Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEPRZYGOTOWANIE

Następne hasło: NIEPRZYJACIELNY »

NIEPRZYJACIEL (3728) sb m

W pisowni łącznej (3717), w rozłącznej (11); -przy- (3719), -pry- (9); -el- (2137), -ęl- (1).

Pierwsze e jasne; -él (73), -el (17); -el MurzHist, KochWr; -él- : -el OpecŻyw (2:1), MurzNT (1:1), KochPs (24:2), KochPieś (3:1), ZawJeft (2:4), GórnTroas (6:1), SiebRozmyśl (5:2), też Calep (3); -el-; -å- (3262), -a- (115); -a- GórnRozm (11); -å- : -a- BierEz (13:1), OpecŻyw (16:1), RejPs (41:3), RejRozpr (1:1), HistAl (20:2), MurzHist (3:11), MurzMT (5:5), KromRozm III (4:1), KrowObr (121:1), Leop (114:5), BibRadz (159:2), BielKron (414:7), KwiatKsiąż (11:1), Mącz (121:3), GórnDworz (51:1), RejPos (100:1), BielSpr (212:13), WujJud (22:1), BudBib (84:6), MycPrz (24:1), BiałKaz (19:2), CzechRozm (66:3), KarnNap (4:1), Calag (2:1), KochPs (76:2), SkarŻyw (159:6), StryjKron (39:1), CzechEp (74:1), ArtKanc (32:1), ZawJeft (8:1), Calep (1:9), LatHar (99:2), KołakSzczęśl (7:1), WujNT (67:1), SarnStat (75:1), GrabPospR (13:2), PowodPr (37:1), SkarKazSej (47:1).

Fleksja

	sg	pl
N	nieprzyjåciél	nieprzyjåciele, nieprzyjåci(o)ły
G	nieprzyjåciela, nieprzyjåci(o)ła	nieprzyjåciół, nieprzyjåcieli, nieprzyjåcielów, nieprzyjaciołów
D	nieprzyjacielowi, nieprzyjacielewi	nieprzyjåcielóm, nieprzyjåciółom, nieprzyjåciołum
A	nieprzyjåciela	nieprzyjåciele, nieprzyjåcioły, nieprzyåciół, nieprzyjåcieli
I	nieprzyjåcielem, nieprzyjaci(o)łem	nieprzyjåcioły, nieprzyjåcielmi, nieprzyjåci(o)łmi
L	nieprzyjåcielu	nieprzyjåciel(o)ch, nieprzyjåci(o)łach, nieprzyjåcielach, nieprzyjåciel(e)ch
V	nieprzyjåcielu	nieprzyjåciele

