[zaloguj się]
[pdf]

1. LITERA (352) sb f

-t- (343), -tt- (9).

e oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N litera litery literze
G litery liter
D literze liter(o)m
A literę litery literze
I literą literami, litery
L literze literach

sg N litera (51). ◊ G litery (78). ◊ D literze (2). ◊ A literę (32). ◊ I literą (23). ◊ L literze (14). ◊ pl N litery (31). ◊ G liter (45). ◊ D liter(o)m (1). ◊ A litery (28). ◊ I literami (30), litery (1); -ami : -y HistAl (3:1); ~ -ami (27), -åmi (1) KrowObr, -(a)mi (2). ◊ L literach (9); -ach (5) SienLek, JanNKar (3), JanNKarKoch, -åch StryjKron (3), -(a)ch (1). ◊ du N (cum nm) literze (6) JanNKar E2, E3, Fv, F2v, JanNKarKoch F2v, Gv. ◊ A (cum nm) literze (1) JanNKar Fv.

Sł stp brak, Sł stp nazw os, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Znak graficzny głoski, zwykle utożsamiany z jej wartością fonetycmą, tj. samą głoską; littera Mymer1, Mącz, Calep, Cn; elementum, gramma Mącz (306): Mymer1 10v; FalZioł +2; gdiż przez nich mowa doſtatecżna nie może być, dla niektorich liter czo ſie w wargach zamykaią, iako ſą B F P M. GlabGad C2, C5; iſz [...] wielé punctów nad literami/ druku bynámniéi niechedożą/ i częſto kroć takié punctowané litery bywaią opuſzczoné MurzOrt B; O ktoryi literze [i] oſobliwie pamiętáimy/ że gdy śię trafi wſłowie napiſaná/ niemábyć ſama przes śię wymáwiána ale zdrugą bliſką literą MurzOrt Bv, B, Bv, B3 [4 r.]; ktho ſye przy iż nie ieſt piſmo iego/ táki ma przyſyądz [...]. Wſzákże [...] táki bywa pokonány przes świádki y przes przyrownánie Liter. GroicPorz y3v, y3; inni od nich wynáleźli ſwe poſtronne piſánie/ iáko Zydowie od Káldeycżykow/ Arábowie od Zydow Ruſacy od Grekow/ Ormiánie też od Grekow inákſzemi literámi niż Ruś BielKron 335v, 159v, 441v, Mmmm2; Apocope, Odyęcie/ álbo odrzucenie yedney litery od końcá słowá/ Ut: peculi, pro peculii. Mącz 12c; Tetragrammaton, Co cżtery litery ma yáko yeſt imię Boże v żydow Iehoua. Mącz 453a, 11d, 12b [2 r.], 148b, 195d, 219b, 250c, 436b; w ktorych przezwiſkach [trząśca i trzęsawica] nie káżdy roznośći baczy/ áczkolwiek iáſna ieſt/ bo iáko roznymi literámi przezwiſká zwięczą/ thákże téż drżenié tych chorób [...] z roznych przyczyn przychodźi SienLek 142; ModrzBaz 88; SkarŻyw 520; Deltoton ſwym imięniém Grékowie miánuią/ Bowiém czwartą literę ná ten kſztałt máluią. KochPhaen 9; Calep 608a, 1039b, 1061a; KochCz B2; Kiedy záſię ktore ſłowo do wyrozumienia potrzebne/ ácz nie w Láćińſkim/ ále w Graeckim ſię náydowáło/ tedym ie też inſzą literą w texćie położył WujNT przedm 20, przedm 14, 20 marg, s. 870; ze dwudźieſtu cztérzech liter ſtánęło obiecádło Gréckie, á potym wedle niego y Láćińſkié, choć iedną literą mniéy. JanNKar B3v; że żadnégo ięzyká niémáſz, któryby niemiał mieć literę właſną w ſwéy mowie rózną od Láćinſkich względem tonu. JanNKar Dv; To RZ [...] ieſt bárzo potrzebne dla wielu ſłów. bo czáſem obie literze rázem brzmią, y czynią iednę ſyllábę JanNKar F2v; Niémáſz bowiem litery żadnéy, któraby bliżéy do i/ przyſtępowáłá/ iáko to/ y JanNKar F4v, B3 [2 r.], B3v, B4v, C, C2v (45); JanNKarGórn G3v [2 r.], H, Hv, H2; H wedle Grammatików nie ieſt litera JanNKarKoch E4v, D4v, Ev, E3v, F2v, Gv [2 r.]; JanNKarOrz F3v [3 r.]; Lepiey ſię wſtydáć ſynu, niſz żáłowáć, chocia Te obie ſłowa tyloſz liter w ſobie máią. CiekPotr 24.

