Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [MRZĄCY]

Następne hasło: MRZENIE »

MRZEĆ (58) vb impf

W inf e jasne. ◊ W formach praet i con a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	mrzeć
praes
	sg	pl
1	mrę	mrz(e)my
3	mrze	mrą

praet
	pl
3	m pers	marli
3	subst	marły

fut
	sg
3	n	mrzeć będzie

imperativus
	sg
2	mrzy

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy, bychmy marli
3	m	by marł	m pers	by marli
3	n	by marło	subst

inf mrzeć (13). ◊ praes 1 sg mrę (2). ◊ 3 sg mrze (8). ◊ 1 pl mrz(e)my (3). ◊ 3 pl mrą (11). ◊ praet 3 pl m pers marli (11); -a- (9), -(a)- (2). subst marły (1). ◊ fut 3 sg n mrzeć będzie (1). ◊ imp 2 sg mrzy (1). ◊ con 3 sg by marł (1). n by marło (1). ◊ 1 pl m pers bysmy, bychmy marli (2); bysmy (1) BibRadz, bychmy (1) RejWiz. ◊ 3 pl m pers by marli (1). ◊ part praes act mrąc (1) GrabowSet, mręcy (cum f) (1) HistRzym.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przestawać żyć, umierać; także ginąć masowo wskutek epidemii (47)
- Przen: Cierpieć, przymierać, być bliskim śmierci z powodu czego (7)
2. Panuje mór, zaraza, epidemia (3)
3. Bardzo chcieć, pożądać czegoś (8)

1. Przestawać żyć, umierać; także ginąć masowo wskutek epidemii; mori HistAl, PolAnt (47): HistJóz E2v, E3; Ieſtli grżmi drogoſć znamionuie, á bydło mrzeć będzie FalZioł V 47v, V 72; BielŻyw 67; RejPs 73; Pomniż o onem przyſlowiu. Obogatem o wielbladzie A ty miemrzy [!] wtym nierzadzie, Laząrs [!] chocz pod ſchodem lezal Przed ſię bogacza vbiezal. RejKup 18v; á na ktorekolwiek [Bazyliszek] wzglądał nátychmiaſt márli. HistAl K8v, H4v; RejWiz 30; Zápomoż nas żywnoſćią/ niechceſzli widźieć ábyſmy márli przed oblicznoſćią twoią [moriemur coram te; przécz vmiéramy przed tobą WujBib] BibRadz Gen 47/15; Powiedał ten Papież [JanXXII] y piſał/ iż duſze ktore teraz mrą/ Bożego oblicża nie vźrzą áż po ſądnym dniu. BielKron 186; W ćiepłych kráinach ludzie ſą z otworzyſthemi pory/ przeto ſą mdli y rychło mrą BielKron 335v, 57v, 220v; A temu ktoremuż mię był kazał zábić/ morſcy zboyce odięli mię/ á ták mręcy nie mrę. HistRzym 21, 50v, 115; GrzegŚm 51; Izaſz [pyszny człowiek] ſie nie ták rodzi iáko y iny? Izaſz nie thák mrze y nie tákże w ziemi zgnije iáko y iny? RejZwierc 53; y ſkoro ſie vrodzimy tedy iuż mrzeć pocżynamy/ bo co dáley to bliżey ku ſmierći idziemy RejZwierc 170v; StryjKron 370; ArtKanc D13v; Ták wielga wagá/ w mych ſmyſłách tey śmierći. Ták ia mrąc żyię: konam ták żywotá Dochodzę; GrabowSet Qv, X2.

mrzeć od czego (6): To też miaſto [Neapolis] od pijawek zarażone było, że ludzie odnich marli BielŻyw 123; RejWiz 112v; BielKron 42, 214v [2 r.]; któré [wody] ſą bárzo ſmrodliwé [...] Co ſye więc y w ſtudniach głębokich przytrafia/ cóm ſam w Lómźie widźiał: że piérwſzégo wtóry/ wtórégo trzeći wyćiągáć chcąc/ wpół ſtudniéy od ſmrodu omdlewáli y márli. Oczko 26.

mrzeć z czego (1): bo [Niemcy] Lud niećierpliwy/ nie przywykli głodu/ źimnu/ wnet ſie imą mrzeć z nędze BielSpr 65v.

mrzeć na co (1): Mor tám [w Moskwi] nie bywa bo ieſt dobre powietrze: Wſzákże miewáią iákieś niemocy w głowie y we wnątrz/ oni zową gorącżką ná ktorą mrą cżęſto. BielKron 430.

mrzeć czym [= od czego] (3): BielKron 355v; RejPos 29; zemdleni y zárażeni ná drogach vſtawáli/ drudzy biegunkámi/ y czerwonymi niemocámi márli StryjKron 432.

