[zaloguj się]
[pdf]

ŁAŹNIA (229) sb f

Pierwsze a jasne (w tym 7 r. błędne znakowanie), w końcowym wahania.

Fleksja
sg pl
N łaźniå łaźnié
G łaźniéj, łaźni(e), łaźni łazien
D łáźni
A łaźnią, łaźnię łaźni(e)
I łaźnią
L łaźni, łaźni(e)j

sg N łaźniå (36); -å (22), -a (4), -(a) (10); -a Murm, SkarŻyw; -å : -a Mącz (9 : 1), HistRzym (1 : 1). ◊ G łaźniéj (39), łaźni(e) (18), łaźni (1); -éj GlabGad, RejZwierz (4), Goski (2), Mącz (2), BielKron (2), RejZwierc (2), BielSpr, Oczko, StryjKron, KochFr (2), Calep, GostGosp, GosłCast; -(e) GliczKsiąż, GórnDworz, HistRzym; -éj : -(e) FalZioł (1 : 10), SienLek (5 : 3), SkarŻyw (5 : 2); -éj : -i BierEz (7 : 1) ~ -éj (4), -(e)j (35). ◊ D łáźni (1). ◊ A łaźnią (7), BierEz, KrowObr, SienLek, HistRzym, SkarŻyw (3), łaźnię (2) FalZioł, BielKron. ◊ I łaźnią (3). ◊ L łaźni (107), łaźni(e)j (5); -(e)j WujJud, KlonKr; -i : -(e)j RejWiz (5 : 1), Mącz (3 : 2). ◊ pl N łaźnié (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G łazien (4); -en (1), -(e)n (3). ◊ A łaźni(e) (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Pomieszczenie do kąpania się, budynek czy też miejsce wydzielone w domu; także naczynie przeznaczone do mycia się lub kąpieli; balneum Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; sudatoriurn Mącz, Calep, Cn; hypocaustum Mącz, Calep; caldaria, tepidaria cella Mącz, Cn; latrina, lavatrina Cn (169): Balneum et balnea. Eyn bad. Láźnyá. Differuntque balneae á thermis, que thermae dicantur quae natura ſunt calide, balneae quae á nobis calefiunt igni, et in eas deſcendimus ut lavemur. Murm 135; Mymer1 36v; Ten kámień ktorymći vkazał/ W ſámych drzwiách w łáźni leżał BierEz D3v, A2 [3 r.], A2v, B4v, Cv [2 r.], C2 (15); á gdy będzieſz miał idz dołaznie: wypij pirwej trochę Drijakwie czyſtey weneczkiey z trochą wody ciepłey FalZioł II 19a, I 39b, II 19a, III 36a, IV 16c, V 2a (10); GlabGad A8v; Item Theraſz przed myąſzopuſthi koſchulyą wlazny na buthelſkyey Vliczi zakovi vkradl szyedzi theraſz wnyey LibMal 1547/127v, 1547/125v, 127; HistAl I6v; GliczKsiąż E; RejFig Cc8; RejZwierz 136, 142 [2 r.]; Goski A5, A12; BielKron 145, 149, 150, 166, 166v (10); Mącz 8d, 12c, 23a, 31c, 31d (11); SienLek 42v, 43v, 91; GórnDworz C6; HistRzym 24v; RejZwierc 61, 237v; BielSpr 47, 47v; to iednę biáłągłowę potkáło/ że oná z nieopátrznego vſiędzienia w łáźni bes wiádomośći/ y poznánia męſzcżyzny płodem záſzłá CzechRozm 162v; Oczko 3, 28v; wychodzmy z tąd áby ſię tá łázniá nie záwaliłá: w ktorey ſię myie Cherynt nieprzyiaćiel práwdy Bożey. SkarŻyw 59, 59, 207, 208, 211; LESKO BIALY/ z Stryiem ſwym Mieſzkiem woynę tocżył: Pomorcżyk go zdrádnie ſzcżedł w łáźniey/ y potłocżył. KlonKr A3v; KochFr 15, 23 [2 r.]; NiemObr 173; Balnearia ‒ Mieſce wdomu gdze łaznia ieſt. Calep 122b, 81b, 122b [2 r.], 162b, 1000a, 1010b, 1025b; GostGosp 132; KlonWor 73.

W połączeniach szeregowych (8): GroicPorz p4v, t2; KrowObr 100, 125; [Ogień] Dobry w domu/ y w łáźni/ w browárze/ w komnácie/ Ale nalepſzy w kuchni/ iáko ſámi znacie. RejZwierz 135; Zá rycerſki ſie lud modlą wſzytcy ná káżdym mieyſcu/ thák ná godziech/ w łáźni/ iáko w kośćiele BielKron 259v; GostGosp 134; GostGospPon 170.