sg N nieprzyjåciél (600) ◊ G nieprzyjåciela (283), nieprzyjåci(o)ła (1); -ela: -(o)ła StryjKron (6:1; 432). ◊ D nieprzyjacielowi (278), nieprzyjacielewi (8); -ewi ConPiotr (5); -owi: -ewi GórnDworz (5:3). ◊ A nieprzyjåciela (308). ◊ I nieprzyjåcielem (302), nieprzyjaci(o)łem; -elem : -(o)łem Diar (4:1;27): ~ -em (42), -(e)m (261). ◊ L nieprzyjåcielu (17). ◊ V nieprzyjåcielu (3). ◊ pl N nieprzyjåciele (367), nieprzyjåci(o)ły (1); -ele : -(o)ły Leop (21:1; Tob 12/10); ~ -e (22), -é (2), -(e) (343); -e : -é MurzHist (2:2). ◊ G nieprzyjåciół (494), nieprzyjåcieli (30), nieprzyjåcielów (25), [nieprzyjaciołów]; -eli SeklWyzn (2), HistRzym (3); -ół: -eli OpecŻyw (2:1), SeklKat (2:3), GroicPorz (1:1), BielKron (43:7), StryjKron (4:2), ArtKanc (6:1); -ów : -eli TarDuch (4:3); -ów : -ół LibLeg (3:1), WróbŻołt (10:11), BielSat (1:2); -ół : -eli : -ów Leop (14:2:3), Mącz (11:5:4); ~ -ół (48), -oł (5), -(o)ł (441); -oł OpecŻyw (2); -ół : -oł Mącz (8:3); ~ -ów (4), -(o)w (21). ◊ D nieprzyjåcielóm (195), nieprzyjåciółom (138), nieprzyjåciołum (1) MurzNT; -elóm MetrKor, OpecŻyw (3), FalZiol, BielŻyw (4), MiechGlab, LibLeg, WróbŻołt (6), SeklKat (8), KromRozm I, KrowObr (5), Leop (9), OrzList, OrzRozm (7), KwiatKsiąż, Mącz (14), OrzQuin (3), GórnDworz (3), HistRzym (3), BielSat (3), KwiatOpis, BielSpr (8), KochMon, BiałKaz (6), PaprPan (3), NiemObr, BielSjem, KochPieś, BielRozm (2), Phil (2), KołakSzczęśl (2), KmitaSpit, PowodMycPrz (7), WieśKróc, ModrzBaz (7), KochPs, StryjKron (8), (2); ReszPrz, WerGośc (2), KochWr, ActReg (3), KochFrag (2), SiebRozmyśl (2), GrabPospR (2), WotSzl, KlonWor; -elóm : -ołóm ComCrac, (1:1), LubPs (7:3), GroicPorz (2:1), RejZwierz (1:1), BibRadz (4:21), BielKron (41:2), RejPos (1:3), RejZwierc (2:9), WujJud (3:2), BudBib (4:6), CzechRozm (3:3), SkarJedn (1:4), SkarŻyw (5:8), CzechEp (5:3), ArtKanc (2:2), LatHar (1:8), WujNT (1:2) SarnStat (1:3), SkarKaz (1:3), SkarKazSej (2:4); ~ -óm (21), -om (12), -(o)m (300); -óm KochPs (3), KochWr, KochFrag (2), SiebRozmyśl (2); -om OpecŻyw (3), OrzQuin (3), KochPieś; -óm : -om Mącz (12:2), SarnStat (1:3). ◊ A nieprzyjåciele (224), nieprzyjåcioły (219), nieprzyåciół (4), nieprzyjåcieli (1); -ele BierEz, OpecŻyw (2), KlerPow, TarDuch, FalZioł, MiechGlab (3), KlerWies, WróbŻołt (12), SeklKat (2), HistAl (6), KromRozm I, MurzHist, KromRozm II, KwiatKsiąż, OrzQuin, HistRzym (3), BiałKat, BielSpr (9), RejPosWstaw, SkarJedn, StryjKron, BielSen, BielSjem (2), KmitaPsal (2), KochProp, ZawJeft, GrochKal, GrabowSet, WyprPl, SarnStat (2), KlonKr, SkarKaz (7); -oły BierRozm, MurzNT (5), Diar, RejZwierz, RejAp (3), RejPosWiecz³, KuczbKat, WujJud, MycPrz (3) BudNT (3), CzechRozm (10), PaprPan (6), ModrzBaz (7), CzechEp (15), KochFr, PaprUp, Phil, KołakSzczęśl, PowodPr (3); -oły :-ele BierRaj (1:1), RejPs (8:1), GliczKsiąż (2:3), LubPs (13:1), KrowObr (6 : 3), Leop (19:8), BibRadz (26:2) BielKron (4 :54) GórnDworz (2:1), RejPos (9:6), RejZwierc (3:1), BiałKaz (7:1), KochPs (6 :7), SkarŻyw (7:20), ArtKanc (4 :5), ActReg (1:1), WujNT (21:2), SiebRozmyśl (1:3), VotSzl (1:1), SkarKazSej (2:4); -oły : -ele : -eli : -ół LibLeg (-:1:-:1), Mącz (1:14:1:1), (8:1:-:1),LatHar (1:12:-:1); ~ -e (21), -(e) (203); ~ -ół (1), -(o)ł (3). ◊ I nieprzyjåcioły (112), nieprzyjåcielmi (78) nieprzyjåci(o)łmi (16); -oły FalZioł, RejPs (3), RejAp (2), RejPos (7), KuczbKat, RejZwierc (5), MycPrz, CzechRozm (7), PaprPan, SkarJedn, KochPs (2), StryjKron, CzechEp (70), NiemObr (2), ReszPrz, WerGośc, ArtKanc, OrzJan (2), KlonKr, PowodPr, SkarKaz, CiekPotr, GosłCast, SkarKazSej; -elmi ForCnR, PatKaz III, BiełŻyw, WróbŻołt (7), SeklWyzn, SeklKat, HistAl (3), MurzHist, KrowObr (7), GórnDworz, HistRzym (2), BielSpr, KochMon, RejPosRozpr; -(o)łmi LibLeg, GrzegŚm, BudNT, KarnNap; -oły : -elmi : -(o)łmi TarDuch (1:1:-), GliczKsiąż (2:1:-), LubPs (4:1:-), Leop (7:5:-), BibRadz (13:1:3), BielKron (1:21:1), Macz (3:9:-), WujJud (2:1:-), BudBib (7:-:4), ModrzBaz (2:1:2), Skarżyw (4:2:-), KochWr (1:1:-), LatHar (3:1:2), WujNT (7:4:-); ~ -oły (9), -óły (1) KochWr -(o)ły (102). ◊ L nieprzyjåciel(o)ch (3) OrzRozm, BielKron (2), nieprzyjåci(o)łach (2) WujJud, OrzRozm, nieprzyjåcielach (1) KochZg, nieprzyjåciel(e)ch (1) LibLeg; ~ -ach (2) KochZg, CzechRozm, -åch (1) WujJud. ◊ V nieprzyjåciele (11).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Ten, który jest komuś nieprzyjazny, nienawidzi go, zagraża mu i stara się zaszkodzić; wróg osobisty (1913)
- Przen (344)
2. Ktoś obcy, niebezpieczny dla pewnej zbiorowości ludzi, zagrażający im, starający się ich zniszczyć; wróg publiczny; także wojsko wroga w czasie wojny lub potyczki (1815)
- W przen (10)
- Przen: Najazd nieprzyjacielski, wojna (3)

