Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ŁYŻECZKA

Następne hasło: ŁYŻKOWY »

ŁYŻKA (150) sb f

łyżka (147), łożka (3), [łeżka]; łożka WujNT (2); łyżka : łożka LibMal (7:1).

a jasne; o oraz e z tekstów nie oznaczających ó oraz é.

Fleksja

	sg	pl	du
N	łyżka	łyżki
G	łyżki	łyżek, łyżk
A	łyżkę	łyżki, łeżki	łyżce
I	łyżką	łyżkami, łyżkoma
L	łyżce	łyżk(a)ch

sg N łyżka (17). ◊ G łyżki (8). ◊ A łyżkę (29). ◊ L łyżce (5). ◊ I łyżką (8). ◊ pl N łyżki (3). ◊ G łyżek (40), łyżk (1) ZapMaz. ◊ A łyżki (22), [łeżki]. ◊ I łyżkami (2) RejWiz, łyżkoma (2) FalZioł. ◊ L łyżk(a)ch (2). ◊ du A (cum nm) łyżce (11) FalZioł I 16d, II 19d [2 r.], V 83; LibMal 1552/196; SienLek 50, 53, 97, 107v, 148v; Oczko 33v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1.Narzędzie do nabierania i jedzenia pokarmów płynnych (149)
- a. Aptekarska miara pojemności stosowana przy sporządzaniu i używaniu leków, równająca się w przybliżeniu dwom drachmom (około 6 gramów) (100)
2. Narzędzie do czyszczenia uszu (1)

1.Narzędzie do nabierania i jedzenia pokarmów płynnych; cochlear Murm, Calep, Cn; ligula Mącz, Cn (149): ZapWar 1524 nr 2315; ZapMaz V S 2/332, ZapMaz III G 1/I13v; BierEz C2; Cochlear, eyn leffel Lyſká Cochlearium idem. Murm 141; Mymer¹ 29; Iſch panu Sobyeſzyerskyemv wkleczewye vkradl dwanaſczie lozek ſrebrnich wpyathek przeſchli LibMal 1554/192v, 1545/99v [2 r.], 1547/129v, 1551/161v [2 r.], 1552/169; MurzOrt B2v; WyprKr 51v [2 r.], 52; Theca coclearum, Puzdro do łyżek. Mącz 454b; RejPos 81 v; RejZwierc B4, Bbb3, 238v; SkarŻyw 414, 573; Calep 210a; JanNKar G2v; [Czterzi leſchki srebrne [...] thąm widal ZapWpol 153v].

W połączeniach szeregowych (5): RejWiz 25; Spráwiſſ theſz ze złotá naycżyſtſſego/ Miſy/ Lyſzki/ Kádzielnice/ y kubki [Parabis et acetabula ac phialas, thuribula et cyathos]/ w ktorych máią być ofiárowáne napoyne ofiáry. Leop Ex 25/29; BudBib Num 4/7; WujNT 64, Mar 7/4.

W porównaniu (1): O gdźieſz by to mnie Bóg dał/ żebych iá aby maluczeńką ſkierkę nadźieie i wiary przepuſzczeniá grzéchow mogł mieć Ale to tak podobna/ iako wſzyſtko morze wiednę łyſzkę wláwſzy zarás wypić MurzHist O4v.

W charakterystycznych połączeniach: łyżka kryształowa, pozłocista, srebrna (9), złota.

Przysłowia: Bello peracto machinas adferre, Po obiedzie łyżká. Po ſmierći kádźidło. Mącz 24b; SarnStat 1286; CiekPotr 34.

Nie cżyń z łyſzki [serbrnej] knáfliká/ Byś nie przyſzedł ná łyká RejZwierc 239.

Zwroty: »na łyżkę dmuchać« (2): Dano karmią áby iedli: Cżłowiek iże śię kurzyłá/ Mnimał by gorąca byłá. Wźiął iey łyſzkę ná nię dmuchał/ A goſpodárz go zopytał: Miły bráćie co to dżiáłaſz/ Iż ná łyſzkę táko dmuchaſz. BierEz S3.

