[zaloguj się]
[pdf]

MACICA (452) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym 4 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N macica macice
G macice macic, macić
D macicy
A macicę macice
I macicą macicami
L macicy macicach
V macico

sg N macica (75). ◊ G macice (171). ◊ D macicy (12). ◊ A macicę (108) [w tym: -e (4)]. ◊ I macicą (15). ◊ L macicy (38). ◊ V macico (1). ◊ pl N macice (8). ◊ G macic (10), macić (1) ArtKanc ◊ A macice (10) ◊ I macicami (1). ◊ L macicach (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. U kobiet i samic ssaków narząd rodny, w którym rozwija się płód (298):
a. U kobiet; bulga, matrix, uter(us), vulva Mącz, Cn; alvus Cn (296): abowiem cżęſte naparzanie macicze/ cżini ią gotowſzą ku pocżęciu FalZioł I 57d; Gdy tego drzewa dim do macicze będzie wpuſzcżony przez mieſzek/ ſciąga zaſię na doł na ſwoie mieſtcze maciczę FalZioł III 3a; Też przyrodzoną chorobę paniam ku wyſzciu pobudza/ to ieſth gdy ią [kolokwintydę] vwarzyſz w wodzie ſzcżyrwoną byliczą/ á thym ſobie pani dymiona y maciczę będzie naparzała. FalZioł III [32]a; Też naprzeciw zaduſzeniu macicze ieſt dobre kurzenie z Terpentiny/ y naprzeciw vpadnieniu macicze/ vſty brany dym/ podnoſi ią ku gorze. FalZioł III 29c; A gdy taką vrinę v niewiaſti vyzrzyſz. Znak ieſt obciążenia macicze z ſloną albo z ſlodką flegmą. FalZioł V 5; Zaſię ieſtliby Lożyſko mocznie przylnęło ku maciczy, tak żeby łaczno odſtać nie mogło/ Tedy w takiey przygodzie ma być wolne parzenie cżynione/ z ſiarki/ z bluſzcżu z rzeżuchy FalZioł V 25v, ++4c [3 r.], d [8 r.], e [3 r.], [*7]v, I 2b [2 r.] (240); GlabGad A8v, H, H5; Matrix, Máćicá/ niewieśćiniec/ to yeſt członek w którym ſie płód chowa. Mącz 211b; Uter, vel uterus, Mátká/ máćicá. Alias loci dicuntur et vulgo matrix sed falso. Mącz 509d, 420b, 512a; iż gdy ſye Máćicá ná káżdy Mieſyąc nieſoczy/ płoduſye żadnego ſpodźiewáć nie trzebá SienLek 108; Dla záwárćia máćice/ chuć niezwykła przychodźi/ iż ſye więc niektorym záchćiewa/ niegdy rzeczy godnych niegdy niegodnych ku iedzeniu SienLek 112v; Ná wrzodowátą máćicę/ wierć świnią weſzkę/ y Izop świeżo/ przyley mleká niewieśćiego á gęśiego ſádłá/ á to w ćienką chuſtkę włożywſzy/ w łono ku máćicy włoż. SienLek 118, 26v, 27, 89v, 108v, 109 (35); Oczko 15, 15v, 23, [42].

W charakterystycznych połączeniach: macica ozimniała (2), podniosła (4), sucha, upadła, wrzodowata (2), wychodząca (wyszła) (2), zaduszona, zaziębiona, zimna; boleść (bolenie) macice (10), ciasność, małość, mdłość (2), nadymianie, naparzanie (parzenie) (2), niedostatek (2), niemoc (3), obciążenie, obrażenie, owrzodzenie, podniesienie (3), przerwanie, rozpadłość, twardość (3), upadnienie, utwierdzenie, wilkość (3), wyczyścienie (2), wyszcie, zadawienie (2), zaduszenie (7), zatwardziałość, zatwora (2), zawarcie, zaziębienie, zgniecienie, zranienie (2); bolenie (bolączka, boleść) w macicy (10), darcie, poczęty, przypadłść, rana, rozpadlina; macicę (wy)czyści(a)ć (15), (po)mazać (namazować) (5), miękczyć, naciągać, naparzać (14), otwierać, podnosić, wysuszać, zagrzewać.

Wyrażenia: »macica niewieścia, w niewieście« (4:1): FalZioł V 29v; iż z naſienia albo z plemienia męſkiego w macici niewieſciey, na przod ſie vcżyni błonka GlabGad E2v; Mącz 196c; SienLek 116v, 117 żp.