litera czego [= w jakim tekście] (1): że woleli niektore omyłki ábo rożne czytánia w świętych kśięgách ćierpieć/ á niżli [...] namnieyſzą literę piſmá S. odmieniáć. WujNT przedm 5.

W połączeniu z nazwą litery [litera + nazwa (32), nazwa + litera (3)] (35): MurzOrt B, B2v; iż [łacinnicy] W litery niemáią/ przeto miáſto niey V piſzą BudBib cv; Romiith Zydowſkie nie może ſię kończyć w literę Thau WujNT 870, przedm 19; O téy literze /o/ mówiąc zemną pan Kochánowſki chciał áby ná żadnym /o/ po którymby ſzłá litérá m/ álbo n. kréſká żadna kłádźiona nie byłá JanNKar F2, Ev [2 r.], E2 [2 r.], E2v [2 r.], E3, E4 [2 r.] (18); Tá literá /y/ záwdy vocalis ieſt JanNKarGórn G3v, H2; JanNKarKoch Ev, Gv, G2 [3 r.], G2v; w naſchym piſmie podle c. poſpoliczie kladą z. literę literze c. przecywną JanNKarOrz F3v, F3v [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej określającej alfabet lub krój litery [litera + przymiotnik (14), przymiotnik + litera (10)] (24): HistAl M8; wynálázłá im piſmo náſze Láćińſkie [...] według Greckich liter BielKron 51v, 48v [2 r.], 264v, 335v, Llll, Mmmm2; GórnDworz F5; BielSpr 49; JanNKar B3, B4, C2v, C3v, E3, Gv; JanNKarGórn Gv. Cf »[jakimi] literami pisać«.

W charakterystycznych połączeniach: literę (litery) malować, odjąć, odmieniać (4), wymawiać; liter(y) formowanie, malowanie, odmienianie (2), przydanie (2), wymawianie; dźwięk liter(y), kształt, rozmaitość, rozność, ton, znak; litery(-a) greckie (11), indyjskie (2), kaldejskie, łacińskie (10), niemieckie(-a) (2), rzymskie, słowańskie, staroświeckie, więtsze, złote (2), żydowskie(-a) (5).

Zwroty: »[jakimi] literami (na)pisać, wybić, wydrukować, (na-, wy)pisany, (wy)drukowany, wybity, wyciśniony« [w tym: z przymiotnikiem od nazwy etnicznej (7)] (szyk zmienny] (4:2:1:4:2:1:1): kazał ná nim [na słupie] ten tytuł litery/ Greckiemi/ Laćińskiemi y Indiyskiemi wybić. HistAl K6, L3v, M7v; iż tám ná Ratuſzu wybito złotemi literami/ ty ſlowá PAWLOWI trzećiemu Papieżowi KrowObr 8; BielKron 205, 283; BudNT q4v marg; A tę przerzeczoną Kronikę Pruſką ſtároſwieckimi literámi ku wyczytániu trudnymi piſſáną/ nálazł sławney pámięći Pan Ian Chodkiewic StryjKron 288, 652; LatHar 525; iż rychło záś potym Nowokrzczeńcy [...] wydáli drugą [Bibliją] w Nieświeżu [...] ſkromno y drobnieyſzą literą drukowáną WujNT przedm 2, przedm 20, 29, Luc 23/38; JanNKarGórn D4.

»litery składać« = sylabizować [tu zmiana przypadka pod wpływem czasownika „uczyć”] (1): nye wſſytkyego rázem potrzebá dzyecyęcyá vcżyć/ pirwey obyecádłá [...] potem ſylábizowáć albo liter ſkłádáć GliczKsiąż I8.

