[zaloguj się]
[pdf]

MROZ (127) sb m

-z (61), -s (3), -sz (2).

mróz (10), mroz (1); mróz : mroz Mącz (6 : 1); mroz- (17), mróz- (1); mroz- : mróz- Mącz (5 : 1).

Fleksja
sg pl
N mróz mrozy
G mrozu mrozów
A mróz mrozy
I mrozem
L mrozie
V mrozie

sg N mróz (54). ◊ G mrozu (12). ◊ A mróz (12). ◊ I mrozem (14); -em (4), -(e)m (10). ◊ L mrozie (12). ◊ V mrozie (1). ◊ pl N mrozy (12). ◊ G mrozów (3); -ów (1), -(o)w (2). ◊ A mrozy (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Temperatura, przy której woda staje się lodem; zimno, dotkliwy chłód; gelu Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; algor Mącz, Calep; frigor Mącz (120): Mymer1 4; GRudnia oſtrzegay głowy ſwey od mrozow FalZioł V 49, III 13c, V 55; Mroz ieſt vſuſzyciel, wſzitkich zioł związanie ziemie, moſt wod. BielŻyw 136; Nazaiutrz nowego lata od rana był mroz y iaſno do poł dnia LudWieś B2v; RejKup r6v, cc5; RejZwierz 87v; Dwá mieſiącá/ to ieſt/ Stycżniá y Lutego/ tákie ćiepło było iż ſády kwitnęły/ trawy wielkie były/ ptacy ſie lągli/ potym Márcá były záſię mrozy iż to wſzytko poſzło. BielKron 399; Tegoż roku byłá wielka z nieurody drogość/ zboż á iárzyn po wſzytkiey Polſzce/ z mrozow ktore ſtały áż do Swiątek od Márcá BielKron 419; Mącz 1a, 7a, 10a, 137a, b (11); RejAp 78v; ModrzBaz 110; y którym ſłoneczny Promiéń doymuie/ y którym mróz wiecżny. KochPs 72; Mrozem winnice więdły/ mrozem ſády márły. KochPs 117; KochTr 23; któré [morze] dźiś mrozy lodem vgruntuią/ Iutro wiátry ſzaloné żetrą y zwoiuią. KochPam 83; GostGosp 106; GrabowSet O4, Yv; Wodá mrozem vięta, álbo śnieg od wiátru CiekPotr 51, 65.

W połączeniach szeregowych (3): Máieſtat twoy przeniknął przez cżtery brany ogniſte/ z trzęſieniem źiemie/ z wiátrem/ y z mrozem [et terrae motus et spiritus et gelu] BibRadz 4.Esdr 3/19; Mącz 243d; OrzJan 48.

W przeciwstawieniu: »upalenie słoneczne ... mroz« (1): We dniem ćierpiał vpalenie ſłoneczne/ á w nocy mroz [In die confumebat me aestus et glacies in nocte; we dnie y w nocy ćiérpiałem gorąco y źimno WujBib] BibRadz Gen 31/40.

W charakterystycznych połączeniach: mrozem mrzeć, więdnąc (o sadach i winnicach), zwyciężony; od mrozu opatrzyć, ziębnąć.

Przysłowie: bo káżda rzecz/ która ſię prześili/ vpáść muśi/ po gwałtownym mroźie/ poſpolićie bywa odmięcz GórnRozm B3v.
Frazy: »mroz ciśnie (a. ściska), mrozy przycisną« (2 : 1): March3 X; Zać go iedná nędzá gnąbi Mroz ćiſnie/ w brzuchu przemiera RejRozpr H2; RejZwierc 244v.

»mroz (uderzy)« [na kogo, na co] (1 : 2): A gdy nań mroz tedy wnet bárzo rad łeb kryie. RejFig Bbv; Mrozy vdrezą [!] na twe nágie ćiáło ProtStoj Ev; HistLan F5v.

»kości mroz przenika« (1): gdy iuſz krew ſię w nich z śiádałá/ gdy zębámi ſzcżegotáli/ żyły ſię kurcżyły/ á kośći mroz przenikał SkarŻyw 207.

»mrozem wynidzie« = będzie mroźno, będą panowały mrozy (1): Bárzo nam iákoś [zima] groźi/ bo ptak gorą idzye/ Pewnie áż do poł poſtu/ mrozem nam wynidzye. RejZwierz 138.

Wyrażenia: »mroz ciężki« = frigorum vis Mącz [szyk 2 : 1] (3): Mącz 160c; Mrozy o świętym Ianie tám ćięſzkie bywáią KmitaSpit C3. Cf »w mrozy ciężkie«.