W porównaniach (44): RejRozm s. 398; RejWiz 15v, 16v, 67, 160v; SienLek 79; Ten ſwiát moim zdániem/ ieſt iáko poſpolita łáźnia/ ábowiem iáko do łáźnie poſpolitey kto wnidzie/ ten muśi ćirpieć wiele niewcżáſow GórnDworz C6; Ale gdy iuż kto przydzie ku doſkonáłym látom ſwym/ nie inácżey iákoby przyſzedł po wielkim vprácowániu do iákiey piękney á woniáiączey łáźniey/ w ktorey ony wſzytki prace y trudy s ſiebie nadobnie wypoći RejZwierc 161v, 162; Ieſzcże ſię Tyran kuśił: w koćieł Pánnę włożyć y ſmáżyć w ogniu wielkim roſkazał [...] á panna iákoby ſię włázni roſkoſzney myłá/ ták iey nic niedoległo. SkarŻyw 152, 403.

W charakterystycznych połączeniach: do łaźni brać się, chodzić (2), iść (pojść) (8), przyjść, wniść (3); z łaźni wychodzić (wyjść) (5), w łaźnią chodzić, w łaźni być (10); łaźnię mieć (2).

Zwroty: »w łaźni się drapać; drapanie w łaźniej« (1 : 1): RejWiz 160v; Sarcificatio, Drapánie w łáźniey álbo też y króm łáźniey. Mącz 371a.

»w łaźni się (o-, u-, z)my(ja-, wa)ć; zmycie w łaźni« [szyk zmienny] (39 : 1): A thak to będzie barzo roſkoſzna wodka woniaiącza/ kthorą ſie ma pocierać po zmyciu w łazni FalZioł II 21a, V 45v, 47v, 48v [3 r.], 49, 49v [3 r.] (16); RejRozpr F; Goski A7, 20 [2 r.]; [mieszczanie krakowscy] máiąc záchowánie y przyiaźń z Wrocſłáwiány/ chćieli go [Szafrańca] tam poimáć gdy ſie mył w łáźni Plebáńſkiey/ s ktorey gdy ſie tyłem wyrwał [...] pomordował ty mieſzcżány BielKron 397, 261, 358v, 458v; SienLek 5, 10, 43, 63, 92v [2 r.], 142, 147v, 190; BielSat D2; WujJud A5v; cżáſow onych ſthrzegli [tego] Rzymiánie/ że ſie też dzyeciom y inym krewnym s ſobą w łáźni myiáć nie dawáli. RejPosWstaw [412]; SkarŻyw 152; BielRozm 26; WujNT 830; KlonFlis F2v.

»łaźnią napalić, upalić« (1 : 1): SienLek 190v; A ná brzegu łáznią bliſko ná palono SkarŻyw 207.

»wychwostać się w łaźni« (1): á odpocznąwſzy z onego trudu kilko dni/ y wychwoſtawſzy ſię w łáźni/ á pośiliwſzy pićim y potráwámi przypráwnymi żywot zemdlony/ odprowádzon był do Litwy vczćiwie StryjKron 442.

Wyrażenia: »pospolita łaźnia« = balneae publicae, nympheum, res quadrantaria Cn [szyk 2 : 1] (3): Mącz 23a; iáko do łáźnie poſpolitey kto wnidzie/ ten muśi ćirpieć wiele niewcżáſow GórnDworz C6, C6.

»wanienna łaźnia« (1): balneum, Wánienna łáźnia. Mącz 454d.

»winniki [= miotły brzozowe z liśćmi do chłostania się] do łaźniej« (2): A ták po dlugich ſnimi [Połowcami] trudnośćiách zniewoliłá ie Ruś/ ták iż im muſieli dawáć/łyká/ winniki do łaźniey/ żołądź BielKron 358v; StryjKron 46.

»wolna [= średnio ciepła] łaźnia« (2): Przed zleżeniem dzieſiąć dni ma do wolney łaznie chodzić brzemienna niewiaſta/ tam ſie z brudu wierzchniego omywſzy: ma ſiedzieć w wannie w ciepłey wodzie do ſamego paſa FalZioł V 19c; Mącz 31d.

Zestawienie: »Łaźnia Krolewska« = prawdopodobnie termy rzymskie (1): [daję tobie miasto Rzym] y ze wſzyſtkimi ziemiámi/ Miáſty Porthy/ y Morſkiemi mieiſcámi Hetruryiſkiemi y tám w pośrzodku ziemie Stáre Miáſto/ Láznią Krolewſką KrowObr 31.
Szeregi: »cieplice albo (i) łaźnia« [szyk 1 : 1] (2): Mącz 23a; ćieplic y łaźien wſzelakich żaden nigdy naród nieużywał/ iedno dla ochędoſtwá z vćiechą nieiáką/ á dla porátowánia zdrowia Oczko 18v.

»iz(d)ba (gorąca), (albo) łaźnia« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 475c; SienLek 136v; Hypocaustum ‒ Izba, łaznią. Calep 495a.

»łaźnia albo kadź« (1): Myć ſye też podłuk potrzeby niegdy w łáźni álbo w kádźi SienLek 10.

