Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MOROWNIK

Następne hasło: 2. MOROWY »

1. MOROWY (133) ai

Oba o jasne.

Fleksja

sg
m	N	morowy	f	N	morow(a)	n	N	morowé
	G	morow(e)go		G			G	morowego
	D			D			D	morow(e)mu
	A	morowy		A	morową		A	morowé
	I			I	morową		I	morow(e)m
	L			L			L	morowym, morow(e)m

pl
N	subst	morow(e)
G		morowych
D		morowym
A	subst	morowé
L		morowych

sg m N morowy (2). ◊ G morow(e)go (2). ◊ A morowy (1). ◊ f N morow(a) (1). ◊ A morową (5). ◊ I morową (3). ◊ n N morowé (16); -é (2), -(e) (14). ◊ G morowego (47); -égo (4), -(e)go (43). ◊ D morow(e)mu (11). ◊ A morowé (13); -é (1), -(e) (12). ◊ I morow(e)m FalZioł (10), morowym (6) BielKron (2), Mącz (2), BielSpr, StryjKron. ◊ L morowym (2) StryjKron, PowodPr, morow(e)m (1) LudWieś. ◊ pl N subst morow(e) (3). ◊ G morowych (2). ◊ [D morowym.] ◊ A subst morowé (7); -é (3), -(e) (4). ◊ L morowych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Przymiotnik od „mor” (133)
- a. Powodujący mór (114)
- b. Wywołany, spowodowany przez mór (14)
- c. Występujący w postaci moru (3)
- d. Charakteryzujący się morem (1)
2. [Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »morowy korzeń« = Petasites Mill; lepiężnik, roślina podobna do podbiału z rodziny złożonych (Compositae), pospolita nad rzekami i potokami]

1. Przymiotnik od „mor”; pestilens Mącz, Calep, Cn (133): Pestilens ‒ Morowi. Calep 795b; [morowy/ pestiferus/ pestilens/ contagiosus Volck Lll3v].

a. Powodujący mór (114):

Wyrażenia: »para morowa« (1): wypuśćił Nepthunus bog morſki Wielorybá z wody ná zyemię/ ktory ludzi pożyrał y zárażał párą morową. BielKron 54.

»plaga morowa« = epidemia groźnej choroby zakaźnej [szyk 3:1] (4): Poſłał tedy Pan Bog ná lud Izráelſki plagę morową/ iż ich zmárło w Ieruzálem od ráná do wiecżorá ſiedḿdzyeſiąt tyſiąc mężow. BielKron 73v, 63, 73v, 83v.

Zestawienie: »powietrze morowe« = epidemia groźnej gorączkowej choroby zakaźnej, najczęściej tzw. morowej zarazy, czarnej śmierci (mors nigra), czyli dżumy; pestis Mącz, Calep, Cn; pestilentia Mącz, Cn [szyk 57:52] (109): abowiem ktho ſie chcze od powietrza morowe^go vchować/ ma krew y inſze wilkoſci dobre od złych vcżyſcić FalZioł V 61v; Z południa wiatr ieſt na gorſzy/ bo ieſt przycżyną powietrza morowego. FalZioł V 62, #4, I 4c, 118c [2 r.], 120d [2 r.], 146b, (23); LudWieś A4v [2 r.], B2v, B4v; RejKupSekl a5; Leop 2.Reg 24/13; Pestilens aura, Morowe powietrze. Mącz 21a; Multis iam pestibus, Po kilká morowé powietrzá. 294d, 491d; SienLek 124 [2 r.], 125 żp, 155v, 156, 157 (9); po ktorym záćmieniu bárzo rychło morowe powietrze w wielu Kráinách pánowáło LeovPrzep A3, A2v; iáko y oni [ludzie umarli] pirwſzy przywłaſzczáli [...] Lenartowi konie/ Antoniemu ſwinie/ Sebeſtianowi morowe powietrze RejAp 111v; był ieden ktory chwaląc muchę/ kſięgę nápiſał [...] więc y morowego powietrza chwałá/ ieſt ná piſmie GórnDworz K5v; [urzędnicy zwani Aediles] zdrowie ludzkie ná bácżnośći mieli: morowe powietrze [pestilentiam]/ wedle przemożenia dowćipu ludzkiego/ oddaláli ModrzBaz 35; StryjKron 617; Calep 795a; LatHar 125; [UrzędowHerb 245b, 271a; Volck Lll3v].

