[zaloguj się]
[pdf]

MASŁO (192) sb n

n (191), m (1) [w funkcji n-pers].

masł- (w tym 1 r. błędne znakowanie), måsł; o jasne.

Fleksja
sg pl
N masło masła
G masła måsł
D masłu
A masło masła
I masłem
L maśle
inne sg G a. pl N - masła; sg G a. pl A - masła

sg N masło (22). ◊ G masła (72). ◊ D masłu (1). ◊ A masło (23). ◊ I masłem (56); -em (1), -(e)m (55). ◊ L maśle (13). ◊ pl N masła (1). ◊ G måsł (1). ◊ A masła (1). ◊ sg G a. pl N masła (1). ◊ sg G a. pl A masła (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Tłuszcz jadalny otrzymywany ze śmietany; butyrum Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (189): Panis butyratus, Geſchmaltzer brot. Grzanky zmáſłem. Murm 163, 162; Mymer1 40; BartBydg 21, 169; ZapWar 1532 nr 2416, 1543 nr 2581; Wezmi ſokhu wyſokiego ſlazu [...]/ mąki naſienia lnianego/ maſła throchę/ woſku theż niewiele/ á ſtego vcżyń maſć FalZioł I 81c; Pſzenicza dobrze vwarzona z oliwą/ albo z maſlem/ tucży barzo cżłowieka FalZioł III 25d; Też wezmi maſla krowiego. 1. vnciją. FalZioł V 36v, +6c, I 54a, 71d, 72a, 78a (29); POd imieniem oleia zamyka ſie oliwa y też maſło ktore też włochowie zową oleum de vacca, to ieſtb, krowi oley, wſzakoż iż ono z mleka pochodzi GlabGad K, M6; Item wthurobynye 2 garncza maſla vkradl LibMal 1545/95v, 1544/92, 1546/114, 1550/153v, 1553/172v, 173v [3 r.], 174; Ozimina nie ranego ſiania/ lepſza tego roku będzie niźli rana. [...] Miody będą/ y Maſla obphicie. LudWieś A4v; LubPs gg4, hhv; KrowObr 80v, 97, 97v [2 r.], 98 [2 r.], 119, 125, Ss3v; Ządaiącemu wody dáłá mleká/ á w cżáſſy kxiążęcey przyniosłá másło. Leop Iudic 5/25, Iob 29/6; Gdym ieſzcze śćieſzki ſwe vmywał máſłem (marg) To ieſth/ gdym miał thák wielką obfitość wſzego/ iákoby też y na drogách było másłá pełno (‒) BibRadz Iob 29/6, Gen 18/8; BielKron 4v, 453v; Frixa, ova, Smáżone yáycá álbo yáyca ná máſle. Mącz 137b, 28b; A gdy káſzel ſuchy/ ſmaż Cebulę z máſłem á iedz SienLek 83v, 38v, 71v, 73v, 82, 83v (19); GórnDworz T3v; ZapMaz VII Z 17/366v; RejZwierc 59, 95; BudBib Gen 18/8; bo dźiećię y przed rokiem może miod y máſło iádáć CzechRozm 141, 135v, 141v; Lecż v Ruśi/ byle ſię nie oſkoromił/ iáko oni mowią/ to ieſt mięſa á máſłá nie ſkuśił/ choćiaby pięć kroć ná dźień iadł/ tedy to wielkim poſtem zowią. SkarJedn 237; SkarŻyw 285, 560; StryjKron 26; Calep 143b; Tworzydłá ná ſery y dźieſzki ná máſło [...] iednákiey miáry y wagi máią bydź w káżdym imieniu. GostGosp 74; Máſłu do rozchodu kwartámi miárá. GostGosp 74, 54, 56, 74 [2 r.], 118 [7 r.], 122, 126, 167; WyprPl C2; GrabPospR M3v.
W połączeniach szeregowych (6): LibMal 1546/116; plugáwemi ſłowy thwemi plugáwie powiedaſz/ iż ten znák ná czelech ná náſzych nápiſan ieſt máſłem/ ſłoniną/ ſerwatką/ y czym innym plugáwſzym. OrzList cv; RejZwierc 111v; iż iáko żyto/ y mokre rzecży wedle pewney miáry przedawáią/ ták by też mięſo/ ſyry/ másło/ y inſze tym podobne rzecży ná wagę przedawano. ModrzBaz 33; BielRozm 10; KlonWor 35.

W porównaniu (1): á gdy każdą rzecż z oſobna ſtłucżeſz iakoby na maſlo/ tedy weſpołek zmieſzay FalZioł V 75.

