Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MIĘKCZYCIEL

Następne hasło: MIĘKI »

MIĘKCZYĆ (73) vb impf

-ę- (71), -e- (2).

Fleksja

indicativus
inf	miękczyć
praes
	sg	pl
1	miękczę, miękcę
2	miękczysz
3	miękczy	miękczą

conditionalis
	sg		pl
3	f	by miękczyła	m an
3	n	by miękczyło	subst	by miękczyły

inf miękczyć (7). ◊ praes 1 sg miękczę (2), miękcę (1) Mącz (2:1), miękczę a. miękcę (2). ◊ 2 sg miękczysz (1). ◊ 3 sg miękczy (50). ◊ 3 pl miękczą (6). ◊ con 3 sg f by miękczyła (1). n by miękczyło (1). ◊ 3 pl subst by miękczyły (1). ◊ part praes act miękcząc (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Czynić miększym niż uprzednio, działać rozmiękczająco (67)
- A. Czynić miękkim, podatnym na dotyk, spulchniać (66)
  - a. O działaniu lekarstw i zabiegów (61)
    - α. Na wrzody, obrzmienia i inne stwardnienia zewnętrzne (30)
    - β. Na organy wewnętrzne: rozluźniać (31)
- B. Działając fizycznie lub chemicznie czynić łatwym w obróbce (o rzeczy z natury niepodatnej) (1)
2. Łagodzić (6)
- a. Jednać, pozyskiwać (4)

1. Czynić miększym niż uprzednio, działać rozmiękczająco (67):

A. Czynić miękkim, podatnym na dotyk, spulchniać; depsere, macerare, malacissare Mącz; lentare Calep (66): Depso, Gniotę/ Miękcę. Mącz 82c, 202c, 205a; Calep 591b.

miękczyć co (1): SienLek 30v cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »miękczyć ... twardzić« (1): Iáko widźimy/ iż ſłońce woſk miękczy/ á błoto twárdźi SienLek 30v.

a. O działaniu lekarstw i zabiegów (61):

α. Na wrzody, obrzmienia i inne stwardnienia zewnętrzne (30): á gdy to prziłożyſz na twardoſć albo na gruzłę tedy miękcżi/ y bol vſmierza. FalZioł I 12b, V 98v, 103; Oczko 18.

miękczyć co (22): Też ſok tego zyela/ zmąka [!] iecżmienną albo zmiode [!]/ miekcży ſadzekie [!] zatwardziałe FalZioł I 2b, I 26b, 66a, 67c, 69d, 81c (14); SienLek 118, 147v. Cf Zwrot.

miękczyć czym (1): Potym/ to błoto kłádąc przez dni kilkánaśćie/ záwżdy w wánnie omywáią/ á z niéy wychodząc/ máśćiámi miękczą/ álbo plaſtry okłádáią Oczko 18.

W połączeniu szeregowym (1): MYdło zagrzewa/ cżyſci/ ociera/ miękcży/ roſpuſzcża FalZioł I 142c.

W charakterystycznych połączeniach: bolączki miękczyć (2), (twarde) otoki (2), puchlinę, ranę (zatwardziałą) (2), sadzele zatwardziałe, wrzody, zatwardziałe (a. twarde) miesca (guzowate) (2), zołzy.

Zwrot: »twardość miękczyć« [szyk zmienny] (6): Theż kiedy będzie vwarzony ſzcżyr w winie s ſcżyrwoną [!] lebiodką/ tedy twardoſci miękcży y roſpądza ie. FalZioł I 86b, I 80a, II 11c, III 24d, V 87v; Oczko 17.

Szeregi: »miękczyć i czyścić« (1): Rzecży poſpolite ktore miękcżą y cżyſcią. FalZioł V 106v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»miękczyć a rozpędzać (a. spędzać)« [szyk 2:1] (3): FalZioł I 80a; Sok też z kwiećia lelijowego gdy nim pomázuie wrzedliwe łono/ álbo máćicę/ wſzeláką puchlinę ſpądza álbo miękczy. SienLek 118; Oczko 17.