»łaźnia albo wanna« (3): Garnek ma być tak wielki czo ſie weń wleie piątha cżęſć kwarty: ciepło iako może wypić, A ma pić w łazni albo w wannie ciepło. FalZioł V 111v, V 65v; SienLek 92v.

a. Ciepłe źrodło lecznicze; therma Mącz (2): Mącz 454d; Ktoby miał bol ſtáry w głowie A chćiałby ij vleczyć ſobie/ Weźmi pod Rynną błotá z łáźnie Tym pomáż czoło SienLek 51v.
2. Kąpiel, mycie się; balneum Mymer1; lavacrum, nymphaeum Mącz, Calep; ablutio, lavatio Cn (58); Mymer1 36v; Przeto tę przicżinę brzemienne, maią ſie cżęſtey łaznie warować. Bowiem ona trogim/ obycżaiem gim ſzkodzi. FalZioł V 30v, II 21a, V 30v [2 r.], 48v [2 r.], 60v, 65 (15); RejFig Dd8 [3 r.]; RejZwierz 140v; Goski ktv [2 r.], A11, 18v; BielKron 272v, 367 [2 r.]; Mącz 255d; Láznia po iedzeniu/ żywot śćiśniony/ chowánie mierne/ áni gorąco áni źimno/ pełni ſen niezbytni. SienLek 4v; Nie ſpi wiele/ łáźniey niechay Kopru z Száłwiją pożyway. SienLek 43v, 43, 43v, 48; HistRzym 26; BielSpr 2; Po łáźni wodą źimną/ obléwáią ſye niéktórzy. Oczko [42v]; SkarŻyw 224; Calep 586b, 711a.

W charakterystycznych połączeniach: łaźnie(j) chronić się, niechać (3), strzec się (2), warować się, (2); po łaźni oblewać się (czym), przesypiać się (3), umywać się (3), włożyć (8); łaźnia częsta (2).

Przysłowia: Nie wypoći tego w łáźni/ Kto ſie ná ſuſzy pobłaźni. RejZwierc 237v.

Gdźie iuż w trącony będąc/ ſtráchem opoiony/ Poćiłem ſie krom łáźniéy/ poćił/ ách znędzniony. GosłCast 20.

Zwroty: »w subtylnie udziałanej łaźni się myć« (1): nigdy [małżonka Dominika Księcia weneckiego] ſie proſtą wodą nie vmywáłá/ iedno iey muſieli z roſy wodę zbieráć/ ktorą ſie w ſubtylnie vdzyáłáney łáźni myłá/ rozmáitych zyoł w nię nákładſzy dla roſkoſzney woniey. BielKron 178.

»łaźnią nagotować, przyprawić« [szyk zmienny] (2 : 2): tám krolowi [lekarz] przypráwił w izbie łáźnię [...] do ktorey rozmáitych źioł mocnych w kotliki/ drugie w gárnce nákładł BielKron 403, 398v; HistRzym 55; SkarŻyw 553.

»łaźniej używać; łaźnię odprawić« (2; 1): In bonam partem, balneum ſieri indulsit medicus, Dopuśćił mi łáźniey vżywáć liekarz. Mącz 169a; SkarŻyw 100, 140.

Wyrażenie: »łaźnia gorąca« [szyk 3 : 1] (4): Nie ſpać po obiedzie/ ſtrzedz ſie łaznie gorączey/ wiathru zimnego. FalZioł V 94v; BielKron 335v; SienLek 39v; SkarŻyw 46.
Przen (7):
a) Oczyszczenie duszy, spowiedź (3): Azaſz tego nie bacżyſz kto z roſkoſzą chodzi/ Iáko go ſobie ſtroi/ iáko kogo zwodzi. Iż rozum opuśćiwſzy vda ſie w ſwą wolą/ Ale wierz mi w tey łáźni prętko tám podgolą. RejWiz 29v; Támże [w duszy] pirwey ochędoż/ tám płocż/ tám wycieray/ A ná każdą godzinkę/ tey łáźniey dozyeray. RejZwierz 142; Tá łáźniá ieſt ſpowiedź/ wktorey ſie mamy myć od wielkiey ſmrodliwośći grzechu. HistRzym 57.
b) Gorąco; przy ocenie mocy uczucia (2): A ia powiádam/ gdźie nas dwoie śiędźie/ Tám pewna łáźnia/ mówię łáźnia/ będźie. KochFr 15.
c) Życie, świat (1): Bo wierz mi że w tey łáźniey tám bez ługu myią/ Ale vźrzyſz żeć bárwierz przykro kręći ſzyią. RejWiz 75.
d) Łajanie, cięgi (1):
Zwrot: »łaźnią zadawać« (1): ileby [rodzice] ná nye [dzieci] weyrzeli/ tyle chłoſt onym y łáźien zádáią y palą. GliczKsiąż G3v.

Synonimy. 2. kąpiel, mycie.

TK