W charakterystycznych połączeniach: mrzeć bardzo, bez miary, okrutnie (2), prętko, rychło.

Przysłowia: Wſzak nie dwakroć mrzeć iedno raż RejJóz B7v.

Kiedy mrą młodźi/ więtſzą chwałę biorę. Gdy ſtára vmrze/ hoyniéy ią pogrzebą. KochFrag 46.

W przen [czym] (1): Mrozem winnice więdły/ mrozem ſády márły. KochPs 117.

Przen: Cierpieć, przymierać, być bliskim śmierci z powodu czego (7):

Zwrot: »mrzeć głod, [głodem]« = enecari fame, incedit a. invadit aliquem fames, pati a. sustinere a. tolerare famem Cn [szyk 3 : 4] (7): BielKom E7; áby cżłowyek ten ktory rzemyęſlá pátrzy/ myał co yeść y pić/ á głodu nyemárł ná ſwyecye GliczKsiąż G8; BielKron 31; RejPos 72v; PudłFr 30; GrabowSet H4v; KlonWor 61; [ktorzy bez małżeńſtwá dźiatki máiąc/ dbánia żadnégo o nich niemáią. Dźiatki głodem/ źimnem mrzeć muſzą: wychowánia od nich niémáiąc bez czáſu giną. BiałPos 190 (Linde)].

2. Panuje mór, zaraza, epidemia; incidit a. incessit a. lacerat (aliquem) pestilentia Cn [bezpodmiotowo] (3): Látá od národzenia Páńskiego 255. [...] Tego cżáſu był iáwny gniew Boſki po wſzytkim ſwiecie o roźlanie krwie Krześćiáńſkiey/ ábowiem nie było iednego miáſtá we Włoſzech y indzyey/ gdzyeby okrutnie nie márło. BielKron 152v; gdy w ſámym mieśćie mrze, tedy y ná przedmieśćie zákázuią chodźić, choć tám nie mrze SarnStat 1274; [Czo ssyą dothycze kobyerczow, nalyazlem był v yednego Ormyanyna, iedno ysz [...] then Ormyanyn przyechal był z morv ze Lwowa. A tham barzo mrze, thakyech nye ssmyalem gych kvpycz y wssysczy my odmawyaly. ListyŚląskie 454].

3. Bardzo chcieć, pożądać czegoś; ardere Mącz; mori desiderio alicuius rei Cn [na co] (8): A z przyrodzenya to mamy/ iż ná nowiny mrzemy. KromRozm I N; KwiatKsiąż C4v; Venandi studiosus, Mrze ná polowánie. Mącz 423d; Studio laudis trahi, Chwałą być łektan/ mrzeć ná chwałę. Mącz 460d, 15b, 219c.

W charakterystycznych połączeniach: mrzeć na chwałę, grosz, nowiny, polowanie, nierządne żądze.

Wyrażenie: »mrzeć na miłość« = bardzo kochać (1): Ferocire dicuntur Iuvenes, Dobrey myſli y dobrego ſercá być/ Czuć ſie ná mocy/ Mrzeć ná myłość. Mącz 124d.

Szereg: »mrzeć a chciwym być« (1): Lucrio, lucrionis, Ten który mrze á chćiwy yeſt ná zysk. Mącz 198b.

Synonimy: 3. pragnąć, żądać.

Formacje współrdzenne: namrzeć się, obumrzeć, odumrzeć, pomrzeć, przemrzeć, przemrzeć się, przymrzeć, przyumrzeć, umrzeć, wymrzeć, zamrzeć, zemrzeć, zemrzeć się; obumierać, odumierać, pomierać, poumierać, przemierać, przemierać się, przymierać, przyumierać, umierać, wymierać, zamierać, zmierać, zumierać.

Cf MARCIE, [MARŁY], MRĄCY, MRZYGŁOD