β. Na organy wewnętrzne: rozluźniać (31): OThręby [...] Maią mocz wyſuſzać y otwiorać vlicżki w ciele/ y też miękcżą FalZioł III 42b, III 31b, V l04v.

miękczyć co (27): vwarzona Ozanka w proſtey wodzie á oſłodzywſzi miodem kaſzel lecżi/ j ſledzionę zatwardziałą miękcży. FalZioł I 36c, I 112d, II 11c, III 20d, 21c, 42c; bo tho máćicę miękczy y cżyni otwor lżeyſzy. SienLek 112. Cf Zwroty.

W charakterystycznych połączeniach: macicę miękczyć, piersi (3), płuca, śledzionę zatwardziałą.

Zwroty: »twardość miękczyć« (2): á gdy będzieſz pomazował albo przykładał na ſledzionę tedy twardoſć iey miękcży. FalZioł I 25a, I 72a.

»żywot, trzewa, wnętrze (a. wnętrzności), jelita miękczyć« = ułatwiać wypróżnienie, przeczyszczać, może też: usuwać wzdęcia [szyk zmienny] (8:7:2:1): Gdy vwarziſz łobodę ſkapuſtą z iarmużem á s ſzcżirim zielem tedy żiwot miękcży FalZioł I 12a; ta ſprawa miękcżi wnątrze y żołtą niemocz wygania. FalZioł I 79b, ‡7e, ++2f, *4a, I 66a, 142d (16); SienLek 42, Ttt3.

Szeregi: »miękczyć i czyścić« (2): Też ma mocz rzecż przyrodzoną paniam gdy by ſie zaſtanowiła otwierać/ j też trzewa miękcżić y cżyſcić FalZioł I 66a, III 42c.

»miękczyć i przepuszczać« (1): á tedy pożywáć rzeczy gorzkich/ kwáśnych: żywot miękczyć y przepuſzczáć: niegdy też wrácáć. SienLek 41v.

»miękczyć i rozpędzać« (1): Theż tenże plaſtr przyłożony na thwardoſć ſledziony y wątroby: miękcży ią y roſpądda [!] dobrze. FalZioł I 80a.

B. Działając fizycznie lub chemicznie czynić łatwym w obróbce (o rzeczy z natury niepodatnej) [co] (1): Theż gdy vwarzyſz ſloniową koſć ſtim pokrzikowym korzeniem przez dwie godzinie albo przez ſzeſć godzin miękcży tę koſć ſloniową á może s niey co chcze vcżynić bo będzie miękka. FalZioł I 87b.

2. Łagodzić; emollire, inflectere, malacissare, mollire Cn (6):

Zwrot: »serce miękczyć« [w tym: czym (1)] (2): GórnDworz H2v; Lutnia ochłodá myśli vtrapionych: Tá ſerce miękczy ſwym głoſem przyiemnym Bogóm podźiemnym. KochPieś 48.

a. Jednać, pozyskiwać; lenire Mącz; commulcere Calep (4): Mącz 188c; Commulceo – Miękczę, ogłaskiwąm. Calep 224b.

miękczyć co czym (2): SkarŻyw 385; Ty miękcżyſz ſwą oſobą y młodość ſpániáłą/ Himenee łáſkáwy y płeć podſtárzáłą. SapEpit B3v.

Zwrot: »miękczyć serce« (1): nieprzyiaćiele ſwe/ pokorą/ vkłádnośćią miękcżąc ſercá ich/ Chryſtuſowi [...] pozyſkał. SkarŻyw 385.

Synonimy: 1.A.a. subtylizować, ścieńczać; 2. łagodzić, słodzić.

Formacje współrdzenne cf MIĘKCZEĆ.

Cf MIĘKCZĄCY, MIĘKCZENIE