Wyrażenia: »litera cienka« = prawdopodobnie spółgłoska bezdźwięczna (1): Polaká Láchem tylko ſámá Ruś miánuie. Czy to ieſt iákoby vćinek cáłégo ſłowá/ Polak/ z przewróceniém oſtátniéy litery ćienkiéy w ſwoię hrubą KochCz Bv.

»głośna litera« = samogłoska; vocalis Mącz (2): Mutae literae, Littery nieme/ Niemáyące ſámy z ſiebie żadnego dźwięku yeſli k niem vocałes á głośne littery nie będą prziłożone. Mącz 239d, 504c.

»litera hruba« = prawdopodobnie spółgłoska dźwięczna (tu o „ch” mylnie identyfikowanym z ruskirn „h” dźwięcznym) (1): KochCz Bv cf »litera cienka«.

»mała litera« [o kursywie; zawsze sg w funkcji pl] (3): Słowá máłą literą w texćie wyćiśnione/ ſą przydáne dla lepſzego wyrozumienia WujNT przedm 29, przedm 29 marg, Dddddd2.

»niema litera« = spółgłoska; muta litera Mącz (1): Mącz 239d cf »głośna litera«.

»pierwsza litera« [w tym: czego (3), w czym (1)] (6): gdyć ſye przyda/ [...] iż naydźieſz imię źiołowi ktorégo nieznaſz/ miey ná bácznośći pierwſzą literę onego imienia/ bierz ſye z nim/ do vkázáczá/ ktorégo porządek ieſt podług obiécádlá SienLek 196, S[ss]; iż pierwſza literá w tym imieniu Bożym/ to ieſt Iod: znácży Oycá CzechRozm 16v; GostGosp 118; KochCz B2; SarnStat 1286.

»trzy litery« = być może błędne tłumaczenie gr. τετραγράμματον ‘[słowo] czteroliterowe’, zastępującego imię „Jahwe” (1): A ták niech mówi ten/ który Zydowi przyśięgę przepowiádáć będźie. Heliaſzu Zydźie/ ia ćiebie nápominam przez te trzy litery [tres literas JanStat 1129]/ y przez ten zakon/ ktory dał pan Bog Moyzeſzowi SarnStat 264.

Szeregi: »litera albo figura« (1): W ięzyku polſkim/ kto chce wyraźić ten dźwięk ktory w wymáwianiu ſłów ſłyſzęmy/ ty litery abo figury muśi znać MurzOrt B.

»litera, (albo, i) słow(k)o« = litera aut (vel) dictio JanStat [szyk 5:2] (7): RejKupSekl ee8; StryjKron 792; WSzyſtkié inné winy przypadáiącé dla niedoſtátku iednéy litery/ álbo cáłégo ſłowá/ álbo którégokolwiek niedoſtátku w Pozwie [...] pſuiemy SarnStat 752 [idem 824] 58, 752, 824 [2 r.].

»litera a(l)bo syl(l)aba« (6): Mącz 12b, 99c; GórnDworz Q2; tedy y tu w drukowániu tey Kroniki moiey tráfiło ſie kilko omyłkow w literach y w ſyllábach niktorych StryjKron 792, 792; SarnStat 58.

»litera albo znak« (1): ták téż [języki] zatym máią pewné litery ſwoie, álbo znáki. którémi wyrażáią onę właſność przyrodzoną ięzyká ſwoiégo. JanNKar C3.

