Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEMIERNOŚĆ

Następne hasło: [NIEMIERZIONY] »

NIEMIERNY (38) ai

W pisowni łącznej (28), w rozłącznej (10).

Oba e oraz a jasne.

comp niemierniejszy (1).

Fleksja

sg
m	N	niemierny	f	N		n	N	niemiern(e)
	G	niemiern(e)go		G			G	niemiern(e)go, niemierniejsz(e)go
	D	niemiern(e)mu		D			D
	A	niemiern(e)go, niemierny		A	niemierną		A	niemierné
	I	niemiernym		I			I
	L	niemiarnym		L			L	niemiern(e)m

pl
N	m pers	niemierni
N	subst	niemierné
G		niemiernych
A	m pers	niemiern(e)
A	subst	niemierné

sg m N niemierny (10). ◊ G niemiern(e)go (2). ◊ D niemiern(e)mu (1). ◊ A niemiern(e)go (1), niemierny (1). ◊ I niemiernym (2). ◊ [L niemiarnym.] ◊ f A niemierną (1). ◊ n N niemiern(e) (5). ◊ G niemiern(e)go, niemierniejsz(e)go (3). ◊ A niemierné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ L niemiern(e)m (1). ◊ pl N m pers niemierni (1). subst niemierné (4); -é (1), -(e) (3). ◊ G niemiernych (2). ◊ A m pers niemiern(e) (1). subst niemierné (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. (dwa z niżej notowanych przykładów).

Znaczenia

Nie umiarkowany, nie taki, jak powinien być (38)
- α. W funkcji rzeczownika: »niemierne« (1)
- a. Nadmierny, w zbyt dużej ilości lub zbyt dużym stopniu (13)
- b. Niepowściągliwy, nadużywający czegoś (21)
  - α. O cechach człowieka (16)
    - W przen (2)
    - αα. W funkcji rzeczownika (1)
  - β. O trybie życia (5)

Nie umiarkowany, nie taki, jak powinien być; immoderatus Mącz, Calep, Cn (38): Immoderatus – Niemierny Calep 508b.

W przeciwstawieniu: »(po)mierny ... niemierny« (2): BierEz O4; Bo pomierne rżeczy/ Rzeczpoſpolitą twierdzą y záchowuią onę ćáłą [!]/ á nie mierne zgubić ią muſzą. GórnRozm M3.

Przysłowie: Mierneć rzeczy długo trwáią/ Niemierne hnet przeſtawáią BierEz O4.

α. W funkcji rzeczownika: »niemierne« (1):

W przeciwstawieniu: »mierne ... niemierne« (1): Mierne długo trwa a niemierne leći/ Ledwe więc cżáſem iż zoſtáną śmieći. RejZwierc 217v.

Przysłowie: RejZwierc 217v cf W przeciwstawieniu.

a. Nadmierny, w zbyt dużej ilości lub zbyt dużym stopniu; nimius Mącz, Cn; immodieus Mącz; indispensatus, superfluens, supervacaneus, supervacuus Cn (13): ogniem ie [wódki] dobrze vdziałaſz ale nie miernym ogniem wſzytko pokażiſz FalZioł I 2d; BibRadz I 106b marg; BielKron 409v, 430; Mącz 228b; SienLek Vuu3; Poſty niemierne zgánione. SkarŻyw 196 marg; Calep 330a; Wdy mi y teraz miło/ iżem go widźiáłá/ Choćiam z iego odmiány niemierny żal miáłá. GórnTroas 34; OrzJan 35.

W przeciwstawieniu: »niemierny ... mierny« (1): Niemierne płákánie [...] gáni Apoſtoł/ y tákiego ſmutku zákázuie: ále Chrześćijáńſkiego miernego [...] nigdy nie gánił. SkarKaz 385b.

W charakterystycznych połączeniach: niemierne(-y, -a) bieganie, gniew, ogień, picie, pijaństwo, płakanie, post, pożądliwość, wilgość, zimno, żal.

Szereg: »zbytni, (a) niemierny« (2): Mącz 247c; Ktoby mógł wyliczyć/ iáko [...] wiele hániebnych rzeczy ſie dźieie/ prze to zbytnié/ á nie mierné pijánſtwo? KochPij C2.

b. Niepowściągliwy, nadużywający czegoś (21):

α. O cechach człowieka; intemperans Mącz, Modrz, Calep; intemperatus Mącz, Calep; dissolutus Mącz (16): Intemperatus, Niemierny/ nieskromny/ niećierpliwy Mącz 443b, 228c, 401b, 443b; RejPosWstaw 44; Abowiem cżłowiekowi niemiernemu/ nie nieieſt pożyteczno wiedźieć to co dobrze ModrzBaz 8; Calep 548a [2 r.]; [widzim mówię y w człowieku niemiárnym/ że nieſpanie/ praca/ fráſunek/ opilſtwo/ wnet ſye tworzą OczkoPrzymiot 397].

niemierny w czym (1): Kot zásię rzekł/ więceś niecny/ W rzecży małżeńſkiey niemierny BierEz H3v.

W połączeniach szeregowych (2): GlabGad O2v; y niebywa nádeń [nad człowieka] nic ſzaleńſzego/ nie ſproſnieyſzego/ nic nie miernieyſzego/ nic złośćiwſzego/ nic we wſzelákiey pożądliwośći wſzetecżnieyſzego ModrzBaz 6.

Szeregi: »rozkoszny a niemierny« (1): Niewiáſtam ći rzadko ſye thá niemoc przygadza/ wyiąwſzy iżby im mieśiące nieſzly/ á byłyby roſkoſzné á niemierné. SienLek 122.

»zły i niemierny« (1): przypomnię ia nákrotce X.K. kilká prawdźiwych przycżyn/ dla ktorych ludźie źli/ y niemierni/ vcżeſtniki prawdźiwey ſpołecżnośći z Chriſtuſem pánem nie będą. NiemObr 114.

W przen (2): V ćiebieć gárdło niemierne BierEz N3v; Tedy ſye inż nieuznáią/ [... ] Którzy brzuchy ſwé niemierné Tuczą/ iedząc ludzi wierné? KochPs 18.

αα. W funkcji rzeczownika (1):

Szereg: »niemierny a pijanica« (1): nierowno więcey náleść á mieć mogą/ mieyſc onych piſmá ſwiętego/ kthore niemierne á pijánice potąpiáią? RejPosWstaw 44.

β. O trybie życia (5):

Wyrażenia: »niemierne chowanie [= tryb życia]« (2): Przetoſz hoynoſć krwie ieſliby była dla nie miernego chowania/ albo też ieſtliby była ſkażona/ tedy iey vmnieyſzyć puſzcżeniem FalZioł V 61v, V 61.

»niemierny(-e) żywot, życie« (2:1): Niemierne^go ywotá [!] ſzkody. RejWiz 118 marg, Cc7v; SienLek 95v.

Synonimy: zbytni; b. nieskromny; α. niepowściągliwy, nieśmierny.

Cf BEZMIERNY, MIERNY

ASt