[zaloguj się]
[pdf]

MĘŻATKA (52) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym i końcowym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N mężatka mężatki
G mężatki mężatek
D mężatce mężatk(o)m, mężatkåm
A mężatkę mężatki
I mężatką mężatkami
L mężatce
V mężatko

sg N mężatka (11). ◊ G mężatki (3). ◊ D mężatce (1). ◊ A mężatkę (6). ◊ I mężatką (7). ◊ L mężatce (1). ◊ V mężatko (2). ◊ pl N mężatki (8). ◊ G mężatek (6). ◊ D mężatk(o)m (1), mężatkåm (1) GórnDworz (1 : 1). ◊ A mężatki (4). ◊ I mężatkami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów).

1. Kobieta poślubiona mężczyźnie, żona; marita, matrona, nupta Cn (46): LibMal 1547/132v; UstPraw G4 [2 r.], G4v; BibRadz Eccli 9/10; BielKron 465v; A iż ten ieſt obycżay we Włoſzech że mężátkom męſzcżizni ſłużą/ á v nas to nie przyſtoi/ przeto wſzytkiego tego muſiałem nie włożyć/ gdzie powiáda del amor vero, et falſo [...]: ábowiem chocia tám ná tym mieyſcu dozwala mężátkam po iákąś przęckę miłowáć/ á wſzákoż ſnádźby owe ſłowá ſkáźić mogły tę/ ktoraby około pocżćiwośći nie miáłá práwie vgruntowánego ſumnienia. GórnDworz B4, T; BudBib Eccli 9/10; Ale v Ezáiaſzá iż zgołá Almą názywa [...]/ tedy nie może ſie iedno o mężátce náruſzoney rozumieć. CzechRozm 130, 129 [2 r.], 130, 130v [3 r.]; ModrzBaz 55; BielSjem 17; SarnStat 209; KlonWor 59 marg; SLuchychayże [!] mię ſtáteczna á letna mężátko/ Iáko ſię ty maſz ſtroić powiem tobie krotko. ZbylPrzyg B, B2 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (9): GlabGad P8v; BielSat L3v; To wſzyſtko Páńſtwo/ okrutny Moſkwićin pośiadł/ y niesłycháne w nim okrućieńſtwo ták nád Męſzczyżną/ iáko Białymi głowámi/ Wdowámi/ Mężatkámi/ Pánnámi/ y dźiatkámi/ náprzećiw Pánu Bogu ſtroył. KwiatOpis D; BielSjem 26; Abowiém przez tákowé pánny/ álbo białéygłowy/ wdowy/ mężátki wyznánié pozwány ten/ który vłápił/ będźie ſie rozumiał przekonánym ná odſądzenié czći. SarnStat 642, 642 [3 r.], 643.

W przeciwstawieniach: »mężatka ... dziewica (2), dziewka« (3): A dzieląc ſie v miaſta Władymirza Ruſkiego, nalezli licżbę dwadzieſcia y ieden tyſięci ſamych dziewek, okrom inſzych mężatek y niewiaſt. MiechGlab 34; CzechRozm 130, 130v.

W charakterystycznych połączeniach: letna mężatka, młodziuchna, naruszona, niepewna, nieszczęśliwa, stateczna, uczciwa; przyzywać mężatek; mężatkom dozwalać, służyć; mężatkę brać (pobierać) gwałtem (2), miłować, ułapić, zwodzić; cudzołożyć z mężatką, zasiadać (2).

Szeregi: »dziew(ecz)ka, (i, albo) mężatka« = puella et matrona Modrz [szyk 3 : 2] (5): Sam theż Loktek dziewki y mężátki gwałtem ku ſwey lubośći pobierał BielKron 368, 151, 412v; O nieſzcżęśliwe mężátki y dźiewecżki/ ktore ſię w tákowych ſchadzkách kocháią ModrzBaz 54v, 53. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].

»panna (a. panienka), (i) mężatka« = marita et virgo, virgo et matrona Modrz [szyk 3 : 2] (5): Ztądże wiele śiroctwá/ zániedbánia dźiatek/ pánien y mężátek ſprzedawánie ModrzBaz 107v, 54; BielSjem 16; SarnStat 494; KlonWor 50. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»ani mężatka, ni wdowa« (1): Y iuż/ wie Bog/ iako ſie nędzna będę miáłá/ Gdym iá áni mężátká ni wdową zoſtáłá. PudłDydo B3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

»żona albo mężatka« (1): poniewaſz oná [żona Ezechijaszowa] nie byłá iuſz Almą/ ále inſzą [errata zmienia: iſzą] tho ieſt żoną álbo mężátką. CzechRozm 143.

2. Kobieta obdarzona cechami charakteru przypisywanymi zwykle mężczyźnie lub oddająca się męskim zajęciom: dzielna, śmiała, mężna, amazonka, rycerka; też silna, męskiej budowy; amazon Mymer1; virago BartBydg (2): Amazones. Menliche weyber. Mężatki. Mymer1 27v; BartBydg 170b.
3. Kobieta (odpowiednik łac. virissa, który jest nowotworem od „vir” na wzór hebrajskiej pary słowotwórczej „isz” ‘mąż’ i „iszsza ” ‘kobieta’) (4): KrowObr 221; Toć teraz ieſt kość z kośći moich/ y ćiáło z ćiáłá moiego/ á dla thegoż oná będzie názwana mężátką [virissa]/ bo ieſt z mężá wźiętá. BibRadz Gen 2/23; SkarŻyw 259; WerKaz 282. [Zawsze przekład tego samego tekstu].

Synonimy: 1. małżonka, żona; 2. »niewiasta amazońska«.

Cf MĘŻATY, MĘŻONA, MĘŻYCA, [MĘŻYNA], [MĘŻYSTA]

MM