»prog macice« (1): A gdyby ſie ſtało z przygody iakiey/ albo z niemoczy: iżeby ſie prog macicze wrzodem albo zranieniem iakiem: zaciſnął FalZioł V 34.

»szyja macice« (1): Theż otwiera ſzije macicz niewiaſtam/ á tak ie cżyni ſprawniejſze ku pocżęciu. FalZioł I 152b.

Szeregi: »łono albo (i) macica« (2): FalZioł V 34v; Sok też z kwiećia lelijowego gdy nim pomázuie wrzedliwe łono/ álbo máćicę/ wſzeláką puchlinę ſpądza álbo miękczy. SienLek 118.

»macica albo sekundyna« (1): Takieſz gdy macica albo Secundina dla mdłoſci przed cżaſem ſie przerwie/ tak płodu zatrzymać niemoże FalZioł V 30v.

b. U samic zwierząt (2): Ieſzcze ku lekkiemu rodzeniu ſłuży przy ſobie mieć tákiey pániey kámień ieleni/ ktory dlatego ták zową/ iż go poſpolićie w łáynie ielenim náyduią: tákże y w máćicy łániey SienLek 114, 110.
2. Muszla mięczaków lub wewnętrzna warstwa muszli (7): á ieſtli pereł nie możeſz mieć: tedy macicze gich [...] Zmieſzay á vcżyń proch. FalZioł V 111; BielKron 446.
Zestawienie: »macica perłowa« = mater perlae BartBydg (5): BartBydg 87b; Perły z tego Kálekutu/ ktore łowią w wodzie w ſkorupách ktore zowiemy máćice perłowe. BielKron 268v, 446 [2 r.].
~ Szereg: »koncha, to jest macica perłowa« (1): wźięli kilko grzywien Pereł/ nád to dárowáni od nich konchámi/ to ieſth/ máćicámi perłowymi BielKron 447v. ~
3. Główna łodyga lub gałąź u roślin, będąca podstawą dalszych rozgałęzień; truncus Mącz, Cn; caudex (codex), crus, mater, matrix, stipes, stylus, unistirpis vitis Cn (12): Potłukł grádem máćice ich zboża wſſytkiego/ Zyárno ich nye przynyoſło pożytku żadnego LubPs S; Arbustina vitis, Chmielowa mácicá. Mącz 14h; RejPosWiecz2 93; Ná iey wierzchu nád zwycżay piękny kwiatek ſtoi Podobny białey rożey/ ktora ſię iuż z ſwoiey Máćice rozwiązawſzy pełne liſtki bierze WitosłLut A3.

W porównaniach (2): Poki drzewá z Korzenim nie wykopa poty będzie roſło/ poki Włodzimirſkiego kſiążęćią nie doſtaniem iáko máćice/ poty pokoiá mieć nie będziem. BielKron 353; iákoby woyſko głowne w cáłośći iáko máćicá ſtało w ſpráwie ſwey nie poruſzone BielSpr 14v.

Wyrażenie: »macica korzenia« (1): Przeto w owoczach nie doſtałych ſmak ieſt mały, gdyż ciepło ſłonecne nie dobrze w nich ſtrawiło wilgoſci z macicze korzenia tam wciągnioney GlabGad C7.
W przen (4): á oto nieſláchetni robacy/ grzech á cżárt vſtáwicżnie gryzą latoroſli twoie/ thák iż ich odrośćić áni odżywić nie możeſz z máćice oney ſwoiey grzechem pirworodnym z dawná záráżoney RejPos 204v.

macica czego (1): Oto teraz Alexánder Wołoſzyn/ wygnániec/ Zturczywſzy ſye/ woiuie Wołoſką Ziemię: wykorzeniáiąc z niéy korzeń itéż máćicę wſzytkiégo plemieniá y Narodu Wołoſkiégo OrzQuin Z4.

