[zaloguj się]
[pdf]

LIŚCIE (388) sb n

-é (6), -e (4); -é Oczko, KochPieś, KochFrag, też SienLek (3), Calep; -e OpecŻyw, MurzNT, PudłFr [w rymie].

Fleksja
sg
N liścié
G liściå
D liściu
A liścié
I liściém, liścim
L liściu

N liścié (105); -é (1), -e (1), -(e) (103). ◊ G liściå (131); -å (62), -a (1), -(a) (68); -å : -a SkarŻyw (3:1). ◊ D liściu (4). ◊ A liścié (73); -é (6), -e (2), -(e) (65). ◊ I liściém (54), liścim (5); -im BielŻyw; -em : -im BielKron (3:2), SienLek (1:2); ~ -ém (1) PudłFr, -em (1) KochFr, -(e)m (52). ◊ L liściu (16).

Składnia przydawki zawsze typu: to liście. Składnia orzeczenia typu: liście jest, było (57), liście są, były (8); sg: WróbŻołt, LibMal, Leop, BibRadz, RejAp (7), BudBib, WierKróc, Oczko, ArtKanc, WitosłLut (2); pl: Mącz (3), PudłFr, SkarKazSej; sg : pl FalZioł (40:3). Zaimek anaforyczny w zdaniu złożonym: go, z niego, im, pod nim (5) FalZioł (2), SienLek, RejAp, RejZwierc, z nich HistAl.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Coll. od list ‘liść’; niekiedy: gałęzie wraz z liśćmi; folia PolAnt, Mącz, Vulg, Cn (388): OpecŻyw 74; to ziele [...] naſienia y liſcia drobnego ma barzo wiele. FalZioł I 115b; OSet ieſt dwoy/ [...] drugi wilgotny ktori roſcie [...] nad ſamemi rzekami thak iż liſcie iego po wodzie ſie ſciele FalZioł I 147d, I 23d, 24a, 25b, 26c, 39a (20); BielŻyw 68; WróbŻołt Bv; day ſzyą thak trząſzla yak ſzyą tha oſſycza trząſla poky belo lyſzczie nanyey LibMal 1544/86v; HistAl L2v; A gdy vyzrał z dáleka figowe drzewo/ na ktorym było liśćie/ przyſzedł pátrzyć ázaby był co na nim nalazł/ y gdy do niego przyſzedł/ nic nie nalazł/ iedno liśćie/ bo niebył czas figam. BibRadz Mar 11/13; Domy máią máłe iáko budki liśćim przykrywáne. BielKron 446, 276v, 448v, 452v; pampinarius palmes, Soſzik winny/ który tylko liście rodźi á yagód nic. Mącz [274]d, 28a, b, 60d, 71a, 119c (26); SienLek 64; HistRzym 66v; RejZwierc 170; CzechRozm 88v; Oczko [43]; CzechEp 206; KlonŻal Dv; Teraz drzewá liśćie ná ſye wźięły KochPieś 3; Calep 428a, [750]a; KochFrag 20; WujNT Matth 21/19, Mar 21/13 [2 r.]; Tych wynioſłe gáłęźie precż ſię rośćiągáią [...] Ná ktorych piękne liśćie vſtáwnie iędrnieie WitosłLut A3v.

Na oznaczenie dwóch (a nie wielkiej ilości) liści (1): pręt cienki á niedługi/ [...] węzłowaty przykthorich liſcie wyraſtha dwoie to ieſt z iedney ſtrony ieden liſt á z drugiey ſtrony drugi liſt FalZioł I 107c.

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (21), G sb (3); liście + określenie (16), określenie + liście (8)] (24): FalZioł I 26c, 76b, 80b; BibRadz Gen 3/7; y otworzone były ocży ich (iáko cżárt powiedał) iż vźrzeli nágość ſwoię. Przeto vcżynili ſobie winniki z liścia drzewá Figowego. BielKron 1v, 441v; Mącz 48a, 55a, 186a [3 r.], 214a, 261c [2 r.] (12); vplotſzy ſobie gruby łáncuch z pálmowego liśćia śćiągnął mocno lędzwie ſwoie/ ták iſz rány ſie ná ćiele pocżyniły SkarŻyw 29, 29 marg, 52, 261; Calep [750]a, [587]b.