»mroz gwałtowny« (3): KochFr 88; Nie odſtráſzą zbytecznym ogniem záráżoné Kupcá kráie chćiwégo: áni przeſádzoné Mrozem gwałtownym polá KochPieś 2. Cf Przysłowie.

»mrozu odwilżenie (a. odelżenie)« = ocieplenie [szyk 2 : 2] (4): Mrozu odwilżenie: ale na powietrzu zachmurzen. FalZioł V 55, V 55, 55v [2 r.].

»mroz okrutny, srogi« = frigorum vis, intentissimum frigus Mącz [szyk 2 : 2] (2 : 2): Mącz 160c, 445b; Co mnimaſz téy przygody nagłéy zá przyczyná? Ani to mrozów/ áni wiátrów ſrogich winá KochFr 94; w ten czás z mrozem ſrogim/ Wſzytki członki martwieią żeglarzóm vbogim. KochPhaen 11.

»ostry mroz« (1): gdy [zimo nieżyczliwa] ſwymi Oſtry mroz woźić pocżnieſz wiátry gniewliwymi. WitosłLut A5.

»trzaskający mroz« = algor Calep [szyk 2 : 1] (3): WisznTr 32: Calep 51b; ieſt wiátr popędliwy y [mr]oźny/ ktory twárdą źimę y trzáſkaiące mrozy pobud[za]. KlonFlis A4v.

»mroz wieczny« (1): Puſzcże/ od Kárytáńſkich gor do pułnocnego Brzegu/ gdźie morze gnuśne od mrozu wiecżnego. KlonŻal A3v.

»wielki (a. na(j)więtszy) mroz« = intentissimum frigus Mącz [szyk 10 : 3] (13): BierEz R3v; Zimie mroz wielki dziala: gdy ſie zlączy z mieſiącem. FalZioł V 56; GlabGad C7; LudWieś Bv; BielKron 408v, 465; Summa hyeme, W pośrzód źimy/ gdy naywiętſze mrozy były. Mącz 432a, 445b; HistRzym 116; Strum N4. Cf »w wielkie mrozy«, »na wielkim mrozie«.

Szeregi: »mroz i gorąco (a. gorącość)« = calor et gelu Vulg; calor et glacies PolAnt [szyk 2 : 2] (4): Leop Bar 2/25; KochSat A2v; BudBib Bar 2/22; żeby y mroz/ y gorąco ſzkodźić im [zwierzętom] nie mogło GórnRozm Nv.

»lod i (a) mroz« = glacies et gelu Vulg [szyk 1 : 1] (2): Leop Iob 38/29; ogniów palić ludźie nieprzeſtáli/ Prze mróz gwaltowny/ y prze wieczné lody. KochFr 88.

»słońce a mroz« (1): [rycerski człowiek] nie záwżdy w ćieniu leżeć/ ále słońcem á mrozem ſkorę ſwoię ma hártowáć [sole et gelu cutis duranda] ModrzBaz 109y.

»śnieg i (albo) mroz; mroz z śniegiem« [szyk 2 : 1] (2; 1): FalZioł V 55; RejWiz 53v; iż był wielki śnieg y mroz/ przeto ná ſankach iechał [król Zygmunt] do Lobzowá przed Krákow BielKron 408v.

»mroz, (a, albo, i) zimno (a. zimność)« [szyk 6 : 2] (8): Murm 17; BartBydg 63b; bowiem ona kraina więtſzą cżęſć roku zimna á mrozi miewa. MiechGlab 90; BielKron 294v; Algor źimność mróz. Mącz 6d, 137b, 160c; Mnieć ſye doſtánie w izbie przy kominie Siedźieć/ áż ten mróz/ y to źimno minie. PudłFr 6.

Wyrażenia przyimkowe: »w mroz(y)« (7): RejFig A4v; RejZwierz 100v; Woły áby nie przemárzły w mrozy od lodu kiedy noc márznie GostGosp 80.
~ Wyrażenia: »w mrozy ciężkie« (1): Z tey źiemie [z Nordwegijej] rybá idzie do Niemiec z rodzáiu oſłow morſkich/ ktorą ſuſzą w mrozy ćięſzkie/ zową tę rybę Niemcy Stokffyſz BielKron 293v.

»w natęższy mroz« (1): A tu wedle tych właſnoſći złoczyńcy tho Práwo bywa Gorące/ Bo mu więc w natęſzſzy mroz bywa gorąco. GroicPorz m4v.

