[zaloguj się]
[pdf]

1. MOR (156) sb m

mór (2), mor (1); mór BiałKat; mór : mor Mącz (1:1); mor-.

Fleksja
sg pl
N mór, mór, m(o)r mory
G moru
A mór, mór, mor, m(o)r mory
I morem m(o)rmi
L morze

sg N mór (51); mór (1), m(o)r (50). ◊ G moru (14). ◊ A mór (34); mór (1) BiałKat, mor (1) Mącz, m(o)r (32). ◊ I morem (34); -em (1), -(e)m (33). ◊ L morze (5). ◊ pl N mory (12). ◊ A mory (5). ◊ I m(o)rmi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Każda wielka epidemia gorączkowej choroby zakaźnej (w szczególności zaraza morowa, zwana też czarną śmiercią, dżumą), dziesiątkująca tysiące ludzi; pestilentia Calag, Calep, Cn; pestis Mącz, Cn (156): tego cżaſu narichley ſie pocżyna mor/ bo powietrze gorączoſcią ſlonecżną bywa vcżyſciono/ á tak ieſt ſkłonnieyſze ku nakażeniu niżli gęſte á grube/ [...] á ták wiele ludzi zaraża iż muſzą mrzeć. FalZioł V 72, I 155d, II 3d [2 r.], III 19d, V 61, 61v (10); w Attenach było nakażone powietrze [...] tedy Ipocras kazał nawozić około miaſta wiele dębiny y z liſcim y kazał palić, ktoremże dimem ono złe powietrze zagnał á mor przeſtał BielŻyw 68, 25 [3 r.]; iz nie indziey ma bycz dzierząn Syem Valny, iedno w Piotrcovie okrom morv a choroby naſſey Kroliewſkiei ComCrac 13v; LudWieś B3v; LibMal 1545/96v, 97v; RejKupSekl a5v; Leop 2. Reg 24/15; Mor tám [w Moskwi] nie bywa bo ieſt dobre powietrze BielKron 430, 189, 206v, 218, 229, 255v (12); Dymienice wrzody ſą dymionowe/ ktore ſye poſpolićie w mor przydáią SienLek 119, 3, 12 [2 r.], 156; Płátnerz cżeka kłopotow/ chłopek ná wśi żniwá/ Bárwierz zwad/ Grubarz moru BielSat C3 [idem BielRozm 20]; RejZwierc 204v; WisznTr 33; BielSen 8; ArtKanc S; BielRozm 20; Calep 795b; bo złodźieie záwżdy powietrze rozmnożą kradźieżą [...] Bo kto tániey przedawa niż to ſtoi/ álbo z moru álbo złodźiey pewny. GostGosp 146; [Mor/Pestis/ pestilentia, lues. Volck Lll3v].

mor z czego (2): Po tym głodzie był zaſię wielki mor z tych źioł ſzkodliwych ktore ludzie miáſto chlebá iedli. BielKron 366, 415.

mor na kogo (1): wybieray ſobie [Dawidzie] s tych trzech rzecży złych iedno złe ktore chceſz/ álbo trzy dni mor wielki ná lud twoj BielKron 73v.

W połączeniach szeregowych (48): BierEz H2; SeklKat E, Ev; MurzNT Matth 24/7; Leop Ier 29 arg, 44/13; gdy przepuſzcżę ná Ieruzálem cżtery ćięſzkie plagi moię to ieſth/ miećż/ głod/ ſrogie zwierzętá/ y mor [pestilentiam]/ ku wygłádzeniu z niey cżłowieka y dobytkow. BibRadz Ez 14/21; Będę go [króla Gog] ſądźił/ morem [peste] y pomordowániem y dżdżem náwálnym/ grádowemi ſztukámi BibRadz Ez 38/22, Ier 21/7, 9, 32/36; widzimy iż od dwu ſet lath tego ludu [Turków] żadny práwie do gruntu nie przełomił iego nieprzyiaćiel/ chybá mor/ wiátr/ ogień/ głod/ wodá álbo wnętrznę walki ſámych BielKom 259v, 43, 77v, 95, 136, 147, 265v; RejAp 59v, 83; RejPos 244v, 276v marg; BielSat M4; RejZwierc 88, 198v; RejPosWstaw [413]v; BudBib I 189d marg, 1. Reg 8/37, Ier 21/7, 29/17, 18 (8); Dániel Prorok Boży poświádcża/ y rzecż ſámá okázuie: że wiele źiem/ zbywſzy obywátelow ſwych/ przez głod/ przez mor y woynę [fame, peste, bello]/ ſtráćiły pirwſze przezwiſko ſwe y pánowánia ſpoſob ModrzBaz 105v, 4; WerKaz 295; Złosliwi Plánetowie nád námi przewodzą/ Walki/ głody/ y mory/ y wſzyſtko złe rodzą. BielSen 5, 10; BielSjem 34; ArtKanc M5, S; BielRozm 6; GostGosp 146; Abowiem powſtánie narod przećiwko narodowi/ y kroleſtwo przećiwko kroleſtwu: y będą mory/ y głody/ y drżenia źiemie [pestilentiae et fames et terrae motus] po mieścách. WujNT Matth 24/7, Luc 21/11; nuż mory/ głody/ pożogi/ naiázdy Tátárſkie/ kozáckie/ mordy domowe/ y plagi przed tym niezwycżáyne/ ktorym końcá niemáſz. PowodPr 24; Inne grzechy Pan Bog karze morem/ y głodem/ y innemi niemocámi: ále odſtępſtwo od wiáry ś. [...] mieczem pogáńſkim gubi. SkarKazSej 688b.