Zwrot: »macicę wszczepić« (1): Abowiem pátrzay gdy iuż ten korzeń á tę máćicę wſzcżepiſz w ſerce ſwoie/ tho ieſt/ to miłoſierdzie á thę ſzcżyrość vmyſłu twego z mocną wiárą ſwoią/ iużći ſie wſzytki ine látoroſli á wdzięcżne kwiatki y owoce mogą z niey rozmnożyć RejPos 172.
Szereg: »korzeń (a. korzenie) a (i też) macica« [szyk 2:1] (3): ale kto to ſobie chce przycytac [!] muſi być mocny w wierze i muſi miéć macicę a korzenié/ w prawdę głęboko zapuſzczoné MurzHist P2; OrzQuin Z4; RejPos 172.
Przen: Przyczyna, pochodzenie (1): Truncus aegritudinum, Korzeń/ máćicá/ á przicziny chorób. Mącz 467a.
4. bot. Vitis vinifera L. (Rost); roślina z rodziny winoroślowatych (Vitaceae), winorośl i różne jej odmiany (pojmowana jako cała roślina lub w niektórych kontekstach, zwłaszcza w porównaniach i przenośniach, jako grubsza i większa gałąź, z której wyrastają cieńsze i mniejsze); vitis Mącz, Cn; palma, vitis maior, ex qua uvae nascuntur Cn (132): OpecŻyw 90; HistJóz A4; Iam widział gniazdo wina ſrod piękney winnicze Z ktorego wnet wyroſly pięknę [!] trzy maćicze RejJóz I8, I8; MurzNT Ioann 15/4; LubPs Yv; BibRadz Ez 15 arg; Mącz 69c, 408b; iako też ono co Oleum/ oleiem przekładá/ Vitis maćicą/ Domus familią/ miaſto tego coby miał przełożyć/ oliwą/ drzewem winnym/ y domem BudBib b2; Vyźrzyćie co ſię w rychle iey [winnice] buynośći sſtánie/ Iákie będźie iey máćić ſrogie podeptánie ArtKanc K5v; Propago ‒ Macziczę wkopuię, dlia wipupuſzczenią [!] latorosły. Calep [860]b.

W porównaniach (20): WróbŻołt 127/3; RejPs 195v; SeklKat L; A ták nadobnie ten Pſalm przyrownawa máćicy winney narod żydowſki/ ktory ſobye Pan wywiodſzy z Egiptu/ racżył wſzcżepić w zyemi Kánáán przez ſłowo ſwoye. LubPs S3, cc6v; KrowObr 222, 231; Zoná iáko máćicá/ winná w domu iego/ Dzyatki by látoroſłki/ w koło ſtołu iego. RejZwierz 86; BibRadz Ez 15 arg, 6; RejPos 42v, 146v, 159v; RejZwierc 33; Abowiem iáko z winney máćice przyrodzona moc y wilkość ożywiáiąca w látoroſli ſie roſchodzi/ y cżuią to gáłąſki y owoc wydáią: ták też Duch Páná Kryſtuſow ożywiáiący áby ſpráwował w nas ſkutek ſwoy/ tego nam potrzebá. RejPosWstaw [1102], 22; CzechRozm 259v; KochPs 192; CzechEp 339; ReszPrz 103.

W charakterystycznych połączeniach: macica obfita (2), płodna (2), rostąca (2), rozszerzona po ziemi, wkopana; macica w winnicach; odnoga macice, owoc (5), rodzaj (7); opłonienie (przypłonienie) macic (2), podpora; owoc z macice; macicą okrążony; witka w macicach; macicę w ziemię kłaść, obrzezować (2), podetknąć, rozszerzać, wkopywać; rodzić się z macice; wyrasta (wyrosła) macica (3).

Wyrażenie: »drzew(k)o macice« = lignum vitis PolAnt (2): Iákom drzewko máćice ktore ieſt miedzy drzewy leśnymi podał ku ſpaleniu ogniowi/ thákże podam mieſzcżany Ierozolimſkie. BibRadz Ez 15/6, Ez 15/2.
Zestawienia: »dzika macica« = labrusca Mymer1, Cn (1): Labrusca. wilde rehen. Dzika mácyca [Mymer2: Agreſt]. Mymer1 20v.