W połączeniach szeregowych (5): HistAl Kv; ten ktory ſtworzył z niczego Niebo y źiemię/ Gory y przepáſći/ Powietrza y wody/ drzewá/ liſćia/ y trawę/ y ćiebie. GroicPorz aa2; Mącz 291b; SkarJedn 370; GrabowSet H4v.

W porównaniach (10): v ktorych drzewá ſą tákowe iż liſcie máią iáko wełnę napięknieyſzą ktore on lud zbierał/ á ſzaty ſnich cżynili. HistAl H7v; á gwiazdy pádáły z niebá ná ziemię/ ták iáko z drzewá Figowego páda liſcie RejAp 62v, 64 [2 r.]; á to ſie wſzytko otrząſnie s ſciebie/ iáko gdy wiátr otrząſnie liſcie z drzewká onego RejPos 39v; á domy y potomſtwá ich/ iáko liſcie z drzewá bywáią z wiátrem roſproſzone. RejPos 163, 6; Bo iáko ná drzewie liśćie zielone [sicut folium fructificans in arbore viridi Vulg] iedno opada á drugie rośćie/ ták to co ſię z ćiałá y ze krwie rodzi/ iedno ſchodzi á drugie náſtawa. BudBib Eccli 14/19[18]; Gdyż śieći rozſtáwione [drapieżliwy smok stanu ludzkiemu przeciwny] Ma/ gęſtſze śidłá wędy/ Niż liśćie w leśiech wſzędy GrabowSet R3v; NIema świát nie trwáłégo: [...] Iáki liśćia/ táki ieſt rodzay y człowieczy. KochFrag 15.

W charakterystycznych połączeniach: liście bobkowe (4), broskwiniane, chropawe, cudne, dębowe, długie, drobne, fałdziste, figowe (drzewa figowego) (2), gęste, kędzierzawe, koryjandrowe, kończyste, kosmate, natęchłe, nawodne, oliwne (3), ościste, palmowe (4), piękne (2), przedługowate, rozmaite, szpiczaste, szyrokie (3), wąskie, wielkie, winne (winniczne) (6), włoskiego kopru, wrzosu; odłamanie liścia, przepłonienie, przerzedzenie; pełny liścia (6); na wierzchu liścia, cień od liścia, gęsty; łańcuch z liścia (2), suknia, wieniec, winnik; pręt z liściem, rozga; liściem obeszły, przychędożony, liście jędrnieje, poschnie, ściele się, ubronią [kogo od czego], wyrasta; podesłać liścia; z liścia upleść (upleciony); obłamować (odłamować) liście (2), obrzynać, oczosować, otrząsnąć, rodzić, rozkładać, spleść, strychować, na się wziąć, złupić; odziać się w liście; liściem nakrywać (pokrywać, przykryć, zakrywać się, przykrywany, przykryty) (8), naściełać (nasłany) (2), przybierać, przyodziewać (przyodziany) (2), żywić się; przerzedzony w liściu.

Przysłowie: Leć ſerce zniewieśćiáłe/ y liśćie więc ſtráſzy WierKróc B; ArtKanc M5; SkarKaz 314b.
Fraza: »liście (o)padnie (a. (o)pada, a. padają, a. opadły); liście [A] padać; opadawać z liścia; liścia padnienie; liście opadałe« = folium defluit; defluens folium Vulg; cαdunt a. procumbunt folia; decaulescere, deperdere folia Mącz [szyk zmienny] (8;1;1;1;1): WróbŻołt 1/3; Leop Is 1/30; Mącz 28d, 42b, 70b, 93a; RejAp 62v, 64, 188; Leżą łąki po ſwoich kwiatkách owdowiáłe/ Leży liśćie pod ſwymi drzewy opádáłe. WitosłLut A5v; SkarKaz 314b; Pátrzćie ná bliſką ſąśiedzką źiemię Węgrow niegdy bogátych y możnych. [...] iáko ná dąb z ktorego liśćie opádły SkarKazSej 682b.
Zwroty: »liście puszczać (a, wypuszczać, a. (wy)puścić)« = dimittere folia Mącz; folia emittere, foliis luxuriare Cn [szyk zmienny] (5): FalZioł I 104c; Gdyby iuſz gałąś iéi młodocianą była/ i puściła liście [germinet folia]/ wiécie że iuſz łato bliſkié ieſt MurzNT Mar 13/28; Mącz 226b; WujNT Matth 24/32, Mar 13/28.