1. Ten, który jest komuś nieprzyjazny, nienawidzi go, zagraża mu i stara się zaszkodzić; wróg osobisty; inimicus Vulg, HistAl, Mącz, Calag, Pol Ant, Calep, Cn; hostis Mącz, Modrz, JanStat, Cn; adversariuз Mącz, Vulg [w tym: czyj: pron poss (571), G sb i pron (246), ai poss (109) (926)] (1913): złoḿ a roſrzuc [...] wſſitkα nyenawyſc ij wſſitky chitroſcy zle radi przewrotnoſcy wſſitkych nyeprzyijacyol naſſich BierRaj 16, 16; Nieprzyjaćielowi nie dowierzay. BierEz K4; Złodziey domowy/ nieprzyiaćiel práwy. BierEz R4, I4v, K2v [2 r.], K4v, L3 [2 r.], Q4; OpecŻyw 1v, 12v [2 r.], 52, 72, 73v (11); PatKaz I 5; [Maryja] myeſcza ſzwyąte na których criſtus czyerpyal ſpokorą myedzy nyeprzyaczyelmy bądącz naboznye nauyedzala PatKaz III 151v; Ty panie Iezu kryſthe racży miedzy mną y nieprzijacielmi moiemi vgruntować y vmoczować zgodę y prawdziwy pokoy TarDuch D3; daymi zwicięſtwo naprzeciw nieprzijacielom moim/ iżby mi ſie nie mogli ani ſprzeciwić/ ani ſzkodzić TarDuch D6v, ktv, A2, A4v, A5, A6 (16); FalZioł IV 2d, 6c, 46d, 54b; Gdy w ſądzie nie przijaciela ſądziſz, tak ſądz aby prawa zachowany były. BielŻyw 11; Nieſzcżęſcia ſwego nie roſławiay iżby nieprzyacielom pocievhy niedał. BielŻyw 19, 39, 76, 96, 147, 148; BierRozm 12; LibLeg 6/78 [2 r.], 11/62, 167; Boć mowili mnie nieprzyjaciele moi á ći ktorży podſtrzegali duſze moiey cżynili radę ſpołem WróbŻołt 70/10; Y odrzuczę od oblicżnoſci iego nieprzyaciele/ á ći ktorzy im gardzą dam na vciekanie. WróbŻołt 88/24; Y wzgardziło oko moie nieprzyacielmi moimi/ gdy vcho moie ſlyſzało powſtaiące złoſtniki naprzećiw mnie. WróbŻołt 91/12, C3v, 7/5 [2 r.], 7, C4v [2 r.], 16/9 (65); poſiędzie ręká twoiá wſſytki nieprzyiaćioły twoie y ty wſſytki ktorzy tobie iákie nienawiſći ſtrogili. RejPs 30, 16, 23, 23v [3 r.], 24, 24v (39); RejRozpr F4, K3v; ConPiotr 30; SeklWyzn 2v, 3; SeklKat A3, F4v, I2 [2 r.], I4, Tv, T3v, Z3v; HistAl A2, B4v, G, G4v, M; MurzHist E4v, G2v, K, M2; choć ſwoie krzywdy/ ieſcze [Chrystus] odpráſzáł v oica niebieſkiégo nieprzyiáciołum ſwoięm MurzNT 18v, 21, Matth 13/25, 28, 22/44, Luc 19/27; Bo każdy w takich zamieszkach dopiro chce nad nieprzyjacielem swym się mścić, dopiro chce imienie, ktore mu było posiędziono, wydrzeć Diar 66, 89; Bądź wdzyęcżen dobrodzyeyſtwá cżłowieká wſzelkyego/ Nieprzyacielá vchodź rozumem káżdego. BielKom C5; nye należy bárzo ná nieprziyacyoły ſie gnyewáć GliczKsiąż G2, K8v; Trapyą myę nyeprzyiacyele bez przeſtánku ſmyele LubPs O2, A4, B2 marg, B4v, B6 [2 r.], Cv marg (60); GroicPorz n2, n4v, o3v, tv, min3v; SeklPieś 19v; nieprzyiaćiele twoi zruſzyli ſię [Quoniam ecce inimici tui sonuerunt PolAnt Ps 82/3]/ á kthorzy ćię máią wnienawiśći podnieſli głowę KrowObr 167, B4v, lv [2 r.], 6, 11v, 49v (28); RejWiz 71, 104v; A the wſſyſtkie przeklętſtwá/ obroći ná nieprzyiaćiele twoie/ y ná the kthorzy ćiebie nienawidzą á przeſláduią. Leop Deut 30/7; Ták niechay zginą wſſyſtcy nieprzyiaćiele twoi Panie: á ći lepak ktorzy ćiebie miłuią/ ták ſie niechay łſną á mięgocżą/ iáko słońcże gdy wſchodzy. Leop Iudic 5/31; A ći ktorzy cźynią [!] grzechy y niepráwość/ ſą nieprzyiyaćioły ſwey duſſy. Leop Tob 12/10; Słowo słodkie rozmnaża przyiaćiele/ á vbłaga nieprzyiaćiele Leop Eccli 6/5; W vśćiech ſwoich oſladza nieprzyiyaciel/ a w ſerću [!] ſwoim godzi iákoby ćie przewroćił w doł Leop Eccli 12/15, Num 32/21, Ios 7/13, 1.Reg 20/15 [2 r.], 16, 2.Reg 4/8 (48); Bo ſą nieprzyiaćiele przodkow twoich/ y hańbią dom twoy OrzList f3v; LeszczRzecz A6; RejZwierz 37 [2 r.], 58v; Strzeż mię [...] Przed złośniki kthorzy mię borzą/ y przed nieprzyiacioły kthorzy mię ogárnęli chcąc wziąć zdrowie moie. BibRadz Ps 16/9; zmocnili ſię nieprzyjaćiele moi ktorzy mię gubią oprocz winnoſći moiey BibRadz Ps 68/5; A w tymeś okazał wſzytkim náſzym nieprzyiaćielom/ iżeś ty ieſt tym ktory wybáwiáſz ze wſzytkiego nieſzcżęśćia. BibRadz Sap 16/8, *7, Gen 14/20, 22/17, Ex 23/4, 5 (92); OrzRozm B3v; Tam poimawſzy Korybutá y Rotá Niemcá nieprzyiaćielá Polſkiego/ obu vtopili. BielKron 388; nieprzyiaćieli nieznáią żadnych/ okrom