~ W połączeniach szeregowych (10): Acż ſą ine przypadki co wſzytki fráſuią [...] Iáko dzdze/ śniegi/ grády/ powietrza morowe RejWiz 93v; Leop 4.Esdr 15/49; Mącz 294d; LeovPrzep G3v; Przydą drogośći/ głody/ morowe powietrze. LeovPrzepSamb b3v; StryjKron 6, 160; LatHar 341; PowodPr 7, 14.

W przeciwstawieniu: »ſmierć przyrodzona a choroba .... morowe powietrze« (1): thyſiąc dwie ście y dwádzieśćiá y ſiedm ludzi śmierćią przyrodzoną á chorobámi/ nie morowym powietrzem/ pogrzebionych BielKron 288.

W porównaniu (1): bo te [złe zwyczaje] ſą iáko iad pokryty/ ábo powietrze morowe/ gdyż ták niewidomie zábijáią ludzie GórnDworz Hh8v.

W zawołaniach modlitewnych (5): O to ćię prośim miłośćiwy Pánie [...] rácżże oddalić powietrze morowe/ ludźiom ſzkodliwe. ArtKanc R18, R16v; Wybaẃ nas Pánie Iezu. Od woyny/ głodu/ y powietrza morowego LatHar 341, 439, 623.

Zwroty: »(do)puśćić (a. przepuścić) powietrze morowe« = immittere pestilentiam a.pestem Vulg [szyk 3:1] (4): Dopuśćił tedy Pan ná lud Iſráelſki powietrze morowe [mór WujBib] Leop 2.Reg 24/15; Przepuſſcżę ná ćię złe rzecży/ wdowſtwo/ vboſtwo/ głod/ miecż/ morowe powietrze [głód/ y miecz/ y mór WujBib] Leop 4.Esdr 15/49; BibRadz Lev 26/25; BielKron 30.

»morowym powietrzem [= od zarazy] umrzeć« (1): Látá 800. Mnátá Kſiążę Cżeskie morowym powietrzem vmárł BielKron 321.

Wyrażenia: »choroba (z) powietrza morowego« (2): FalZioł V 69v; gdy gwałt chorob powietrza morowego przylęże [...] tedy ſię ná ten cżás do Bogá vćiekáią CzechEp 87.

»czasu morowego powietrza« (14): Też piłułki peſtilenciales/ to ieſt Powietrzne: cżaſu morowego powietrza: na każdy tydzień po dwudzieſtu bierane FalZioł V 73v, kt, I 71a, II 6a, III 2d, 36c (13); ArtKanc R16v.

»morowego powietrza febra« (1): Bolus armenus [...] z winem wodą roztworzonym pity/ naprzeciw morowego powietrza febram FalZioł V 90.

»jad powietrza morowego« (2): iż wątroba więczey cierpi będącz iadem powietrza morowego zarażona. FalZioł V 67v, V 67.

»srogie morowe powietrze« (1): iż ſie w nim sſtánie kreẃ bláda á iákoby obumárła/ to známionuie ſrogie morowe powietrze RejAp 132v.

»wielkie powietrze morowe« (1): á ſam do Litwy/ choć w ten czás wielkim powietrzem morowym vdręczoney/ ná łowy odiechał. StryjKron 617.

»zarażenie, zaraźony morowem powietrzem; zarażenie, zaraza (od) morowego powietrza« [szyk 10:6] (7:3;5:1): Othoſz maſz znamiona, przez ktore poznaſz Morowem powietrzem cżłowieka zarażonego. FalZioł V 67; Też kozłek w ręku trzymany/ broni od zarażenia Morowego powietrza. FalZioł V 73, IV 49c, V 61, 61v, 62v, 66v [4 r.] (74); Pestilens locus, Mieſcá morowym powietrzem záráżone. Mącz 294d; ktory wiátr [auster] ieſt ſłáby/ miękki/ wilgotny y opátrzyſty: zgniłość/ y zarázę powietrza morowego przynoſzący. KlonFlis B.