»liście tracić« (1): Táki podobien będźie drzewu porzécznemu/ Które przynośi co rok owoc pánu ſwemu: Liśćia nigdy nie trácąc/ choć zła chwilá przydźie KochPs 3.

Wyrażenia: »liście z drzewa, drzewa« = folia ligni Vulg [szyk 6:2] (6:2): HistAl I6, Kv, K7; BielKron 1v, 276v, 447v; á od ſłońcá/ z drzewá vbronią ćię liśćie. PudłFr 12; WujNT Apoc 22/2.

»liście suche« (1): Tomentum circense ex arundinibus concisis factum quod erat stramentum plebeiorum in circo Romano, W niektórych ſtronách liściem ſuchym náściełáyą. Mącz 458a.

»zielone [= świeże, młode] liście; liście poczynają zielenieć się« = virentia folia Vulg [szyk 3:1] (3;1): Ale oná [gołębica] przyłećiáłá do niego kwiecżorowi/ nioſąc rozgę oliwną z zielonym liśćiem w vſtách ſwoich. Leop Gen 8/11; Mącz 137c; BudBib Eccli 14/19; PudłFr 12.

[Zestawienie: bot. »ustne liście«: Vſtne liście. SienHerb E3#. Cf »list ustny«.]
Szeregi: »gałąź (a. gałązki), (i, albo) liście; gałąź z liściem« [szyk 5:1] (4;2): Frons, Gałąś veſpołek sliściem/ to yeſt zielona á máyowa rózgá. Mącz 137c, 137c, d, 262d; Potym kiedy ſie rozroſcie/ niepotrzebne gáłąſki y liſcie gdzie go wiele obrzynay RejZwierc 107v; Calep 436b.

»kwiecie (a. kwiaty) i liście« [szyk 2:1] (3): FalZioł I 114c; Mącz 214a; á obfitość wſzego Przenieśie licżbę kwiátow/ y liśćia rożnego. GrabowSet K4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»liście a (i) latorośli; latorośl z liściem« (2;1): Pampineus, To co z liśćia á z látorośli winnych yeſt. Mącz [274]d, [274]d [2 r.].

»((a)ni) liście i (a, (a)ni) owoc; (telko) liście bez (a. przez) owocu« = fructus et folia Vulg, PolAnt [szyk 8:6] (11;3): TarDuch B7; HistAl K8, L2v; Leop Eccli 6/3, Apoc 22/2; BibRadz Apoc 22/2; IAko drzewo wſzelkie/ ktore ſye ná Wioſnę niemiażdży/ ni liśćia áni owocu ná láto przynieśie: thákież ſámicá człowiek SienLek 108; ábowiem wody ich pochodzą z mieyſcá ſwiętego/ á będzie owoc ich ná pokarm/ á liſcie ich ná lekárſtwo. RejAp 188, 187v, 188; BudBib Dan 4/21; WujNT 89, 252, Apoc 22/2.