»pić łyżką« (1): [niemocnemu dawać] tę iuchę pić/ y przynękać go aby ią łyſzką pił/ bo to [...] barzo poſila FalZioł V 68.

Wyrażenia: »łyżka dziurkowata« (1): Creagra, in Biblijs, Widełki álbo łyżká dziurkowáta/ którą z gárncá mięſo wybieráyą. Mącz 67c.

»łyżka składana« (1): Item zeznal yſch kſzyądzu Staniſlawovi wmanſionariey myeſkayaczemv liſką ſrebrna on ſam vkradl [...] biła tho liſzka ſkladana LibMal 1547/129v.

Personifikacja: Lyſzká mowi. Nie bierz mię iać rádzę/ Bo cie z Woytem zwádzę. Nie kłádź mię w zánádrá Bychći nie wypádłá. RejZwierc 239.

W przen: O rzeczy niemożliwej (7):

Zwrot: »wodę łyżką mierzyć« (7): A czoż ia mam nieborak wodę łyska mierzyć Bo bych czo chciał powiedzieć nie będzieſz mi wierzyć RejJóz Hv; RejKup ſ4; RejWiz 62v, 152v, 163v; Wodę łyſzką mierzą ktorzy wſzechmocność Boſką rozumem ogárnąć chcą. RejAp Ff3, 68v.

a. Aptekarska miara pojemności stosowana przy sporządzaniu i używaniu leków, równająca się w przybliżeniu dwom drachmom (około 6 gramów); cochleare Mącz; cochlearii a. cochlearis mensura, cochlearium Cn (100): gdy dedzie[!] człowiek pil ſok piolynowy przez dzieſietz[!] dni poranu: trzi dragmy to ieſt cżtyrzy łyſzki/ tedi mu ieſt pomotz wielka na niemotz każdą która z zimney przicżyny pochodzi FalZioł I 1b; Popioł z gnoiu wroblego zmiodem pijącz/ albo z łyſzką albo zedwiema miodowey wody/ naprzeciwko wielkiey niemocy ieſt pomoc FalZioł IV 22b; Wezmi rożaney wodki z dzieſięć łyżek/ ocztu winnego albo piwne^go ze trzy łyſzki/ oleyku rożanego iednę łyſzkę/ zmieſzay thy rzecży ſpołem, [...] á przyłoż na cżoło y na ſkronie FalZioł V 75v, I 4c, 8b, 10d, 11a, 11b (71); Cochleare, et per Apocopen Cochlear et Cochlearium, Lyſzká/ et mensura, alias ligula, qua medici in potionibus aegrorum utuntur. Mącz 58c; mensurae genus, máyąc w ſobie cżtery łyżki, ligulas. Mącz 76a; A gdy kogo s przygody głowá boli/ weźmi dwie łyſzce ſoku płodźiſzkowego/ á iednę miodu czyſtego/ to weſpoł zmieſzawſzy/ Nozdrze tym idąc ſpáć námázuy. SienLek 50; Czáſzká gdy co pić/ ma w ſobie dragm dźieśięć. Lyſzká/ co złoty záważy. SienLek 46; Lyſzká miárá ile w ſobie ma SienLek Sss3, 40v, 46, 53, 56v, 97 (21); [krystera może być z polewki śliwkowej] álbo kápłóniéy/ miodu /oliwy/ po łyżce/ á ſoli kąſek przyłożywſzy. Oczko 26v, 20v, 33v.

W charakterystycznych połączeniach: ile łyżek (19), łyżkę (16), po łyżce (3), po (ile) łyżek (7), poł łyżki (3), z (iloma) łyżkami, z (ile) łyżek (29), z poł łyżki (2), z łyżkę (4).

Wyrażenie: »dobra łyżka« = czubata, pełna [szyk zmienny] (3): Pięć żołtkow iaiecżnych z trzema dobrem łyſzkoma wina wypić pamaga[!] krwawą biegunkę maiączym. FalZioł IV 20b, I 106d, IV 17b.

2. Narzędzie do czyszczenia uszu (1):

Wyrażenie: »łyżka uszna« (1): Auriscalpium ‒ lyska vszna BartBydg 17.