zwierząt drápieżnych BielKron 445, 11v, 30v [2 r.], 45v [2 r.], 66, 72v (33); Communis hostis gentium et nationum, Poſpolity nieprziyaciel wſzego ſwiátá. Mącz 61d, 3d, 4b, 7d, 13b, 29a (17); OrzQuin Iv, Z3v; SarnUzn F5v; RejAp CC4, Ff3, 61v, 89v, 90v, 94; Kiedy nieprzyiaciel thwoy po pás w wodę wpádnie/ poday mu rękę/ á wyrwi go z niebeſpiecżeńſtwá: ále kiedy ták wpádnie/ iż mu ſie w gębę lać pocżnie/ náſthąṕ ná łeb/ á pogrąż go dooſtátká. GórnDworz Cc7, Ev, O7v [2 r.], S, V3v, Aa, Aa4, Aa6v, Ee4; HistRzym 59, 59v, 78v; RejPos 9v [2 r.], 13v, 16, 17, 32v (28); RejPosWiecz³ 99; BiałKat 196; BielSat L3; KwiatOpis C4; GrzegŚm 23, 66; Skárby pieniądze párzące tho ziele/ Káżdy ma dla nich nieprzyiacioł wiele. RejZwierc 226v, 13, 76v, 115v, 130 [2 r.], 228v (10); BielSpr 76; KochMon 20, 25; [waszy przodkowie] byli zá łáſką Bożą we wſzyſtkich ſpráwách ſwych fortunni/ y ſrodzy nieprzyiaćielom ſwoim. WujJud 17v, 16v, 85; RejPosWstaw [21³]v; RAtuy mię od nieprzyiaćioł moich Boże moy/ od powſtawáiących ná mię wzwiedzi mię. BudBib Ps 58/1 [2], Num 10/9, 35, 14/42, Deut 33/27, 29 (33); HistHel A; A iżeby to prawdá była że y nieprzyiaćielom dobrze cżynił. Stąd to możećie pobacżyć że nie tyło tym w domu odpuſzcżáł ktorzy go gniewáli. Ale im y dobrze cżyniŁ BiałKaz Mv, C2, C3; BudNT przedm a5v, Matth 13/25, 28, Luc 19/27, Rom 12/20, Apoc 11/5; Poſtronni záś nieprzyaćiele ſą dwoiácy/ iedni ſą ludzie/ drudzy ſą świát. Świát z tym wſzytkim co ná nim ieſt CzechRozm 241; Ktorzy dobrze cżyniąc/gęby zamykáią nieprzyiaćiołom ſwym CzechRozm 243v, 1v, 55v, 57 [2 r.], 89v, 113 (29); wiárę káżdemu záchowáć też y nieprzyiaćielowi. ModrzBaz 15v, 4, 23v, 30, 115v; SkarJedn A4v, 248; Calag 190a; Niepobożnégo nienawidzę/ Złoczyńcą iáko żyw ſye brzydzę: Nieprzyiaćielem mię poczuie/ Kto pokątnie o ludźiéch żuie. KochPs 150, 5, 9, 12, 15, 16 (62); Y ſzedł do Egiptu/ gdzie iuſz był on Krol ktory go przenáśládował/ y ini nieprzyiaćiele iego pomárli. SkarŻyw 479, A2, A2v, A3, 86, 147 (54); StryjKron 41, 130 457, 617; CzechEp *3, *4v, 8, 10 [2 r.], 13 [3 r.] (33); NiemObr 19, 117; KochFr 7, 67, 71, 109; KochWz 140 [2 r.]; WerGośc 237; BielSen 14; BielSjem 8; NIe źle czáſem zámilczéć/ co człowieká boli/ By nieznał nieprzyiaćiel/ że ćię ma powoli KochPieś 26, 14; PudłFr 12; Iż nas miał wybáwić możnie od náſzych nieprzyiaćieli/ Y z ręki tych ktorzy nas tu nienawidźieli. ArtKanc A18, D9, D13, E14, I16 (18); KmitaPsal A2, A3v, A4v; KochProp 6; PaprUp F2v [2 r.], F3 [2 r.], F8v; ZawJeft 7, 11, 20, 37; ActReg 162; Calep 537b; GostGosp 148; Phil O3; GórnTroas 60; CNotę y w nieprzyiaćielu/ y w nieznáiomych miłuiemy. KochCn 3; GrabowSet D2, O3v, O4, P3v, Q2v, R2, R2v; KochFrag 19; OrzJan 11, 33; rácż/ o Iezu Chryſte Pánie/ miedzy mną y nieprzyiaćioły moimi vmocnić y vtwierdźić zgodę y pokoy LatHar 584; Powſtań Pánie Boże moy/ mocarzu moy/ niech pierzchną nieprzyćiele twoi LatHar 589, 46, 47, 51, 52, 73 (50); A niezbożnego cżłeká záwſze trápi trwogá/ [...] Gdy lift ná drzewie chrośnie/ mniema by ná niego/ Bog álbo nieprzyiaćiel dopuśćił co złego. KołakSzczęśl C2v, By, B3v; RybGęśli D3; JanNKar G4v [3 r.]; Nieprzyiázny człowiek (marg) Nieprzyiaćiel. (–) to vczynił. WujNT Matth 13/28, przedm 12, s. 5, Matth 13/25, 22/44, Mar 12/36 (26); SiebRozmyśl B4v, Cv, C3, C4, D3 (12); A Ian S. záśię tákowych nieprzyiaćioł Boſtwá Syná Bożego/ nie każe w dom puſzcżáć/ pozdráwiać/ áni ſpołku żadnego z nimi mieć. PowodPr 38, 16, 59, 73; Gdy świętemu iednemu zazdrośćiwy nieprzyiaćiel zboże wſzytko popalił SkarKaz 314a; iż ſię go [Piotr Chrystusa] z boiáźni záprzeć miał/ mocą y okrućieńſtwem iego nieprzyiaćioł vſtráſzony. SkarKaz 546a, 1b, 2b, 4a, 6a [2 r.], 207a (16); CiekPotr 46, 54; CzahTr D4v, E, E3v, I3v [2 r.], K, K2v; GosłCast 15, 16, 29, 63, 64; SkarKazSej 660b, 705a; Duchowieńſtwo/ vbodzy/ śieroty z wdowámi/ Iáko po mátce właſney zálali ſie łzámi. [...] Dalekie/ nieznáiome táż żáłość ſtrzeſktáłá/ Płákałby nieprzyiaćiel: áleś go nie miáłá. SzarzRyt D. [Cf Przen 1) »nieprzyjaciel wolności« OrzQuin Cv.]