»winna macica« = vitis Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; ampelos, rumpotinus Mącz, Cn; erratica vitis, spionia Mącz; mater vini, viticula Cn [szyk 40:22] (62): OpecŻyw 93; Mymer1 20; BartBydg 171b; WróbŻołt 127/3; RejPs 195v; LubPs S3, cc6v; KrowObr 122v [3 r.], 231; Leop Matth 26/29, Mar 14/25; RejZwierz 86, 118; Tedy Noe pocżął ſpráwowáć źiemię/ y náſádźił winną máćicę [plantavit vineam], BibRadz Gen 9/20, Ez 15/2; BielKron 16v, 50v, 270; Carbunculus, etiam dicitur, vitium in arboribus atque vitibus, Opłonienie/ álbo przipłonienie ták máćic winnych/ yáko y ynioh drzéw. Mącz 38a; Vites castrare, Macice winne obrzezowáć. Mącz 40c; Erratica vitis, Winna máćycá wſzędzie roſtąca. Mącz 108b; Rumpotinum, Nieyáki rodzay winnych máćic po niskich drzéwkách ſie puſzczáyących. Mącz 360d, 3c, 7d, 20a, 32c, 56d (15); RejPos 42v, 146v, 159v; RejPosWiecz3 96; RejZwierc 33; RejPosWstaw 22, [1102]; CzechRozm 259v; CzechEp 339; Pátrz iż z grobow nie wyraſta/ ni máćicá winna/ Ni z buynego bluſzcżu powoy/ ni drzewiná inna. KlonŻal C4, C2v; Gemma ‒ Pęk na winney maczicy, oczka, pępe. Calep 449b, [860]a, 925a; WujNT Matth 26/29, Mar 14/25, Luc 22/18, Ioann 15/4, Iac 3/12; iáko Ioáthán Sychimitom przekłádał/ gdy drzewá w leśie krolá obieráć chćiáły. y poważne bárzo rozumienie tám pokrył/ gdy figá y winna máćicá y oliwá krolem być niechćiáłá SkarKaz 80a.

~ Wyrażenie: »krzak winnej macice« (1): Iáko wijąc ſye po tyce/ Płodny krzak winnéy máćice/ Obfituie w ſłodkié groná: Ták bogoboynégo żoná. KochPs 192.
Zestawienia: »biała macica winna« (1): Staphile, vitis alba quam alii melothron, Calep. Biała máćicá winna. Mącz 411d.

»czerwona macica winna« (1): Rubella, Czerwona máćicá winna. Mącz 359a.

»leśna macica winna« = taminia Mącz, Cn; labrusca Calep, Cn; salicastrum Mącz (3): Salicastrum, Nieyáki rodzay leśnych máćic winnych/ po polách roſtących. Mącz 365a, 439b; Calep 575a.

Szereg: »winna wić albo macica« (1): Vitis, Winna wić álbo máćicá. Mącz 499d. ~

W przen (3): Ty ogląday tę ſlawną v Florijana winniczę, Y tak piękne grona z Polſkiey macicze FalZiołUng V 119v; BibRadz *6; Vſzcżepiłem w niey práwą máćicę prawdziwey náuki ſwoiey á woley ſwiętey ſwoiey. RejPos 60v.
Przen (49):
a) O Chrystusie (41): á nas ſobye vcżynił iáko látoroſle/ kthore miáły pochodzić á rość iemu ku cżći s tey máćice RejPos 59v; tedy też tego od nich potrzebuie/ áby robili á roſli według woley iego/ á nie odradzáli ſie od ták błogoſławionego ſzcżepu máćice ſwoiey/ á iżby przynieſli przyiemny owoc s tych látoroſli ſwoich RejPos 59v; á iákoż thu nie ſzcżepić cnotliwey wiáry á ſtałośći ſwoiey w tey ſwiętey máćicy iego? gdyż on ſam ſiebie tą máćicą vcżynić racżył. RejPos 61; O nieſzcżęſnaſz to látoroſl kthora poda táki płony owoc s ſiebie/ iż ma być odcięta od máćice tey/ tho ieſth/ od Páná ſwoiego RejPos 61, 61, 61v, 89v, 172, 232v; RejZwierc 130v; Abowiem śiłá ieſt w tey máćicy/ to ieſt w Pánie Chriſtuśie látorośli/ ktore owocu dobrych vcżynkow nie przynoſzą WujJud 100; ArtKanc P5; O Pánie IEzu Chryſte/ prawdźiwa y rozkrzewiona máćico LatHar 300; KołakSzczęśl C4v.

W charakterystycznych połączeniach: boska macica, dostojna, prawa (prawdziwa) (6), rozkrzewiona, święta (9); szczep macice (2); (wy)rość (wyrosły, uroszczony, wyrościć) z macice (8); (w)szczepić (wszczepiony) w macicę (3); szczepić w macicy.

Wyrażenia: »pień macice« (1): Rozráduyże ſie thedy á roſkochay ty wierna winnicżko Páná ſwego/ á zwłaſzcżá ktoraś ieſt wſzcżepioná w then ſwięty pień Boſkiey máćice iego RejPos 267.