W przen (4): A nie doſyć ná tym/ áby tylko ſam roſł tym kąkolem/ ále ieſzcże rozſzyrza liſcie ſwoie RejPos 54.
Wyrażenie: »kwitnące liście« (1): ta na ſkonanyu [gołębica = Maryja] ſzwyatą rozgą olywną criſtuſa zmyloſyerdzya uyelkyego wczyelonego wkwythnączym lyſzczyu bo laſky a moczy pełnego wzyuoczye przynyoſla y pokoy zyemy obyauyla od bogą PatKaz III 100v.
Szereg: »liście a latorośli« (2): iż by nie byłá oſobna łáſká á miłoſierdzie Páná tego nád thym nędznym oſiewkiem ſwoim/ trudnoby miał wytrwáć od ták gęſtego kąkolu tego/ [...] gdiż ták ſzyroko ná wſzytek ſwiát roſciągnął nád nim liſcie ſwoie á látoroſli ſwoie. RejPos 54, 54v.
Przen: metonimicznie: Drzewo, krzew (2): GOśćiu/ ſiądź pod mym liſćiem/ á odpoczni ſobie KochFr 43.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny (1): Tám będźieſz śiedźiał pod chłodnicą twoią/ pod iábłonią y winnym liśćiem twoim. SkarKaz 551a.

a. Używane w lecznictwie i w kuchni [w tym: czego (54)] (217): Też liſcie tego ziela ſtłucżone á na opuchlinę przyłożone ieſth barzo dobre FalZioł I 35a; BLuſzcż/ liſcie iego ieſth godne ku lekarſtwam FalZioł I 47c; Mikołaiek ieſth rodzay cierniowy ktorygo liſcie bywa pożywane wmiaſtho ſzpinaku z inſzem liſciem ktorego ludzie pożywaią/ á tho liſcie daie krew dobrą. FalZioł I 68c, I 12d, 13a, 15b, 16c [2 r.], d (49); Albo ſok rućiány wvſzy mu ley/ á ono liśćie tłuczone/ ná ſkroni mu przykłáday. SienLek 54, 17, 73v, 161v.

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (110), G sb (38), z + G sb (2); liście + przydawka (131), przydawka + liście (19)] (150): á potim vwarz kwiatkow z liſciem włoſkiey wierzby á ſtrochą bobrowych ſtroiow y z ocztem/ á thym ſobie okładay cżłonek thaiemny FalZioł I 25c; Też liſcie Ieſionowe przeciwi ſie iadowi FalZioł I 53c; Wezmi babki liſcia/ vtłucż ią w możdżerzu FalZioł V 84; wezmiż liſcia ſwieżego z młodey dębcżyny/ [...] wirzby cżyrwoney liſcia/ [...] warz tho wſzythko FalZioł V 101v, I 9a, 15d, 17d [3 r.J, 19c, 22b (86); Liśćie ćwikláne wárzyć w wodźie z miodem y ieść SienLek 17; tákież vtłucz liśćia dębowégo/ á wyćiśni téż ſok s niego/ thy ſoki weſpół zmieſzawſzy pomázuy nim ſtáwy ktoré ćie bolą. SienLek 130; Albo vſmaż ślazowégo liśćia w oliwie/ á ná ſpárzelinę przyłoż. SienLek 135v, 37v, 38v, 55 [2 r.], 56v, 58 (39); Náć rzepną/ liśćie kápuſtne/ po gorách ſuſzyć GostGosp 76. Cf Wyrażenia.

W charakterystycznych połączeniach: liście babczane (babki) (4), bielonowe (9), bluszczowe, bobkowe (7), boragowe (4), bożego drzewka, brzoskiniowe (2), bukwicowe, bzowe (9), czemierzyce, ćwiklane (ćwikielne) (6), dębowe (z młodej dębczyny) (4), drzew(k)a (3), dziewanny (2), fijolkowe (2), gorczyczne, izopowe, jaworowe, jeleniego języka, jesionowe (3), kaparowe, kapustne (2), (z) kobylego szczawiu (2), konikowe, kopytnikowe, kuklikowe, lelijowe (2), łobodziane, łukowe, majoranowe, makowe (2), malinowe, marchwie polnej, marunowe, miętczane, mikołajkowe, miodunczane, nawrotu, noc i dzień (3), oliwne, omanowe, ostrożyny, paproci, pasternakowe, pięćparcie, pięćperstowe, piotruszczane, pokrzykowe, pokrzyw(ia)ne (5), pozimkowe (2), psinkowe, rozmarynowe, ruciane (2), rzepikowe (2), rzepne, senesowe, soldanelle, szawiny, szczyrowe, ślazu (ślazowe) (13), topolowe, trłyczowe, wężownika, wi(e)rzbowe (wierzby) (11), wilczego łyka (3), winne (2), włoskiego kopru (3), włoskiego orzecha, wrotyczu, ziela (5), żorawin(owe) (2); liście chłodzi, godzi się (jest godne) ku lekarstwu (8), jest użyteczne, wchodzi w lekarstwa (lekarskie rzeczy) (2); liście jedzone (2), pożywane (2), przyłożone (włożone) (8), starte (3), (s)tłuczone (przetłuczone) (9), (u)warzone (20); moc liścia, smak; parzenie z liścia; nakłaść liścia (3), nasłać, natłuc (utłuc) (4), nawarzyć (2), nawiercić, pić, pożywać (2), przyprawić (2), usmażyć, włożyć (3), wziąć (18), zakusić; liście kłaśeć (przykładać, przyłożyć) (7), (na)moczyć (2), stłuc (3), (u)suszyć (2), uwiercieć (zwiercieć) (5), (u)warzyć (14), wziąć, zetrzeć; liściem okładać (2); moc w liściu (3).