W przen (1): bo v nas śiłá ſzláchćicow ná przewlokłe ſki/ choć w ſzláchectwie y iedney litery nie máią. VotSzl F.
a. Czcionka (5): Przeto iuż ia zięt tą wielką chćiwością/ gdyżem zgotował litęry/ á wſſytki ku piſmu potrzeby/ [...] Wźiąłem przed ſię śmieſznego á krotofilnego Márchołtá gadánie z Salomonem March1Wiet Av; KwiatKsiąż Q3v; Coagmentum literarum, Stáwiánie á złożenie liter na drukowánie. Mącz 58b; StryjKron 792; JanNKar D4.
b. Słowo napisane; tekst, pismo [tylko pl lub sg w funkcji pl] (24): ktorzy piſmá ſwiętego nierozumieią/ tylko literę zwierzchu g[ł]odzą. KrowObr 140; vkazáło ſię nád nim koło świetne z tymi literámi/ Iezus SkarŻyw 462; A ieſlić poſługowánie śmierći literámi wyráżone ná kámieniách/ było we czći WujNT 2.Cor 3/7.

litera czego (1): Nie to tedy właſnie Báłwanem ieſt/ co Bogá prawdźiwego [...] wyraża: (boby tym ſpoſobem litery piſmá ś. były Báłwanem) PowodPr 28.

Wyrażenia: »namniejsza litera« = choć jedno słowo (2): vpaść wſzytká Koroná Polſka muśi/ ieſliże ty namnieyſzey Litery w Przyśiędze Krolewſkiey náruſzyſz. OrzRozm B3v; CzechEp 362.

»litera pisana« (1): cokolwiek Moyżeſz piſał wkſięgách ſwych co ſie tknie ſámey litery piſáney/ [...] to zowę zakonem Moyżeſzowym docżeśnym. CzechRozm 88.

Szereg: »litera i pismo« (1): gdyż literá y piſmo zá nikim dekretu nie vczyni/ iedno vrzędowi vkázuie iáko poſtąpić ma SkarKazSej 698a.
W przen (1): Hyacinthe żáłośniey niż pierwey zákwitay/ A płácżliwe litery ſam ná ſobie cżytay. KlonŻal A3v.
α. Stary Testament jako zbiór przepisów dotyczących zewnętrznych praktyk [większość przykładów nawiązuje do 2. Cor 3/6] [zawsze sg w funkcji pl] (15):

litera czego (1): ále iż ſą káznodzyeymi Ewányeliey ſwiętey/ [...] á nie przepowiádácże litery zakonu/ kthory nie przynośi łáſki y grzechom odpuſzcżenia RejPosRozpr c.

W przeciwstawieniu: »litera ... duch« (13): KromRozm II n3v; Iż my ieſteſmy ſludzy Teſtámentu nowego/ nie litery/ ále Duchá. KrowObr 144, 144 [2 r.]; RejPosRozpr c; CzechRozm 94v; NiemObr 83; ták ábyſmy ſłużyli w nowośći duchá/ á nie w ſtárośći piſmá (marg) litery. (‒) WujNT Rom 7/6; bo literá zábiia: á duch ożywia. WujNT 2.Cor 3/6, s. 628 marg, 629 [2 r.], Zzzzz4.

Szeregi: »Stary Testament i litera« (1): Kápłani ábo ſłudzy nowego Teſtámentu máią być w więtſzey czći/ á niżeli ſłudzy ſtárego Teſtámentu y litery. WujNT 2.Cor 3 arg.

»tcionka albo litera« (1): iż tćyonká álbo literá zábiya KromRozm II n3v.