nieprzyjaciel komu, czemu (79:9): Diar 23; Zażeś mie kiedy nálazł nieprzyiaćielem tobie? [Num invenisti me inimicum tibi?] Leop 3.Reg 21/20; BielKron 146, 220v, 385v, 411; Est mihi infensissimus. Głowny mi nieprziyaciel. Mącz [169]d; im to z więtſzą furią cżyni/ tym go ludzie zá złoſliwſzego/ á onemu o kim złe mowi/ więtſzego nieprzyiacielá rozumieią GórnDworz Dd7; Iż ieſli będzyecie ſłucháć głoſu moiego/ będę nieprzyiacielem nieprzyiaciołom wáſzym RejPos 81v; SkarJedn 241; ReszPrz 62. Cf »nieprzyjaciel(em) by(wa)ć...«.

W połączeniach szeregowych (15): KromRozm III F4v; Ale to Ian ś. o Antychryſtach nieprzyiaćiołach Chriſtuſowych/ Heretykach y Odſzcżepieńcách mowi WujJud 139; To tobie o Ziemienniku Boże náſz ofiáruiemy/ y czynimyć dzięki/ żeś nas Roku przeſzłego [...] y od ogniá/ żelázá/ powietrza morowego/ y wſzelkich nieprzyiaćioł náſzych obronić raczył. StryjKron 160; Zátrwożył nieprzyiaćiel/ wzruſzył nieżycżliwy/ Niechętny mnie záſmućił/ vtrapił złośliwy GrabowSet F2; rácż odpuśćić grzechy/ y nam/ y nieprzyiaćiołom/ nienawiſtnikom/ y prześládownikom náſzym. LatHar 29; Wſpowni [!] y ná rodźice/ krewne/ dobrodźieie/ przyiaciele y nieprzyiaćiele moie. LatHar 100; Nie máſz tám nieprzyiaćielá y przećiwniká: nie máſz mśćicielá y pokuśniká LatHar 597, 17, 267, 276, 601, 680; SarnStat 648; SkarKaz 122b, 637b.

