Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NAPOIĆ SIĘ

Następne hasło: NAPOJENIE »

NAPOJ (110) sb m

nå- (76), na- (9); na- Murm (2), CzechEp, SarnStat; nå- : na- RejPs (1:1), GórnDworz (3:1), CzechRozm (1:1), SkarŻyw (5:1), GórnRozm (2:1); -ój (5), -oj (1); -ój BiałKat (2), też SienLek; -ój : -oj Mącz (2:1).

Fleksja

	sg	pl
N	nåpoj	nåpoje
G	nåpoju	nåpoj(o)w
D	nåpoju
A	nåpoj	nåpoje
I	nåpoj(e)m	nåpojmi
L	nåpoju	nápojach

sg N nåpoj (24). ◊ G nåpoju (22). ◊ D nåpoju (4). ◊ A nåpoj (26). ◊ I nåpoj(e)m (10). ◊ L nåpoju (8). ◊ pl N nåpoje (1). ◊ G nåpoj(o)w (5). ◊ A nåpoje (4). ◊ I nåpojmi (1). ◊ L nápojach (5); -ach (4) CzechEp, LatHar (2), -åch (1) BibRadz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Płyn używany do picia; często o winie i innych trunkach (100)
- a. O płynach stosowanych w lecznictwie (12)
  - α. O napoju afrodyzjakalnym (1)
- b. O Eucharystii (13)
2. Picie, przyjmowanie pokarmów płynnych (9)
3. Może: źródło, wodopój (1)

1. Płyn używany do picia; często o winie i innych trunkach; potio BartBydg, Murm, Cn; potus BartBydg, Murm, Calep; poculum Mącz; poculentum Cn (100): BartBydg 120b; De potus generibus. Von mancherley tranck. O rozmáytym nápoyu. Murm 163, 163; Moſzcż ieſth cięſzki napoy/ abowiem cżyni krucżenie w żywocie FalZioł I 156a; BielŻyw 55; Mącz 27c; RejAp 139v; Ktoby chciał troſzkę tego napoiu/ od kthorego ludzie ſzáleią/ oto gi ma. GórnDworz V6v, Y6, Y6v; Noe [...] wyćiſnąwſzy winá/ koſztował nápoiu onego/ miáſto wody pijąc ku potrzebie SkarŻyw 271, 74; Wywodźiſz y chleb z źiemie/ ludźiom k náſyceniu/ Wino, inne napoie przećiwko prágnieniu ArtKanc T10; Bacrio ‒ Kulia do napoiow. Calep 121a, 125b, 828a; SkarKazSej 706a.

napoj z czego (uczyniony) (1): Mulſum – Napoi z miodu a winna vczinioni. Calep 677a.

W połączeniach szeregowych (3): kuchárże/ kotły/ rożny/ pátelle/ pośćiel/ łożká/ żywność/ y napoy woźić z ſobą ná wielu wozſch muśićie GórnRozm L3v; Záſtáwił śidłá w doltátku/ záſtáwił w vboſtwie/ záſtáwił w pokármiech / w napoiách/ w roſkoſzy/ w ſpániu/ w cżuynośći LatHar 591, 200.

W porównaniach (2): A táká Wolność ieſt iákoby napoy iáki/ ktorego wſzyſcy náder bárzo prágniećie. GórnRozm D4, D4 marg.

W charakterystycznych połączeniach: napoj dobry, mierny, zdrowy; napoj da(wa)ć (6), przynieść, zbrzydzić.

Zwroty: »napojem się upi(ja)ć« (3): BudBib Nah 1/10; Polyphema [...] chceſzli pochodźić/ trzebá żebyś mu dał dobrego napoiu/ ktorymby ſię vpił [potum illi, quo inebrietur, praebeas]. ModrzBaz 112v; Sicera ‒ Wſzeliaki napoi vczinioni, iakim ſie upic moze. Calep 977b.

peryfr. »wypić napój śmierci« = zostać otrutym (1): Wypił ochotnie Ian S. ony napoie śmierći: ále nie tylko śmierći/ lecż y boleśći nieucżuł. SkarŻyw 408.

»napoj pić, napoju się napić, z napoju pijać; picie napóju« [szyk zmienny] (2:1:1;1): Ani winnego octu/ áni z żadne^go ine^go ktoregokolwiek napoiu/ áni cokolwiek z gron wyćiſkáią/ będą pijáli [ex qualibet alia potione et quidquid de uva exprimitur non bibent] Leop Num 6/3; GórnDworz Ff7; RejPosWiecz² 91; WujJud A7v; winá y napoiu pijánego pić nie będźie [vinum et siceram non bibet] WujNT Luc 1/15.

Wyrażenia: »napoj bogow niebieskich« = nektar (1): Nectar ‒ Napoi bogow niebieskich, zmiſlioni od poetow. Calep 693a.

»gorzki, przykry napój« [o żółci w opisie męki Chrystusa] (2:1): Ná krzyżu go rozbili/ gorzki napoy dáli/ o ſuknię los miotano ArtKanc D13; LatHar 259, 679.

