Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ŁUCZYCZOSNEK]

Następne hasło: [ŁUCZYNA] »

ŁUCZYĆ (38) vb impf i prawdopodobnie pf

impf (15) [w tymi inf, praes, praet, con] RejRozpr, RejKup (2), LubPs (5), RejWiz (3), RejZwierc, StryjWjaz, PaprPan (2), prawdopodobnie pf (23).

Fleksja

indicativus
inf	łuczyć
praes
	sg	pl
1	łuczę
2	łuczysz
3	łuczy	łuczą

praet
	sg		pl
2	m	-ś łuczył	m pers
3	m	łuczył	m pers	łuczyli

plusq
	sg
3	m	był łuczył

conditionalis
	sg
1	m	bych łuczył
2	m	byś łuczył
3	m	by łuczył

inf łuczyć (5). ◊ praes 1 sg łuczę (2). ◊ 2 sg łuczysz (2). ◊ 3 sg łuczy (9). ◊ 3 pl łuczą (2). ◊ praet 2 sg m -ś łuczył (1). ◊ 3 sg m łuczył (8). ◊ 3 pl m pers łuczyli (1). ◊ plusq 3 sg m był łuczył (1). ◊ con 1 sg m bych łuczył (1). ◊ 2 sg m byś łuczył (2). ◊ 3 sg m by łuczył (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Rzucać coś tak, by trafić do celu; tu przen (36)
2. Uderzyć (2)

1. Rzucać coś tak, by trafić do celu; tu przen (36):

a) Zmierzać dążyć do czegoś, chcieć coś osiągnąć (9):

łuczyć ku czemu (3): LubPs bb5; Ludziom zacnym w cżuynoſciach co záwżdy bywáli/ Tedy ty trąby zá Herb Krolowie dawáli [...] Co ſłychamy y w Polſzcże iż ty trąby hucżą/ A záwżdy gdzie przyſtoi ku cnem ſpráwam łucżą. RejZwierc 120; Modlitwy dokońcżywſzy Biſkup Krolá vcżył/ Iákby ku Cnotam ſwiętym w woli Bożey łucżył. StryjWjaz C2.

łuczyć na co (4): Drogi twoiey miły Pánye rácż myę ſam náucżyć/ Bych ná ſcyeſſkę ſłowá twego mogł beſpyecżnye łucżyć LubPs F4v; Sam ſie chował pocżćiwie ſyny tákże vcży/ Káżdy ná dobrą ſławę wierz mi pilnie łucży. PaprPan Qv. Cf »na drogę łuczyć«.

łuczyć w co (2): Bo ácz żádny wto niełuczy Iáko ſwięte piſmo vczy A każdy człowiek ſkrewkoſći Więcey ſie ćiągnie ku złoſći RejRozpr; Snádnyeć ten Pan ktory ludzi tu wſſytkyego vcży/ Skruſſy wáſſe prożne myſli/ znać on iák w to łucży. LubPs V3v.

Zwrot: »prawą drogą (a. na prawą drogę [czego], a. prawie na drogi [czyje]) łuczyć« (3): Rácżże [...] oſwyećić rozum moy/ Abych ſie ſwyádectwá twego prawdziwye náucżył/ A ku ſwyętey łáſce twoyey práwą drogą łucżył LubPs bb5, aa5, aa5v.

b) Osiągnąć coś, dojść do czegoś myślą, poznać coś (11):

łuczyć w co (9): Dayże cie pan Bog chował nam nadługie czaſzy Mogli bych my ſie chełpić iż ziskali naſzy A wſzytczy tych przykładow mogli by ſię vcżyc Lecz bez ſzcżęſcia wielkiego trudno by w to łuczyć RejJóz L7, L6v; RejAp [Ff5]. Cf Zwroty.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Rychley naydzie wkárczmię puky Myaſto bozych ſlow nauky. [...] A ſnaċ by to rzadky łuczył Czego nas Pan naſz nauczył RejKup m4v.

Zwroty: »(by) do celu, w cel łuczyć« (1:1): Chczeſſli bys prawie wczeł łuċził Tem ſye broń ċzegom ya vċził RejKup aa3; tu záwżdy moy vrząd [...] był/ [...] Bych [...] káżdego vcżył/ Aby do ſwiętey prawdy/ by do celu łucżył. RejWiz 178.

