Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROGOŻ

Następne hasło: ROGOŻANY »

ROGOŻA (33) sb f

rogoża (12) BierEz, Murm, BielKron, Mącz (5), SkarŻyw (4), [rogoza], rogoża a. rogoza (6); m rogoż (1) SkarŻyw; rogoz (4) BielKron (3), KmitaSpit, rogoż a. rogoz (1); f a. m rogoż (4) Murm, Mymer¹, Mącz, Calep, rogoż a. rogoz (4), rogoża a. rogoż (1).

W N sg rogoża oba o jasne, a pochylone; w N sg rogoż pierwsze o jasne, drugie pochylone; pozostałe formy z tekstów nie oznaczających ó.

Fleksja

	sg	pl
N	rogożå, rogóż	rogożå, rogoż(e)
G	rogoż(e)j, rogożu, rogożå
D	Rogożewi
A	rogożą, rogóż
I	rogożą, rogoż(e)m
L	rogoży, rogożu, rogożach

sg N rogożå (12), rogóż (9); ~ -å (8), -(a) (4). ◊ G rogoż(e)j (1), rogożu (1) BielKron, rogożå (1) SkarŻyw. ◊ D Rogożewi (1). ◊ A rogożą (1), rogóż (1). ◊ I rogożą (1), [rogoż(e)m]. ◊ L rogoży (2), rogożu (1). ◊ pl N rogożå (1), [rogoż(e)]. ◊ L rogożach (1).

Sł stp: rogoża, rogoza, Cn: rogoż, rogoża, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: rogoża.

Znaczenia

1. bot. Typha latifolia L.; pałka szerokolistna, rogoża; nadwodna bylina jednoliścienna z rodziny pałkowatych (Typhaceae), wykorzystywana do wyplatania mat i plecionek; też szuwary z niej (8)
2. bot. Saccharum officinarum L.; trzcina cukrowa, bylina z rodziny traw (Poaceae), pochodzi z Indii, Chin. W średniowieczu Arabowie wprowadzili ją w obszar śródziemnomorski (3)
3. Plecionka, mata (21)
4. n-pers (1)

1. bot. Typha latifolia L.; pałka szerokolistna, rogoża; nadwodna bylina jednoliścienna z rodziny pałkowatych (Typhaceae), wykorzystywana do wyplatania mat i plecionek; też szuwary z niej; ulva Murm, Mymer, BartBydg; carectum Vulg; carex, scripus Calep; iuncus, mariscum Cn (8): Kto v mnogich pánow bywa/ Rzadkoć ten sługá vtywa: Szalenić ſie tym vbożą: A idą z płáchty w rogożą. BierEz L2; Murm 112; Mymer¹ 19; Ulva, quaedam herba seu quaelibet herba palustris. rogoz BartBydg 172; z żáłośćią wielką vpletli zrogoża cżołnek/ y oblali go ſmołą y kliiem/ y włożjli weń zwielkim ſmutkiem ſwym piękne^go ſynacżká/ y puśćili po rzece. SkarŻyw 478; Scirpi – Rogoz, ſytowię. Calep 955b, 165b; Ledwo ich [Pigmeow] dwá tyśiącá vſzło do obozu. A dwánaśćie tyśięcy legło ich w rogozu. KmitaSpit C2v; [Wkoło tego domu przykop zawalony, rogożem zarósł, potrzebuje wyprawy. LustrWpol I 69; A ták leżąc ono pokorne Kśiążę/ gdy cżekał ćięćia/ abo iż rogoza była wyzſza niżli kloc/ abo iż ſię kábat záwiiał około ſzyie/ kázano mu trochę wſtać BazHist 120; A zaż ſie może źielenić śitowie bez wilgotnośći/ álbo rość rogoż bez wody? Leop 1577 Iob 8/11 (Linde), Ex 2/4[3] (Linde)].

W porównaniu (1): wyrośćie [cukier, tj. trzcina cukrowa] przez látho wyſoko ná kſtałt iáko trzćiná álbo rogoz BielKron 276v.

Szereg: »trzcina albo rogoz« (1): BielKron 276v cf W porównaniu.

2. bot. Saccharum officinarum L.; trzcina cukrowa, bylina z rodziny traw (Poaceae), pochodzi z Indii, Chin. W średniowieczu Arabowie wprowadzili ją w obszar śródziemnomorski (3):

Zestawienie: »rogoz cukrowy« (1): gdy cżás prziydzie mieſiącá Grudniá/ rzeżą [w Sycyliej] przy źiemi on rogoz cukrowy/ [...] potym práſuią iáko oley przez pilſni BielKron 276v.

Szereg: »trzcina albo rogoz« (2): Nárzeżą cżłonkow ſłodkich złupiwſzy liśćie y wierzch z trzćiny álbo rogozu kthore ſie tám rodzą miążſzo iáko laſki BielKron 276v, 276v.

3. Plecionka, mata; matta Murm, BartBydg, Mącz, Calep; storea, teges Mącz, Calep, Cn; plecta, psiatium, storium BartBydg; peristroma, stragula, stroma Mącz; formio Calep, Cn; cannea teges, tegeticula Cn (21): Murm 147; Storium, rogoza, cobyerzecz BartBydg 236, 87b, 125b, 230b; gdyż iuż moie látá s kloby wychodzą/ ták iż muſzę ſie iuż przeſieſć s koniá ná woz/ á z rogożey ná máterac. BielKron 476; Matta, storea et teges, Rogoża/ też slomiána/ trćiniána/ rokitowa deká/ álbo przikriwádło nieyákie. Mącz 211c, 306b, 414d, 420b, 422b, 442a; (marg) Niechćiał S. Páweł áby był S. Antoni przy Smierći iego. (–) Co nie dla tego vcżynił Páweł S. żeby o przykryćie ćiáłá ſwego/ (ktore ták wiele lát/ plećioną z palm rogożą/ pokrywał) ſtáránie miał: ále żeby go boleśći ſwym konánim nie nákarmił. SkarŻyw 51; Wy wſzátách złotem przeplátánych chodzićie: á on [św. Paweł] y ſukniey napodleyſzego sługi wáſzego nie miał. [...] Lecż z drugiey ſtrony: on wiele ma nád was. On w rogoży do niebá: á wy we złoćie do piekłá. SkarŻyw 52; wſzytki iego [św. Abramiusza] bogáſtwá były/ płaſzcż/ włośienicá/ rogoża do ſypiánia/ á kuſz do wody bránia. SkarŻyw 235, 16, 573; Formiones – Rogozą, maty. Calep 430b, [643]b, 1009a, 1050b; [stół 1 na górze, stolik mały, [...], rogoże 2, łoże 1, szafka na górze InwMieszcz 1600 nr 306].

4. n-pers (1): Item wpyotrowye rogozewi kmyeczievi ſvknyą czarna y koſzulią paczeſzna vkradl LibMal 1544/87.

Synonimy: 1. sitowie, trzcina; 3. deka, mata.

Cf ROGOZIE, ROGOZINA