W charakterystycznych połączeniach: masło czyste, dobre (nalepsze) (2), krowie, rozkoszne, wypłokane (2), zmieszane; czarowanie masła, dzieżka, garniec (10), łyżka ([ile] lyżek) (2), miara, trochę (3), wiadro; dzieżka do masła, garniec; da(wa)ć masła (2), kupić, napić się, pożywać, przedawać, przyczynić, przylać (wlać) (2), przyłożyć (włożyć) (9), przynieść (2), skusić, uwarzyć, wziąć (15); masłu miara; masło brać, czarować (2), dać, działać, jadać (jeść) (4), kłaść, kradać, kupować, mieć, przykładać, przynaszać (przynieść) (2), rozpuścić (2), stłuc, upłokać, wozić; dzieżka na masło; włożyć w masło; masłem czestować, (na)mazać (pomazować) (7), napisać, omaszczony, umywać (2); grzanki z masłem (3); jadać (jedzony) z masłem (2), (na)pić (się) (4), rozpuścić, (u)smażyć (2), stłuc (utłuc) (5), (u)warzyć ((u)warzony) (7), zagrzać (2), zmieszać (zmieszany) (8); namoczyć w maśle, (u)smażyć ((przy)smażony) (8).

Przysłowia: dziećię ma ſie v oycá by pącżek w máſle [= żyje w pomyślności] GliczKsiąż E4; Iuż iáko pącżek w máſle/ w dobrey ſławie pływa. RejWiz 19v; RejZwierz 134v; HistLan D3v. [Ogółem 4 r.].

Proteo mutabilior proverbium, Płochy/ Nieſtáteczny/ [...] Ták ſtáteczny yáko másło ná słóńcu. Mącz 327d.

Zwroty: peryfr. »mazać masłem [czyją] głowę« = pochlebiać komuś (1): Nie dbáią twárde ſercá ná łáſkawą mowę/ Choćbyś mázał y máſłem Iudaſzowſką głowę. KlonWor 28.

peryfr. »[kogo] moc stopić na masło« = [ktoś] jest tłusty (1): Na ktorey [trawie] ſiedm wołow dzywnie tłuſtych paſło A ſnadz by był każdego mogł ſtopić na maſło RejJóz K3.

Wyrażenia: »masło majowe« [szyk 18:9] (27): na opuchnienie iey [macicy] maſlo maiowe z winem rozpuſciwſzy/ á w tym pacżeſi lniane [...] omocżywſzy: przyłoż FalZioł V 29, I 2a, 12b, 77c, 96b, 105a (13); zmiéſzay ón proch z máſłem máiowym coby nieſolonym/ á gołé mieſtcá tym pomázuy/ tedyć poroſtą. SienLek 180, 52, 83v, 103v, 134v, 148 (14).

»masło niesolone (a. niedosolone, a. niesłone)« = świeże masło (16): Ma iadać [...] krupy ięcżmienne/ iaycza miękkie z maſlem nie ſlonem FalZioł V 94v, V 44, 109, 110v; Albo zmieſzay żołć ſkopową z máſłem nieſolonym/ á w vcho ćiepło wley. SienLek 71v, 81v [2 r.], 84, 109, 116, 119 (12).

peryfr. »miodem i masłem opływający« = obfitujący w różne dóbra (1): Nie ogląda ſtrumieniow áni rzek miodem y máſłem opływáiących [torrentes mellis et butyri]. BibRadz Iob 20/17.

»masło przetopione (a. przetapiane, a. przetopiane, a. roztopione)« [szyk 3:1] (4): Może bolące mieſtcze mazać przetopianem maſlem przed ogniem FalZioł V 92v, V 92v, 93; SienLek 156v.

»masło stare« (2): Wezmi rzeżuchy ogrodney garzſć/ [...] á potym maſla ſtarego włoż nie wiele. FalZioł V 43v; SienLek 104.

»masło świeże, młode, nowe« [szyk 4:4] (6:1:1): tedy thy oſtrzegi ſpalić/ y zmieſzać z ſtarem ſadłem á z nowem maſlem y przyłożyć na ranę. FalZioł IV 38b, V 36v, 92v, 97v, 103; Máſło świeże dobre. SienLek 6v, 71, 183.

2. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »wronie masło« = Sedum Telephium L. (Rost); rozchodnik wielki, bylina z rodziny gruboszowatych (Crassulaceae) (2): Wronié máſło/ Faba inuerſa, pinguis, ſiue craſſa, fabariáque, Fotzweyn. SienLek 225, X[xx]4; [SzymŁowEnch *2].
3. n-pers (1): yſzh Spanſthwa waſchego Spolſzky Snykthorich Zamkow. przodkiem SBraczlawya zaczko a Maſlo [przyciągnęli pod Oczaków]. LibLeg 11/140v.

AL