»napoj jadowity« = trucizna [szyk 1:1] (2): Atak vmarł Socrates od iadowit[e]go napoiu w leciech żywota ſwego XCIIII. BielŻyw 55, 55.

»napoj obfity« (1): Ale wy chwálić będźiećie Páná Bogá ſwego/ kthory tobie da pokarm y napoy obfity [et benedicet pani tuo, et aquis tuis] BibRadz Ex 23/25.

»napoj pijany, upawający« = sicera Vulg, Cn [szyk 3:1] (3:1): káżdy który ślub cżynił w zakonie/ [.,.] muśiał ſię wſtrzymáć od winá/ y od wſzego napoiu pijánego. WerGośc 259; LatHar 686; WujNT 194, Luc 1/15.

»napoj rozkoszny« (1): To iáwna rzecż/ iż zpotraw á znapoiow roſkoſznych [ex cibis et potionibus delicatis]/ niemierność rośćie ModrzBaz 113v.

»napoj wydworny« (1): Przyſtraiáią przeto vcżty/ pokármy y napoie dawáią wydworne [cibi et potiones proponuntur exquisitissimae]: Iedzą tám y piią nie do ſytośći/ ále do obżárſtwá y pijáńſtwá. ModrzBaz 54.

Szeregi: »jedza, napoj« (1): Nic z tym który tuż iedzę napoy zbrzydźi RybGęśli D.

»pokarm i (albo) napój« = panis et aqua PolAnt; cibus et potus a. potio Modrz [szyk 11:3] (14): Ieſtliby nieprzeſpiccżnoſć była dla głodu/ Thedy gi richło oddalić pokarmem y napoiem miernym á nie zbytniem. FalZioł V 32; BibRadz Ex 23/25; RejPosWiecz² 91; ći/ ktorzi ſię rozmáitemi pokármy y napoymi obćiążáią [cibis variis potionibusque sese onerant]/ więcey mdlą niżli pośiláią moc żołądkowę ModrzBaz 45, 52v, 53 [2 r.], 54, 143; CzechEp 33; Epigloſsis ‒ Ięziczek ktori żarnika krztąn, abi na płuca napoy albo pokąrmnie prziſzedł. Calep 367a, 174b, 773b; SkarKaz 159b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»potrawa i napoj« = cibus et potio ModrzBaz (4): ModrzBaz 113v; LatHar [249]; ſłudzy Boży w kośćiele Kátholickim [...] wſtrzymawáią ſię od roſkoſznieyſzych potraw/ y napoiow. WujNT 728, 699.

W przen (16): [papieska stolica] świát opánowáć miáłá: y krole źiemſkie/ omamiwſzy ie napoiem brzytkim y plugáwym/ pohołdowáć miáłá NiemObr 164.

napoj ku czemu (1): A niebędą vłámowąć między niemi płácżącemu chlebá ku poćieſſeniu nád vmárłym: áni im dádzą kubpká [!] z napoie^m ku poćieſzeniu [non dabunt eis potum calicis ad consolandum] nád oycem ſwoim y matką. Leop Ier 16/7.

napoj czego [= z czego] (1): Y iákoż ią mam iemu zá to doſyć vczynić co on dobrodzieyſtwá vczynił nádemną/ á wſſákoż przyiąwſſy kſobie nowy napoy przyſlug moich [...] imienia ie^go ſwiętego wżywáć nieprzeſtánę. RejPs 171v.

Zwroty: peryfr. »dotknąć napoju niepamiętnego zdroju« = umrzeć (1): Nie zyſczeſz duſze/ która dotkłá raz napoiu Niepámiętnégo zdroiu KochPieś 39.

»napoj mieszać z płaczem« (1): Bo popioł iadałem iáko chleb: á napoy moy mieſzałem z płácżem. LatHar 167.

»wdzięczny, duchowny napój pić« (1:1): Panći yeſt ſam cżąſtką moyą thu z dzyału moyego/ Bowyemem ya wdzyęcżny napoy pił s kyelichá yego LubPs D3; RejPos 104.

Wyrażenia: »napoj gorzki, z gorzkością zmieszany« [szyk 2:1] (2:1): Abowyem on dzierży w ręku ſwoich/ nápoy ſłodki zgorzkoſćią zmieſſány/ gdzie przebrane ſwoie ſlotkoſćią raczy łáſkáwie nápáwáć RejPs 110v; Moiá winnico/ iam był ćiebie ſzcżepił ſobie/ napoy gorzki dáłáś od śiebie/ temu kto ćię miłuie. ArtKanc E9v; SkarKazSej 702b.

»napoj żywota« = siła życiodajna (1): W prágnieniu omdlewam/ tyś napoy żywotá/ Ochłodź GrabowSet O4.

Szeregi: »pokarm i napoj« = alimonia, poculum JanStat (4): áleć ia pożywam pokármu niewidome^go/ y napoiu który od ludzi widzian być nie może [sed ego cibo invisibili et potu ... utor]. Leop Tob 12/19; ArtKanc B10; RejPosRozpr b3; SarnStat 986.