W przeciwstawieniach: »przyjaciel (51), brat (bracia) (4), bliźni (3), nasz (2), ociec (2), swoj (2), wierny (2), dobry, hołdownik, miłośnik, syn, umiłowany, zwolennik, życzliwy ... nieprzyjaciel« (73): Trudniey ieſt miedzi dwiema przijacielmi ſąd vcżynić, niż miedzi dwiema nie przijacielmi, bo z przijacioł iednego nie przijaciela vcżyniſz, ale z nieprzijacioł oba przijaciela będą. BielŻyw 15, 17, 85, 108; LibLeg 7/41v, 104, 11/187v; MurzHist O3; KromRozm III Q2v; yeſli tákyego oycá ſyn miłowáć ma/ ktori mu wyęcey nyepziyacyelem [!] yeſt/ á niż oycem. GliczKsiąż G3v; GroicPorz o2; ſam Syn Boży, vkázniąc/ ktorzy ſą przyiáciele/ á ktorzy nieprzyiaćiele iego/ ták mowi. KrowObr 42v, 2 [2 r ], 2v, 28v, 65, 66v (17); Ieſt też przijaćiel ktory ſie odmienia w nieprzyiaćielá [et est amicus qui convertitur ad inimicitiam]. Leop Eccli 6/9, Eccli 20/25, Iac 4/4; Pan karze nieprzyiaćioły ſwoie/ á záchowywa ſwe. BibRadz Ier 30 arg; Ani go mieyćie zá nieprzyiaćielá/ ále vpominayćie iáko bratá [Et ne ut inimicum ducite, sed admonete fratrem]. BibRadz 2.Thess 3/15, Matth 5/43; OrzRozm Q2v; potkał mężá przed ſobą z dobytym miecżem. Ktoremu rzekł Iozue/ á náſz cży nieprzyiaciel? BielKron 47; Niewiem ieſlim do ſyná przyſzłá cżyli do nieprzyiacielá BielKron 109v; dobre miłuy/ á nieprzyiaciele moie kárz BielKron 148v, 131, 141, 173v; KwiatKsiąż Nv; GórnDworz Ee4; á z nieprzyiacielá wielkiego vcżynić ſie [możesz] miłoſnikiern iego RejPos l06v, 75v; RejZwierc 90v; WujJud 94, 111v; BudBib Ios 6/1; BudNT Matth 5/43; ModrzBaz 20v, 52, 127v; Iorgi Narimuntowic Xiążę Litewſkie/ [...] nie nieprzyiaćielem ále hołdownikiem Polſkim być ſię wyznawáiąc/ otrzymał w pokoiu Bełſką ziemię StryjKron 447; Teraz maſz czás zárazem y chęć życzliwému/ Y nieprzyiaćielowi niechęć oddáć ſwému. KochBr 152; Nieprzyiaćiołom ſwym ku poháńbieniu/ á wiernym ſwoim ku poćieſzeniu. ArtKanc G8, O; ActReg 161; OrzJan 114; LatHar 723; Ieſtći ták iż według Ewángeliey/ ſą nieprzyiaćioły dla was: lecz podług wybránia/ vmiłowáni dla oycow [inimici propter vos, secundum electionem autem carissimi propter patres]. WujNT Rom 11/28, Matth 5/44, s. 717, 2.Thess 3/15, Iac 4/4; SarnStat 554, 561; PowodPr 43; SkarKaz 312a; CiekPotr 79, 80.

W porównaniach (8):

Jako comparandum (3): Czo ze złemi żonami ludzie więcz miewaią A iako nieprzyacioł ich ſie wyſtrzegaią RejJóz G4; Leop Thren 2/5; Y ſtánie ſię cżáſu onego/ iż przyiaćiele z przyiaćiołmi ſwemi będą walcżyć iako z nieprzyiaćioły [debellabunt amici amicos ut inimici] BibRadz 4.Esdr 6/24.

Jako comparatum (5): Nyeprzyacyele moi yák tłuśći bykowye LubPs F2; ſámi ſiebie y mieyſce oycżyſte vtráćić chcećie/ Skánderbegá cnotliwego páná záſmućić á Thurká chytrego nieprzyiaćielá iáko węża w zánádrá wſádzić BielKron 248v; Nieprzyiaćiel móy/ iáko lew okrutny/ Szuka méy duſze/ áby ią mógł zgládźić. KochPs 9; SkarŻyw 560; LatHar 191.