[Grupa ta wykazuje bliskie związki ze znacz. 2., które się z niej zapewne rozwinęło].
c. Umiejętność pisania i czytania [zawsze pl lub sg w funkcji pl] (6): BielŻyw 101; MYedzy nyeukámi á ludźmi proſtemi/ y temi ktorzy trochę litery zákusili/ á przed tym niżeli do ſwego poſthánowyenya żywotá przyſzli/ ſzkołowáli/ powſtáyą wyęc o tem [o wyborze szkoły dla syna] gadánya GliczKsiąż G5v; Nicoſtratá wieſzcżká [...] Láćinnikom lithery pokazáłá GórnDworz Z; Literatura Eadem quae grammatica ‒ Vmieietnoſc liter. Calep 608b; [Cf iżby to Polacy wiedzieć mogli/ (mowię o tych ktorzy literas nie máią) co ieſt Hiſtrio GórnDworz B2v].
Zwrot: »litery znać, znający« (1:1): GlabGad A3v; ktorzy dzyewecżki/ pirwey niżli litery znáć pocżną/ vcżą háwtowáć ábo ſzyć RejPosWstaw [413].
d. W zastosowaniu innym niż zapisywanie słów (w sygnałizacji układów alfabetycznych, w numeracji, w odsyłaczach marginesowych, w funkcji magicznej, symbolicznej, w geometrii itd.) (71): ten co ſkarb ſchowáł Siedmią liter náznámionował BierEz E3, E2v [2 r.], E3 [2 r.]; przydátki y wykłády pokráyne dla tego ſą wedle obiecádłá literámi náznácżone BibRadz *5v, *5v; Przez ty litery też oni licżbę rozumieią. BielKron 45v; SienLek 196, S[ss]; GórnDworz T5; Niech ná przykład będźie Linea, którą názowiem literámi/ a.b. GrzepGeom C4, E [2 r.]; RejZwierc Aaa3; przewodźić ie sſzykowawſzy tym obycżáiem ná Koniech/ iáko w tey Figurze przes Litery náznácżono. [tu rysunek przedstawiający figury złożone z liter y] BielSpr 71v, 19; BudNT przedm a6v, k. Kk8; LatHar [+12]v; Dáley záſię [...] ſą Concordántiae ábo mieyſcá podobne ták z Nowego iáko y z Stárego Teſtámentu popiſáne/ káżde z rozdźiałem y z wierſzem twoim/ y nád to z literą/ która cząſtkę rozdźiału známionuie. WujNT przedm 25.

W połączeniu z nazwą litery [litera + nazwa (20), nazwa + litera (3)] (23): Litera salutaris. Litera A. przes którą ſędźiowie wolno puſzczáli oskárżonego. Mącz 195d; pod literą B. naydźieſz ból głowny SienLek S[ss], 196; gdzie ſtoi p literá znácży lud pieſzy/ zbroyne gdzie ipſylion literá BielSpr 18v, 33v; BudNT przedm a6v; MWilkHist ktv [2 r.]; Lecz kędy nie tylko Graeckie Krolewſkie/ ále y Láćińſkie [...] ábo Syryiſkie/ co więcey/ ábo mniey/ ábo ináczey máią/ to nie tylko literą G. ále y tymi literámi/ L. ábo NL. K. y S. wſzędy náznáczono. WujNT przedm 16, przedm 13, 14, 15, 16 [3 r.], 20 (12); SarnStat *6 [2 r.].

W połączeniu z określeniem rzeczy oznaczanej [w tym: ai (14), G sb (2)] (16): Litterá Niedzielna/ do prędkiego ráchunku dopomoże dobremu goſpodarzowi LatHar [+12]v, [++], [++]v, [++2], [++2]v, [++3] (14); Litery Rozdziałow. Concordántie. Litery máłe Concordánciy. WujNT przedm 25 marg.

Wyrażenie: »litera mała« = minuskuła [szyk 3:1] (4): przydáne ſą do nich/ y w texćie przećiwko nim litery máłe/ a b c d. WujNT przedm 25, przedm 25 marg, 28, 29.
α. Jako kształt [zawsze z nazwą litery] (8): Zawieſzenie Kniemu, W nim litera C wielkie s ſtuk Diamentowich. WyprKr 8, 31v; Piſałem też iáko klin ordynowáć ná kſztałt litery V [...], ná kſztałt litery A BielSpr 31v, 21, 21v, 23v.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym alfabet (1): tedy ieden chorąży Tatarſki noſzącz wielką chorągiew na kthorey wymalowana była graeczka litera chi, thim znamieniem x [...] pocżął oną głową moczno trząſć MiechGlab 11.

2. Dosłowny, zewnętrzny sens, formalna interpretacja; littera Vulg [w tym: w odniesieniu do Pisma św. (44) ‒ Starego Testamentu (43), do prawa (2)] (46): Leop Rom 2/27; ponieważ w zakonie nic więcey nád literę nie vpátruią. CzechRozm 99, 83v.

litera czego (2): Ták literá nowego teſtámentu nie dobrze rozumiána/ ani Duchem Chriſtuſowym [...] wykłádána/ zábija haeretyki WujNT 629, 629.