W charakterystycznych połączeniach: mor panował (4), przekaził (2); mor oddalić, posłać; morem gonić, sądzić; mor szkodliwy.

Przysłowie: Bellum omnium pater, Proverbium, W mor á w woynę naywięcey nowin. Mącz 24b.
Frazy: »mor [na kogo] przypadnie« [szyk zmienny] (3): Invasit pestis in vitam hominum, Mór przipadł ná ludzie. Mącz 473a; RejZwierc 204v; Stądći [z powodu rozpustności] mory/ powodzi/ głody/ miecż nieprzyiacielſki/ y ine káźni miłego Bogá przypadáią RejPosWstaw [413]v.

»mor przyszedł [na kogo]« [szyk zmienny] (3): BielŻyw 25; BielKron 205v; Pothym po niektorych dniách przyſzedł mor ná sługi y służebnice iego y pomárli wſzyſcy. HistRzym 128v.

»mor się rzuci« (2): Tam miedzy obegnáńce/ mor ſie prędko rzući BielSat M4v [idem] BielSjem 35.

Zwroty: »być z moru« = przybywać z miejsca, gdzie panuje mór (1): Kędy ſię vdaſz nieboże? do Dworu? Tám ćię nie puſzczą: Bo wiedzą żeś z moru. ProtStoj Ev.

»karać, skarany morem« (5 : 1): Delfowie ſkaráni byli: Morem głodem y walkámi BierEz H2; SeklKat E, Ev; RejAp 59v; ktorzi nim [Bogiem] gárdzą [...] tych karze y głodem y morem [punit et fame et peste]/ y ogniem y powodziámi/ y woyną y vpadkiem Rzeeżypoſpolitey. ModrzBaz 4; SkarKazSej 688b.

»(na)puścić (a. przepuścić) mor [na kogo, co]« = mittere pestilentiam Vulg [szyk zmienny] (9): álbo bych przepuśćił mor ná lud moy [przepuśćiłbym powietrze WujBib] Leop 2. Par 7/13; BibRadz Ez 14/19, 21; Iżbych puśćił głod/ miećż/ mor/ y káżdą iną ſrogość ná ziemię RejAp 83; RejPos 75v, 276v; Abo mor nápuſzcżę ná ziemię onę [vel pestilentiam immisero] BudBib Ez 14/19, Ier 29/17; ArtKanc M5.

»morem pomrzeć (a. umrzeć), zdechnąć (a. zdychać), upaść« = mori peste PolAnt [szyk zmienny] (8:3:1): Ktory pozoſtánie w mieśćie tym zdechnie morem/ miecżem/ y głodem BibRadz Ier 21/9, Ier 21/6; iż Papież Eneás Silwius vmárł morem w Ankonie BielKron 255v, 164, 166v, 189; Ten nędznik [prorok Gad] zdáło mu ſie iż to nalżeyſza/ obrał ſobie mor/ ták iż iednego dniá ſiedḿdzieſiąt tyſięcy ludzi morem vpádło. RejZwierc 204v; BielSpr 59, 62v; BudBib Ier 21/6, Ez 33/27; BielSjem 32.

bibl. [Ier 29/18, Ez 14/19] »wykorzenić, wyniszczyć; wytracony morem« = persequi in pestilentia Vulg [szyk zmienny] (2:1;1): Leop Ier 29 arg; Iż bych ſie ták bárzo rozgniewał ná ſwiát/ iżbych gi ábo morem/ ábo głodem/ ábo miecżem/ ábo dzikiemi źwirzęty wyniſzczyć chciał. RejPos 244v; RejZwierc 88, 198v.