Wyrażenia: »kołaczki z liścia« [z nazwą] (1): kthorzy cżynią khołacżki z iaiecz y z liſcia Nocz y dzień/ á thych kołacżkow pożywaią dla bolenia żołądkowego FalZioł I 99c.

»młode liście« (1): Ktemuż młodé liśćie bielonowé/ z białkiem ſtłukſzy zmieſzáć SienLek 122v.

»plastr (a. emplastr) z liścia« [w tym: uczynić, uczyniony (6); z nazwą lub przymiotnikiem od nazwy (6)] [szyk 7:3] (10): Też emplaſtr z liſcia bielonowego z ocztem ſtłucżony/ na wrzedzienice pierſi białem głowam ieſth wyborny. FalZioł I 65c, I 49c, 119a, 122d, 136b, 150a (10).

»proch z liścia« [w tym: uczyniony (2); z nazwą lub przymiotnikiem od nazwy (4)] (7): FalZioł I 82b, 108d, 135d, 136b, 141b; Wątrobę bárzo śili/ zdrowi/ y od zgniłośći záchowywa/ gdy kto proch z iemioły dębowey/ álbo z liśćia/ wczymkolwiek ije álbo pije. SienLek 88v, 73v.

»sok z liścia, liścia« [w tym: wycisnąć, wyciśniony (4); z nazwą lub przymiotnikiem od nazwy (11)] (10:5): Theż ſok liſcia Bielonowego pomacżany na ocżi/ boleſć gich y płynienie niecżyſtoſci knim zaſtanawia. FalZioł I 65b, I 53c, 65c, 76b, 83d, 85c (14); I to téż ná rány końſkié niepodleyſzé lékárſtwo: wyćiśni ſok z liśćia bzowégo/ á nápal popiołu ze pśich głow/ onym ſokiem ránę wymyway/ á potym popiołem záſyp SienLek 185v.

»liście świeże« [szyk 3:1] (4): FalZioł I 53b, V 101v; álbo liśćie ſámo świeże [podróżnika] zetrzeć/ á z iáycy przez dźiewięć dni ieść SienLek 59v, 85v.

»z liścia wod(k)a« [z nazwą lub przymiotnikiem od nazwy] (2): Z Winnych ſkorek woda albo z liſcia, gdi ią pije w gorącżkach/ chęć ku iedzeniu dawa FalZioł II 13a, II 15b.

»zielone [= nie zwiędłe] liście« (2): á przeto liſcie ma być kładziono albo brano w lekarſtwie anawięczey zielone liſcie Kuklikowe ma być w zwycżaiu FalZioł I 58a, I 126c.

α. Igliwie (1): Naſza Soſnia polſka ty moczy właſne ma/ iey mocz ieſt w liſciu/ w ſkorze/ w żywiczy FalZioł I 115d.
b. Miseczka orzecha laskowego (1): Frondem putridam a nucleis succernito, Obierz yądrká od Orzeſzin álbo liśćia nátęchłego. Mącz 49c.

Cf LIST, [LIŚCIEWIE]

ZCh