W charakterystycznych połączeniach: nieprzyjaciel burzy się, grozi, źle myśli (wiele złego zmyśla) (2), naśmiewa się (śmieje się) [z kogo] (2), prześladuje (4), trapi, złorzeczy (3); nieprzyjaciela lękać się, porazić (2), prześladować, skarać, straszyć, tłumić, wytracić, zabi(ja)ć (3); nieprzyjacielowi nie dowierzać; nad nieprzyjacielem mścić się (pomścić się, zemścić się) (6); nieprzyjaciel Baranka prawdziwego, białychgłow (białymgłowam) (2), Bostwa Syna Bożego, chrześcijaństwa (krześcijanstwa) (4), ludu (narodu) [czyjego] (16), Pana Jezu Krysta (Panu (Jem) Krystowi) (7), Pana swego (naszego) (3), przodkow, Syna Bożego (5), Trojce, uczniów Chrystusowych, wszego świata; nieprzyjaciel Bogu (5), chrześcijanom, człowiekowi (ludziom) (4), papieżowi, Polakom (Polsce) (2); nieprzyjaciel pospolity; pomsta nad nieprzyjacielem (2).

Przysłowia: Gdy ſie cżłowiekowi fortunnie wodzi/ żal bywa nieprzyacielom iego [In bonis viri inimici illius in tristitia Vulg Eccli 12/9]. Phil Q2.

Nie ſzánuieſzli ſwych powinowatych Wnet nieprzyiaćioł doſtánieſz zębátych. KlonFlis F3v.

Zwroty: »nieprzyjaciel(em) by(wa)ć, (z)sta(wa)ć się, zosta(wa)ć, pokazować się, uczynić się« [w tym: komu (70), czyim (20), czemu (7), dla kogo (1)] = inimicum fieri Vulg, PolAnt; esse inimicum Vulg; esse in inimicum, inimieari PolAnt; hostem esse, se inimicum praebere Modrz [szyk zmienny] (91:11:3:1:1): BierEz R4; BielŻyw 107; Vedlug they prziyaſzny, abyſczye były naſſemv przyaczielowy przyaczyelem, a nieprzyaczyelowy nyeprzyaczielem. LibLeg 7/41v, 6/191, 7/104, 11/187v; SeklKat Z3; gdy kto ieſt ko^mu tak wielkiem nieprzyiacielem że téſz niémoże być dobryi woléi przeciwko niemu MurzHist K3, H4v, I3v; KromRozm III Q2v; GliczKsiąż G3v; LubPs V6v; GroicPorz hh3v; kthoſz nas poiedna s Synem gdy będzie nieprzyiaćielem mátká/ Ktoſz nas poiedna z mátką/ gdy ſie Syn rozgniewa? KrowObr 164v, 2, 19v, 50v, 131v, 132; Abowiem Thou był nieprzyiaćielem Adárezerowym [advcrsarius quippe erat Thou Adarezer] Leop 1.Par 18/10, Eccli 6/1, Luc 23/12, Iac 4/4; A thák/ izalim ſię wam zſtał nieprzyiaćielem/ gdy wam prawdę mówię [Itaque inimicus vobis factus sum verum dicens vobis]? BibRadz Gal 4/16, Ex 23/22, Ps 7/5; Ten [Massenisa] też był wielkim nieprzyiacielem Rzymiánom/ ále potym ták dobrze z nimi był áż im w opiekę ſwe ſyny po śmierći porucżył. BielKron 130, 24v, 83, 101 [2 r.], 141, 145 (20); Nemini infensior, quam tibi, Ninákogo [!] niegroźnieyſzy yáko ná cię nikomu więtſzym nieprzyiacielem yeſt/ yáko tobie. Mącz [169]d; Aperte odisse, Być yáwnym nieprziyacielem. Mącz 278d, 379b; OrzQuin G4; A zá tym ftáną ſie nieprzyiacielmi cznotliwym ludziom/ á łotry będą wywyſzſzáć GórnDworz Gg6; iż we wſzytkich rzecżach prawdę chcze wiedzieć/ y onę ſámę miłuie/ á temu ieſt nieprzyiacielem/ kto ine rozumieiąc/ á ine ku ſmáku mowiąc/ prawdę tłumi. GórnDworz Hh5v, G4, K3, V v, Aa2; O okrutnyſz to dekret á nierowna walká/ komu ſie ten Pan nieprzyiacielem vcżyni RejPos 63v; iż iuż wizytko przeklęcie wiśi vſtáwicżnie nád głową twoią od Páná twoiego/ gdyżeś ſie sſtał nieprzyiacielem iego/ á odſtąpiłeś od niego/ á zdradziłeś go márnie RejPos 167v, 54, 81v; RejZwierc 264; KochMon 35; RejPosRozpr b3; BudBib 1.Reg 18/28, Is 63/10, Eccli 29/8; MycPrz I C4v; BudNT Gal 4/16; nie będąc mu przed tym nieprzyaćielem/ áni nań cżyháiąc CzechRozm 232, 69, 82v [2 r.], 88v; KarnNap C2v; ModrzBaz 95v, 104; Feindſchafft machen. Pogniewáć/ et ſtać śię nieprzyiácielem. Contrahere inimicitiam. Calag 190b; Niewierność Heretykow/ ktorzy [...] sławy świętym zayrzą/ y nieprzyiáćiele ſię ich pokázuiąc/ inego Bogá/ y iney wiáry niſzli oni byli/ być ſię náyduią. SkarŻyw 567, 151, 200, 368; StryjKron 582 marg; CzechEp 91, 92 [3 r.], 342, 369, 407; NiemObr 8, 137; ReszPrz 62; WerGośc 211; y ktoby ná to rádźił/ byłby Oyczyźnie nieprzyiaćielem. GórnRozm B4; którzy wſzyſtkim ludźiom ná świećie ſą tákiémi nieprzyiaćioły/ iż práwie iákoby ie dyabeł opętał/ kiedy człowieká vźrzą OrzJan 18, 21, 77; KołakSzczęśl Bv; y będą nieprzyiaćioły człowiekowi domownicy iego [et inimici hominis domestici eius]. WujNT Matth 10/36, Luc 23/12, Rom 5/10, 11/28, Gal 4/16, Iac 4/4; CiekPotr 54; KlonFlis C3v.