W przeciwstawieniach: »litera ... duch (10), (zmysł) duchowny (2), rzecz, sens« (14): KrowObr 204; Leop Rom 2/29; WujJud B5v, 78v; CzechRozm 98v, 105, 135, 142v, 178; iż też piſmá ś. ták tylko po zwierzchownie cżytáli y wykłádáli: ná literę ſię oglądáiąc/ á ducha w niey nie vpátruiąc CzechEp 210; GórnRozm I4; WujNT Rom 2/29, 2.Cor 3/6, s. 838.

Zwroty: »wedle (a. według) litery rozumieć (się), rozumiany« (3:3): BielKron 35v; CzechRozm 113v, 135; CzechEp 371, 410; To mieśce prorockie [...] tu ná Chriſtá Páná przytoczone/ choćby ſię wedle litery ináczey rozumieć mogło; vczy nas dobrze wykłádáć piſmá ſtárego zakonu. WujNT 9.

»litery się trzymać« (4): litery ſie trzymáią nędznicy/ niechcąc zmyſłu duchownego przypuśćić CzechRozm 135; WujNT 22 [2 r.], 23.

»wedle litery wykładać« (3): Bo gdzieby to kto wedle litery chćiał o gorze Siońſkiey wykłádáć: tedyby ták rozumieć muśiał/ że nigdziey chwalcy Bożych prawdziwych nie miáło być/ iedno ná gorze oney. CzechRozm 114, 115 [2 r.].

Wyrażenia: »pozwi(e)rzchn(i)a litera« (2): o duchu á pozwirzchney literze. WujJud 78v [idem] B5v.

»litera prawna« (1): w ludźiách/ ktorym literá práwna/ nie ſens do wykrętow ſłuży GórnRozm I4.

Szeregi: »litera i pismo« (1): ták trzymáiąc iſz literá y zwierzchne piſmo ieſt iáko ćiáło: á zatáione iego rozumienie ieſt iáko duſzá niewidoma. SkarŻyw 363.

»słowo ani litera« (1): Nie pátrzę ia ták wiele ná ſlowá/ áni ná literę/ iáko wy pátrzyćie/ ále pátrzę ná rzetz KrowObr 204.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle (a. według) litery« = dosłownie, literalnie; nie przenośnie; ściśle (31): Fránćiſzek według litery Ewánieliey ſtrzegł/ nieprzeſtąpił ſpieniá namnieyſzego KrowObr 144, 144 [3 r.]; Leop Rom 2/29; Prawdá to ieſt/ iż wedle litery mowi o onym wybáwieniu Izráelcżykow/ z niewoli Egiptſkiey [...]. Ale to co on wedle litery/ o rzecży dawno przeſzłey/ wſzyſtkim przycżyta/ to też Ewánieliſtá zoſobná Iezuſowi Pánu nieiákim ſpoſobem duchownym przypiſuie CzechRozm 143v, 98v, 110, 123v, 135, 142v, 178; CzechEp 154, 411, 417. Cf Zwroty.

~ W przeciwstawieniu: »wedle litery ... wedle wyrozumienia duchownego« (1): Ktore kxięgi wedle gołey litery [...] ſą o krolu Sálomonie/ y corce krolá Egyptſkiego: ále wedle wyrozumienia duchownego/ o złącżeniu duſſe ſwiętey y o ſpoieniu Chryſtá Páná z kośćiołem Krześćiáńſkim. Leop HHh4.

Wyrażenie: »wedle gołej litery« (1): Leop HHh4 cf W przeciwstawieniu.
Szeregi: »wedle litery i (abo) ciała« (3): wiele ieſt piſmá ś. ktore ſie wedle litery y ćiáłá/ wprzod w Dawidzie ſámym [...] pokázowáło CzechRozm 105, 142v; CzechEp 365.

»cielesny (a. cieleśnie), (i) wedle litery« (2): CzechRozm 115; Nád to/ ieſli ćieleſne y wedle litery máią być te plagi [...] czyli duchowne: to ieſzcze trudniey rozſądzić. WujNT 838. ~

Synonimy: 1. buksztab, tcionka.

KW