»w wielki(e) (a. nawiętszy) mroz(y)« (2): á tak dobrze tho wino pić zimie/ á ktoby iechał na drogę w wielkie mrozy. FalZioł I 124c; GostGosp 34. ~

»na mrozie« (9): kthore [ryby] ſuſzą [w Islandyjej] ná mroźie á ná wietrze BielKron 294v; RejZwierc 66.

~ W przeciwstawieniach: »na mrozie ... na goręcości słonecznej, na gorącym słońcu« (2): Iáko Murzynowie w Egipćie ná goręcośći okrutney ſłonecżney ryby ſuſzą y wędzą/ ták theż ći ná mroźie ryby ſuſzą y iedzą. BielKron 294v; Wieniec poleiowy vśmierza bol w głowie/ nieda iey záźiębnąć ná mroźie/ áni ná gorącym ſłońcu zágorzeć SienLek 50.

W porównaniach (4): Quia factus ſum ſicut vter in pruina [...] Bomci ſie ia ſthał iako skorzane wiadro na mrozie WróbŻołt 118/83, [oo6]v; RejPs 181v; Iuż iáko pies ná mrozye ogon pod ſię tuli. RejWiz 13v.

Wyrażenie: »na wielkim mrozie« (1): Ryby [Laponowie] wędzą álbo ſuſzą ná wielkim mroźie BielKron 294v. ~

W przen (17): Więc y oni pánowie co w tych ſciánach [pałaców] ſiedzą/ Kiedy ie mroz powárzy áni ſámi wzwiedzą RejZwierc 270, 25; (nagł) Leniſtvvo. (‒) [...] Mroźie: prze ktory/ Duch/ śmiáłośći zbywa GrabowSet G; RybGęśli B4.
Frazy: »wszędy [za kim] mroz« = ktoś ma wszędzie kłopoty, niewygody (1): Ano wſſędy zá tobą mroz Szkápá vſtał złámał ſie woz Ano więc zá ſſyię kápie Ieſć niemáſz co oney ſzkápie RejRozpr F2v.

»[kogo] mroz ciśnie« (1): y tym wżdy iuż nie ták dziw/ kthore bárzo á cżęſto mroz á niewola ku ziemi ćiſnie RejZwierc 267.

»mroz przyrazi« [w tym: kogo (6), [komu] w głowie (1)] = mieć kłopot, zmartwienie (8): Bo ſie więc ſámá myſl kázi Kiedy kogo mroz przyrázi RejRozpr I4v; Ale wierz mi kiedy cie táki mroz przyráźi/ Zda mi ſie iżći onę buyną myſl przekáźi. RejWiz 168, 92v; Poki iábłká zyelone/ co ma przysć nie dbamy. Aż kiedy mroz przyráźi/ toż teraz biegamy RejZwierz 19, 55, 76; RejZwierc 225v, 261.

Wyrażenia: »jadowity mroz« (1): á gdzieſz tu on nawdzięcżnieyſzy kwiát cnotá á ſláchectwo ſłuſznie zákwitnąć może? gdy będzie tym iádowitym mrozem záráżono? RejZwierc 64.

»siny, zsiniały mroz« (1 : 1): SIny mroz ku nam krocży/ á życżliwe Láto Precż ſię bierze RybGęśli B4, B4.

2. Zamarznięta rosa lub mgła, szron, szadź; lód; gelu Calep, Cn; gelatio, gelicidium Cn (6): Z przepuſzcżenia Bożego bywa dan mroz [Voluntate Dei dabitur gelu; Gdy Bóg wieie/ zśiada ſie lód WujBib]/ że ſzerokie wody zámarzáią. BudBib Iob 37/10; Calep 449a, 905b.

W porównaniu (1): Abowiem nádźieiá cżłowieká niewdźięcżnego roztopi ſię iáko mroz źimie [Ingrati enim spes tanquam hyemalis glacies tabescet]/ á rozpłynie ſię iáko wodá nicżemna. BibRadz Sap 16/29.

Fraza: »mrozy trzaskały« (1): Pałáło ſerce/ gdy mrozy trzáſkáły/ Ogniem piekielnym/ zewſząd obtocżone GrabowSet Ov.
Przen: Siwy włos, siwizna (1): Nam gdy śniegiem włos przypádnie/ Iuż wioſná/ iuż láto minie/ A ten z głowy mróz nie zginie. KochPieś 54.
3. n-pers (1):
Zestawienie (1): ysz Ian Mrosz szrasznow barthnyk kszyaszący pvsczey kamyenyeczskyey dal dwye Raczcze myodv dobrego nyephalszyvego dany kszyaszaczey ZapWar 1507 nr 2015.

Synonimy: 1. zimno, zimność; 2. lod, sadź.

Cf [MROZNOŚĆ]

TZ