»przysmak a napoj« (1): iáko przed onymi głupiemi dźiewkámi ſortę zawarł niechcąc ſię więcey ku nam znáć/ iáko to ku kochánkom roſtucżonym w przyſmákach á napoiach z kubká tey maſzkáry Bábilońſkiey BibRadz *3.

a. O płynach stosowanych w lecznictwie; medicatum poculum Mącz (12): Pożytecżno ieſth do napoiu włożyć/ krwawnik/ ſtarcżek/ innych więczey zaniechay: tych vżyway. FalZioł V 7; Piołynkowy napoy cżowiekowi zdrowy ieſt. FalZioł V 59v; Też ten napoy ieft dobri. Wezmi Ieżyn iagod [.,.] á przyley do niey wina [...] á to piy/ ten trunek poſila ſercze y żołądek FalZioł V 68, V 47v, 48, 48v [2 r.], 59v; Dobrze ieſt kreẃ puſzcżáć/ purgacią w napoiu brać Goski 19v; Mącz 212c; Ieſt drugi napóy ták ránnym/ iáko y ſtłuczonym vżyteczny SienLek 148.

α. O napoju afrodyzjakalnym [dla czego] (1): Virus amatorium. Trunek/ napóy dla miłośći/ podź zá mną zową niekyórzi [!] álbo zádánie z koláná. Mącz 499b.

b. O Eucharystii (13):

Zwrot: »napoj, z napoju pić« [szyk zmienny] (4:2): Tego pokármu pożywáć/ á z onego napoiu pić/ ieſt w Pánu Kryſtuſie mieſzkáć/ á Páná Kryſtuſá w ſobie mieſzkáiącego mieć. RejPosWiecz² 93, 91, 94v; RejPosWiecz³ 97v; BiałKat 278v; CzechRozm 31.

Wyrażenie: »napoj duchowny« [szyk 1:1] (2): Páweł ſwięthy/ chcąc opiſáć wiecżerzey Páńſkiey iſtność [...] powieda ták/ [...] Wſzyſcy tenże duchowny pokarm iedli/ y tenże duchowny napoy pili RejPosWiecz³ 97v; CzechRozm 31.

Szeregi: »chleb i napoj« (2): kiedy chléb y napóy żywota wiecznégo ieść y pić będźieſz: pámiętay że pożywąſz Ciáłá y Krwie Páná twoiégo BiałKat 278v, 288v.

»pokarm i (a) napoj« = cibus et potus Vulg (11): RejPosWiecz² 91, 93, 94v; Thák też ná Páńſkiey wiecżerzy/ ſługá koſciołá s. podawa ciáłu widomy pokarm y napoy RejPosWiecz³ 97v, 97v; Gdy do vczćiwégo ółtarzá przyſtępuiaſz/ abyś pożywał zbáwiennego pokármu y napoiu: święté ćiáło Bogá twe^go wiárą ogląday BiałKat 331; CzechRozm 31; LatHar 185, 196; WujNT 116, Ioann 6/55.

2. Picie, przyjmowanie pokarmów płynnych (9): A (przeto) Melcar brał potráwę iych/ y wino napoiu iych/ á dawał iym iárzyny. BudBib Dan 1/16; zwyſuſzenia ćiáłá/ żyły ſię w nim kurcżyć/ y zęby mu ták bárzo śćiſkáć ſię pocżęły/ iſz y do napoiu ich otworzyć niemogł. SkarŻyw 371; Oná iáko mądra áby rychley y twárdziey záſnąć mogł: podáłá mu mleká ku napoiu SkarŻyw 560.

napój czego (2): Temiſtocles widząc ich ſkazę á zagubienie, napoięm bykowęy [!] krwie żywota dokonał, aby niebył vznany być zdrayczą pana ſwego BielŻyw 64; RejPosWiecz² 95v.

Szeregi: »ku jadłu i napoju« (1): Bo teraz dármo nic ku iádłu y napoiu iedni drugim nie dáią/ ále ſie káżdy o ſie ſtáráć muśi. CzechRozm 231.

»pożywanie i napoj« (3): [doktorowie] vkázuią właſne wyrozumienie około tey ſentenciey/ o pożywániu prawdziwego ćiáłá Páná Kryſtuſowego/ y o prawdziwym napoiu krwie iego. RejPosWiecz² 95v; Ale dáleko wſzytko podziwienie/ wizytkę mowę y myſl náſzę przechodzi/ co nam iednorodny Syn/ Iezus zbáwićiel náſz/ vcżynił. ogień y duchá nam dáiąc/ ku pożywániu y napoiu SkarŻyw 120; SkarKaz 158b.

»ku żywności a ku napoju« (1): Ty/ ktoryś ſwe ćiáło nam dał ku żywnośći/ A kreẃ ku napoiu/ [...] Day to myślić co chceſz GrabowSet O3v.

3. Może: źródło, wodopój [czego] (1): Izráelcżycy lepak ná ſuchey á niepłodney puſzcży/ cudowny wody wdźięcżny napoy mieli. WysKaz 9.

Synonim: 2. picie.

Cf NAPOJENIE