»macica winnic(e), w winnicy« [szyk 3:2] (4:1): Y cżego mily panie pragnieſs/ wſſakes ty ochlodzenijé ſlodkié wſſytkich pragnących/ ij macitza winnitz chlodzących? OpecŻyw 149v; RejPos 59v [3 r.], 60.

Zestawienie: »winna macica« = vitis PolAnt, Vulg [szyk 13:3] (16): MurzNT Ioann 15/1, 5; KrowObr 59v; RejAp 166; RejPos 156v, 172 [2 r.], 281v; RejPosWiecz2 93; RejZwierc 130v; Gdźie Pan Chriſtus mowi: Ia ieſtem winna maćicá/ á moy Oćiec ieſt ogrodnikiem WujJud 68v; RejPosWstaw [1102]; NiemObr 44; WujNT Ioann 15/1, 5; Toż drzewo/ ále w innym ſzczepie w Chryſtuśie w máćicy winney náſzey. SkarKaz 312a.
Szeregi: »fundament a macica« (2): A zwłaſzcżá gdy on ſam był fundámenthem á práwą máćiczą iey RejPos 59v, 59v.

»korzeń a (i) macica« (2): RejPos 172; Zgotowány ieſt [kącik w niebie] y kupiouy krwią twoią [...]/ tym co ſię w twoy korzeń y máćicę wſzczepili/ y ſokiem ſłodkośći ſzczepu łáſki twoiey wzraſtáią SkarKaz 552b.

»macica a szczep« [szyk 1 : 1] (2): gdyż on ſam ſie vcżynił ſzcżepem á máćicą winnice tey. RejPos 60, 60.

b) O społeczności chrześcijan (2): Myſmy krzeſciani macicza ktorziſmy z oney vinnice ludu żydowskiego zakwitnęli WróbŻołt cc2; Iednák cżekał P. Bog áwaby ſię ieſzcże byłi do máćice ſwey Kośćiołá Rzymſkiego wroćić mogli. PowodPr 32.
c) O biblijnym narodzie wybranym (5): Gdyżeś ſam z Egiptu przenyoſł wdzyęcżną máćicę/ Narodu wyernego/ pogány wyrzućiwſſy LubPs S3v, S4; A miáſto ich nas Pan Bog wſzcżepił w máćicę Abráámowę/ gdy rozgi (to ieſt żydowie) poſchły. BielKron 13v.
Zestawienie: »macica winna« = vitis Vulg [szyk 1:1] (2): LubPs Pv; MAćicá winna gáłęźiſta (ieſth) Izráel/ owoc zrownał ſie ſnią. Leop Os 10/1.
d) O dobrej żonie (1):
Zestawienie: »winna macica« (1): A on [Pan] ią [żonę] przezywa winną máćicą/ okraſą domu męża ſwoiego RejPos 175v.
5. Główne źródło (2):
[Wyrażenie: »macica wody«: Także pobacżywſzi the znaki możeſz ſtudnią kopać/ tak głęboko aże głowne zrzodło naidzieſz to ieſt prawą macycę wody Cresc 1549 28 (Linde).]
Przen: Przyczyna, pochodzenie [czego] (2): SZoſta rzecz ktora też ku zdrowiu należy/ ieſtći vmierzenie przygod Duſznych/ ktorych máćice ſą czterzy/ Weſele/ Boiaźń/ Gniew á żal. SienLek 13v.
Szereg: »źrzodło i macica« (1): STárożytne wſzyſtkich Sławáńskich [!] narodow źrzodłá y máćice Ruſkiey ziemie/ y ich sławne pokolenia/ ſkądby y sktorey przyczyny álbo właſnośći/ Ruśią názwáne były/ rozmáite ſą ludzi vczonych o tym mniemánia y wywody StryjKron 110.
6. Główne koryto rzeki (1): [Narew] Przy ſwoim lądźie daleko ſię wieſza/ Niżli ſię z wiślną máćicą pomieſza KlonFlis F4.

Synonimy: 1.a. niewieściniec, żywot; 2. czasza, czaszka, ostrea, skorupa, szczeszuja; 4. »korzeń winny«, winorośl, »dzika macica«: agrest, »płone wino«; 5. źrzodło; 6. samica.

Cf MACICORODNY, MACIERZYZNA, MATKA

ZZa