»w każdą rzecz łuczyć« (1): Długo myśl/ á prędko cżyń/ ták nas Mędrzec vcży/ Kto ſie tego rad dzierży/ ten w káżdą rzecż łucży. BielSjem 29v.

»w wirzch łuczyć« = słusznie postąpić (1): Sumnienie [...] chwali vznanie Kupczowo A prawda yz ſnacz liepiey thak Nyzliſz pierwey wſytko liaſl wſpak [...] Alieċz yuż cżiſcze wwirſch łuċił A dziekuj kto cżie nauċił RejKup p4v.

»we wszytko łuczyć« (3): RejJóz N8; Mądrość ieſt miſtrz ná ſwiecie/ bo káżdego vcży/ Kto według iey drog chodzi/ ten we wſzytko łucży. BielKom C3, G.

c) Dotrzeć dokąd, znaleźć się gdzieś albo u kogoś (6): Muſý tam myſl ochedożicz Wſſytky pliotky sſiebie złożicz Iedno yak pán Bog naucżił Chczeſſli bis tąm prawie łucżił RejKup r4v.

łuczyć do kogo (2), czego (1): Iż do ich oſiádłośći [do piekła] bárzo ſnádnie łucżyſz/ A potym ſie oſtátká tám od nich doucżyſz. RejWiz 134v; podobnoś ſłyſzał moy miły cżłowiecże/ Ze tu Ariſtoteles był kiedyś ná ſwiecie/ Co ſwiętych cnot á cnych ſpraw tu káżdego vcżył/ O tożeś iuż do niego teraz práwie łucżył. RejWiz 186, 162.

łuczyć w co (2): LubPs bb3 cf Przysłowie; RejKup m4v cf Zwrot.

Przysłowie: Złośnik co ná mye doł kopał pirwey ſam weń łucżył LubPs bb3.

Zwrot: »we wrota łuczyć« = wejść do nieba (1): Maloć by ich trzeba vczyć Kto by chczyal we wrota łucjyċ. RejKup m4v.

d) Znaleźć, napotkać kogo, co, natrafic na kogo (7):

łuczyć kogo, co (3): [drwoszczep] Rzekł iey [liszce]/ ſkryy ſie w moiey kucży/ Bo ćię támo nikt nie łucży. BierEz H4v; Oni [...] Wźiąwſzy motyki kopáli: Skárbu nigdziey nie łucżyli BierEz Iv; páſterz [...] Zdrayce [wilka] w owcżey ſkorze łucżył BierEz R4.

łuczyć na kogo (4): Lucżył mądry ná chytrego/ Latwie śię pomśćił ſwoiego. BierEz N3; Owa [chory lew] łucżył ná lekárzá/ Nálasł z owcámi páſterzá. BierEz Q3v, I2v, L.

e) Walczyć, występować w obronie czegoś (1):

Wyrażenie: »swego łuczyć« (1): Wierz mi cżáſu potrzeby [Wasiłkowscy] mężnie ſwego łucżą/ Sam cie Páweł ſprobuie wyzowie ná rękę/ Omiyay go z dáleká będzyſz z nim miał mękę. PaprPan K2v.

f) Zwrot: »w notę dobrze łuczyć« = sporządzić rachunek tak, żeby ukryć oszustwa (1): [pisarek] Wſzyſtko w regeſtr nápiſze co kędy vtráći/ A Pan iego nieborák to wſzyſtko zápłáći. [...] Wſzákći ſie wyráchuie/ bo ſie tego vcżył/ Aby w twoię y w ſwoię notę dobrze łucżył BielRozm 28.

g) W wypowiedzi obscenicznej (1): Páni [...] [jednego] ſpytáłá/ ieſli pacierz vmie/ A co to ieſt przydzi twe/ ieſliże rozumie/ Ten rzekł iuz ia w przydzi twe ſnádnie mogę łucżyć/ Iedno wy bądź twa wola rácżcie ſie náucżyć. RejFig Dd4v.

2. Uderzyć [w co] (2): A chłop śie w ten cżás ocućił/ Bo go był w nos orzech łucżył BierEz Q3v.

W przen (1): A tkni go [Potworowskiego] iedno w co chceſz/ vźrzyſz iákoć mrucży/ By Niedźwiadek v miodu kiedy go w nos łucży. RejZwierz 73.

Formacje wspołrdzenne: ułuczyć, załuczyć.

KCh