Szeregi: »morowe powietrze i głod« (2): Miał [św. Symeon] y Prorockiego Duchá. Morowe powietrze y głod przed dwiemá láty opowiedział SkarŻyw 30; LatHar 623.

»jadowite i (a) morowe powietrze« [szyk 1:1] (2): Moczy tego kamienia ſą/ powietrze iadowite y morowe odpądzać FalZioł IV 50a, III 2d.

[»powietrze zarażone, to jest morowe«: Kſięgi Oſme/ w ktorych nauká ieſt vſtrzedz śię powietrza záráżonego/ To ieſt morowego SienHerb 475; UrzędowHerb 270b.] ~

b. Wywołany, spowodowany przez mór (14):

Wyrażenia: »bolączka morowa« = owrzodzenie i obrzęk węzłów chłonnych w przebiegu, choroby morowej, najczęściej dżumy [szyk 7:1] (8): ieſtliby ſie bolącżka morowa wyrzuciła na ktorimkolwiek boku á nawięczey pod pazuchą/ znak ieſth iże ſercze cierpi od iadu powietrza morowego FalZioł V 67, I 143b, II 23, V 70v; Dobrze theż ná bolączki morowe kłáść/ ślimaki tłuczoné SienLek 126, 126 [2 r.], S[ss]v.

»pryszcz morowy« = wyprysk skórny w przebiegu gorączkowej choroby zakaźnej (1): Priſzcze morowe tak maſz leczyc. FalZioł V 71.

»rana morowa« (1): widźim ná ſię gotowe/ ſrogie rány morowe ArtKanc R18v.

»wrzod morowy« (2): iuż tego doſwiadcżenie vkazuie/ iż wrzody morowe roſpądza [woda polnej dryjakwie] y wykorzenia s ciała. FalZioł II 9d; BierRozm 9.

[Zestawienia: »febra morowa« = epidemiczna choroba gorączkowa: TO źiele [lepiężnik] zową z Niemieckiégo Morowy korzeń/ iż korzeń tego źiela przećiw febróm morowym/ naſzláchetnieyſzé lékarſtwo UrzędowHerb 245a.

»ograżka morowa« = epidemiczna choroba gorączkowa: doświadczono/ że to źiele lepiężnik przećiw ograſkóm ogniſtym morowym bárzo pomocno UrzędowHerb 245b.]

W przen (2):

Wyrażenia: »sekta morowa« (1): áby wyrozumiał ktorymby obycżáiem thę Sektę morową Luterowę mogli zágłádzić BielKron 199.

»wrzod morowy« (1): a więc to wam Patricijs o tym myſlić nietrzebá? iákoby ten wrzod morowy [= niezgoda] poſpolity w Polſzcze zginął. OrzList h4v.

c. Występujący w postaci moru (3): Widząc wielki iáwny gniew Boży być morowy/ przeſtał [cesarz Waleryjanus] męcżyć Krześćiánow BielKron 152v.

Wyrażenie: »zaraza morowa« (1): ſłuſzny ſąd Páńſki dopuſzcżał głody y zárázy morowe PowodPr 7.

W przen (1):

Wyrażenie: »morowe zarażenie« (1): Ieſzcżećby nie było pozno zábieżeć temu złemu wiátru [nawale tureckiej]/ áby ná nas nie wiał morowym záráżeniem BielSpr 57v.

d. Charakteryzujący się morem (1): daway ie [alembik] w lękarſthwo [!] Zwłaſzcża cżaſu morowego FalZioł II 3a.

2. [Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »morowy korzeń« = Petasites Mill; lepiężnik, roślina podobna do podbiału z rodziny złożonych (Compositae), pospolita nad rzekami i potokami; bechium, farfara maior, petasites, tussilago maior Cn: PETASITES GALIRVS, Lepiaſnik, Carz źiele, Ruſki zową. TO źiele zową z Niemieckiégo Morowy korzen UrzędowHerb 245a (Linde) [cf Lepieſznik/ Tuſſilago maior. Peſtilentzwurtz SienHerb K2#v].]

Synonimy: 1.a. zest. »powietrze morowe«: mor; 2. zest. »morowy korzeń«: »carz ziele«, lepieżnik.

AKtt