Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [NADOLNIK]

Następne hasło: NADOŁ »

NADOLNY (37) ai

a pochylone, o jasne.

comp nådolni(e)jszy (1) (może sup od dolny).

Fleksja

sg
m	N	nådolny	f	N	nådolnå	n	N	nådoln(e), nådolniejsz(e)
	G			G	nådoln(e)j		G	nådoln(e)go, nådolniejsz(e)go
	D	Nådoln(e)mu		D			D
	A	nådolny		A	nådolną		A	nådoln(e)
	I			I	nådolną		I	nådoln(e)m
	L			L	nådoln(e)j		L

pl
N	m pers	nådolni
G		nådolnych, nådoln(e)ch
A	subst	nådoln(e)
L		nådolnych

sg m N nådolny (4). ◊ D Nådoln(e)mu (1). ◊ A nådolny (1). ◊ f N nådolnå (2). ◊ G nådoln(e)j (4). ◊ A nådolną (6). ◊ I nådolną (1). ◊ L nådoln(e)j (1). ◊ n N [nådoln(e)], nådolniejsz(e) (1). ◊ G nådoln(e)go (3), [nådolniejsz(e)go]. ◊ A nådoln(e) (2). ◊ I nådoln(e)m (1). ◊ pl N m pers nådolni (1). ◊ G nådolnych (2), nådoln(e)ch (1); -ych RejAp; -ych: -(e)ch FalZioł (1:1). ◊ A subst nådoln(e) (5). ◊ L nådolnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Znajdujący się na dole, nisko położony (34)
- a. O ziemiach, krainach (13)
- b. O częściach ciała ludzkiego (9)
- c. O ozdobie dołu sukni (3)
- d. O piekle (5)
  - α. W funkcji rzeczownika: odbywający kαrę w piekle (1)
2. Zestawienia w funkcji n-loc (2)
3. n-pers (1)

1. Znajdujący się na dole, nisko położony; infernus, inferus Mącz, Cn; imus, infernalis Cn (34): Infernus, Nadolny/ odſpodny. Mącz 170a, 170a; Y wyſzedłem broną nadolną [per portam vallis] w nocy/ y (przyſzedłem) przećiwko zrzodłu Smokow BudBib 2.Esdr 2/13, 2.Esdr 2/15.

[Wyrażenia: »molendinum [= młyn] nadolny«: Molendinum gorny 3 rotarum [...] Molendinum nadolny 3 rotarum, 2 pro farina, tertia pro folusz. InwBiskPozn 28; OpisyPozn 1508 nr 1.

»nadolny młynarz«: Item mlynarsz nadolny habet 1 mansum ve dwoim poliu z folwarku wymierzony InwBiskPozn 32.

Szereg:»gorny, (i) nadolny«: Naprzód dom wielki drzewiany, w którem jest nadolne i górne mieszkanie, LustrPom 37; InwBiskPozn 28.]

a. O ziemiach, krainach (13):

Wyrażenia: »nadolne [= znajdujące się na Niżu] posady« (2): WIdząc wielkie złodzieyſtwo przes łotry Cygány/ Oſádzaymy ie w polách od Tátárſkiey śćiány. Zbudowawſzy im twierdze/ dla ſwych záchowánia/ Niechayby Tátárſkiego/ ſtrzegli przebywánia. [...] Gdy iuż będą mieć ſwoie/ nadolne poſády/ Támże cżárćie s pogánem/ vżyway ſwey zwády. BielSat L4v [idem] BielSjem 28.

»nadolna ziemia« = nizina [szyk 10:1] (11): LibLeg 11/44; Turcy z Radulem wzyęli pod Węgry nadolną źiemię/ to ieſt Mołdáwią wielką z miáſtem y z zamkiem Kilią. BielKron 394, 40, 275v, 394, 394v, 398v [2 r.], 427; RejZwierc [207]; áby Krol pierwey do nadolney ziemie pod Białogrod/ y pod Kilią ſwoią mocą przyciągnął. StryjKron 672.

b. O częściach ciała ludzkiego (9): Potym białem kadżidłem nadolne ſtrony okadz. FalZioł V 27v, V 58v.

Wyrażenie: »nadolne miestce« [szyk 6:1] (7): á potym maciczę y około nadolnego mieſtcza maży ciepło. FalZioł V 24; tych rżecży potroſſze wziąwſzy [...] włożić nawęgle/ opaſawſzy niewiaſtę włożić podnię aby dim wnię ſzedł nadolnem mieſtcem. FalZioł V 26, V 20a, 24v, 25, 25v, 27.

c. O ozdobie dołu sukni (3): Orae in plurali, Obłogá álbo bramá około ſukni nadolna yákie miewáyą białe głowy. Mącz 267b, 127a, 289d.

d. O piekle (5): y Pan ſam powiedáć racżył o nieużytecżnym ſłudze/ iż muśi być wrzucon do ciemnośći nadolnych/ tám gdzie będzie wiecżny płácż RejAp 194; [Wywiodłeś duſzę moię z nadolnieyſzego piekła. RejKat 30v].

W przeciwstawieniu: »zwirzchni ... nadolny« (1): kto opuśći Páná zwirzchniego ſwego/ iſcie then nadolny Pan nie opuśći go z łáſki á z opyeki ſwoiey. RejPos 257v.

Wyrażenia: »nadolny doktor« = diabeł (1): (marg) Záchorzáłey duſzy trudne lekárſtwo. (—) Ale Potym poznaſz co tho byłá zá chorobá/ gdyć on nadolny doktor będzie pulſu mácał. RejZwierc 133.

»nadolny pan« = diabeł (1): RejPos 257v cf W przeciwstawieniu.

»nadolna ziemia« (1): A ſwowolne odſyła gdzieś w nadolną zięmię/ [...] Bo to pewnie obiecał iż zá złość każdego/ [...] zła ſławá ſtrapi tu ieſzcże ná ſwiecie/ A tám dyabeł powoli iáko ſwego gniecie. RejZwierc 270v.

α. W funkcji rzeczownika: odbywający kαrę w piekle (1): A ći záſię nadolni płácżącz nárzekáią. Ktorzy s cżáſem záżyli ſwiátá pieſzcżonego/ Iuż tám muſzą vżywáć kłopotu wiecżnego RejZwierc 270v.

2. Zestawienia w funkcji n-loc (2):

»Bethoron Nadolny« (1): Záś corká iego (była) Sżeerá/ á (tá) zbudowáłá Betchoron niżny y nadolny [Bethchoron inferiorem et superiorem] BudBib 1.Par 7/24.

»Nadolne Niemcy« (1): Burenſis Hethman Ceſarſki w nadolnych Niemcech był też pogotowiu z ludem ſwoim BielKron 226v.

3. n-pers (1):

Zestawienie (1): Iakom ya suknyey Maczieievy Nadolnemv nyewzyal ZapWar 1524 nr 2163.

Synonirny: niski, niżny.