»morem zejść (a. odejść)« (2): Iedni morem drudzy walką zeſzli RejJóz M2v; BielKron 412.

Wyrażenia: [»mor ciężki«: Mogę rzéc/ że będąc w ćiężkim morze/ nie nálazłem rzeczy przeſpiecznieyſzéy nád Rutę UrzędowHerb 271 (Linde).]

»okrutny mor« (1): iáko wielekroć Pan záwżdy karał niepoſłuſzne ſłowu ſwoiemu okrutnemi mormi/ dziwnemi á ſrogimi ſmierciámi/ wrzody/ niemocámi/ y vpadki rozlicżnemi. RejAp 59v.

»srogi mor« (2): RejPos 75v; trzy dni przypádnie ſrogi mor ná ludzi twoie. RejZwierc 204v.

»straszliwy mor« (1): Głod/ y ſtráſzliwy mor/ w nim cżęſto pánuie WisznTr 32.

»mor wielki« = magna pestilentia PolAnt [szyk 13:4] (17): LudWieś A2; Y pobiię mieſzcżány miáſtá tego/ lud y bydło/ á pomrą wielkim morem. BibRadz Ier 21/6; Tegoż roku był wielki mor w Niemcech/ ták iż kto ſie rozniemogł od godziny do godziny żyw niebył BielKron 206v; Látá 1496. był wielki mor w Krákowie y wſzędzye w máłey Polſzce. BielKron 399v, 73v, 166v, 181, 190v, 325 (14); BudBib Ier 21/6.

»morem (będzie) zarażon(y)« (2): POzew ták zbić może/ ieſli ieſt ná mieyſtce nie przeſzpieczne/ morem záráżone GroicPorz t2; SienLek 32v.

Szeregi: »głod, (i, a) mor« = fames, pestisPolAnt, Vulg, Modrz; fames, pestilentia PolAnt, Vulg [szyk 7:2] (9): BibRadz I 418d marg; BielKron 176, 228, 300v; Obiecał iey pokuſzáć mory/ głody/ rozlicżnymi ſtráchy/ walkámi/ niemocámi/ y ſmierciámi dziwnemi RejAp AA8, 57v; BiałKat 196; Owi głodem/ á drudzy morem okróceni/ Wiełka [!] troſkámi część poráżeni. KochPs 166; WisznTr 32. [Ponadto w połączeniach szeregowych 42 r.].

»mor a niemoc« (1): ſzkody oddalony mory a nyemoczy uſzmyerzony modlythwy uyſluchany PatKaz III 124v.

»ogień i mor« (1): Tego roku ácż był dobry vrodzay na żywność/ ále ognie y mory bárzo panowáły BielKron 419v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»mor, (abo) powietrze« = pestis Mącz; pestilentia Calag [szyk 2:1] (3): Mącz 294d; á iáki ſrogi mor ábo iákie ſrogie powietrze przepuśćił [Pan Bóg] ná nie RejPos 75v; Mor. Powietrze. Pestilentia. Calag 375a.

»smrod albo mor« (1): zá kilko dni záſmrodzą ſie oni zbići/ zwłaſzcżá Lećie/ thák bárzo iż muſzą obegnáńcy ſmrodem álbo morem zdycháć BielSpr 62v.

Przen: Herezja (2): Ná nich [książętach] to zależy Papieſki Ceſárſki Dekret bacżyć/ á Exekucyą ſpilnoſcią cżynić/ krzywdy bożey ſie pomścić [...] á ten mor ſzkodliwÿ oddalić BielKron 199.
Wyrażenie: »zarażon Antykrysta morem« (1): Tyś ogárniony ieſt tym to Pánieńſkim zborem/ Ktory nie ieſt záráżon Antykryſtá morem ArtKanc O16.
a. Zaraza, pomór na bydło (5):

mor na co (2): gdi młodzi barani tak poſpolicie buyni ſą/ tedy rad bywa mor na owcze tego roku FalZioł IV 3a; Leop Ex 9/3.

Frazy: »mor [na co] padł« (2): mor na owcze albo na iny dobytek padł FalZioł I 113c, *4.

»mor [na co] przyszedł« (1): Kometá ſtráſzna przez trzy Mieſiące trwáłá w Polſzcze/ zá ktorą potym mor ná bydło wſzelákie przyſzedł. StryjKron 340.

Wyrażenie: »mor ciężki« = pestis gravis Vulg (1): Oto pomſtá moiá będzie/ ná role twe/ ná konie/ oſly/ wiełbłądy/ owce/ y ná woły/ mor bárzo ćięſzki. Leop Ex 9/3.

Synonimy: »powietrze (morowe)«, »zaraza morowa«.

AKtt