»mie(wa)ć (na się) nieprzyjaciela« [w tymi z kogo (1), między kim (1), w kim (1)] = habere hostem Modrz [szyk zmienny] (20): MurzNT 46; áni ia przyiacielá áni nieprzyiacielá, mam coby mi ſie pomogli zábić. BielKron 145; bo miał na ſię wielkich trzech nieprzyiaćieli/ Ceſárza/ Ceſárſtwo/ y Krolá Angielſkiego. BielKron 223, 463v [3 r.]; á wiedział/ iż miedzy nimi miał nieprzyiacioły GórnDworz Aa7; RejZwierc 21; CzechRozm 228v, 230; ModrzBaz 89; á nie bez iáwney śiły Bożey/ ták wiele máiąc nieprzyiaćioł ten Kośćioł trwa SkarJedn 22; SkarŻyw 390; CzechEp 8, 17, 368; Phil C2; PowodPr 15; SkarKaz 123b; CzahTr I2v.

»mieć [kogo] nieprzyjacielem (sobie a. swym)« [szyk zmienny] (3): co ieſt lepſzego thobie/ mieć Boga miłoſiernego przy cnocie czy go mieć nieprzyiacielem á ſprzećiwnikiem ſobie przy oney omylney a niepobożney fortunie? RejZwierc 124; CzechRozm 113; KochPs 7.

»mieć (sobie), poczytać [kogo] za nieprzyjaciela, mieć jako nieprzyjaciela« = quasi hostem habere, quasi inimicum existimare Vulg; ducere ut inimicum, reputare pro inimico PolAnt [szyk zmienny] (7:3:1): Leop Iob 19/11; BibRadz Iob 13/24, 2.Thess 3/15; Z wielką tego żáłośćią vżywamy Oświecony Krolu/ iż nas niewinne ſwe poddane zá nieprzyiaćiele ſobie maſz BielKron 392v [idem PaprUp], 141; bo ſie ia wilka ſtrzegę y mam go ſobie zá nieprzyiacielá RejZwierc 49; CzechEp 30; PaprUp E4v; Phil K2; WujNT 2.Thess 3/15, s. 717.

»miłować nieprzyjaciela; miłowanie nieprzyjaciela; miłość nieprzyjaciela, przeciw nieprzyjaciołom« = diligere inimicum PolAnt, Modrz, Vulg [szyk zmienny] (30;1;4:2): WróbŻołt nn8; MurzNT 18v, Matth 5/44; KromRozm II 14; Aby [...] Nieprzyiaćioły ſwoie miłowali modlili ſie zá ty/ ktorzy ie przeklináią/ y przeſladuią/ Dobrze tzynili tym/ ktorzy ie máią w nienawiśći KrowObr 62v; BibRadz Matth 5/44; GrzegŚm 65; BudNT Matth 5/44; Pámiętáć záwżdy ma powſzechne ono roſkazánie Chriſtuſowo/ o miłośći nieprzyaćioł ſwych CzechRozm 240, 91v, 238v, 243v [2 r.]; Cżego nietylko nas vcży Chriſtus y ie^go Apoſtołowie/ gdy nam każą dobrorzecżyć złorzecżącym/ dobrze cżynić źle cżyniącym/ miłować nieprzyjaćioły: ále też y Filozoſowie ModrzBaz 62, 67v; SkarŻyw 22, 482 marg; Boć nie w tym podobni Bogu będźiemy/ gdybyſmy cudá y znáki cżynili: ále gdy nieprzyiácioły miłować będźiemy. CzechEp 43, 8, 17, 19, 60, 92, 101, 280; LatHar 444; WujNT 17, Matth 5/45, Luc 6 arg, 27, 35, Aaaaaa, Aaaaaa2v; SkarKaz 311a, b, 312a [2 r.].

»za nieprzyjacioły (a. nieprzyjaciele) modlić się, (Boga) prosić; za nieprzyjacioły modlitwa« [szyk zmienny] (5:3;3): SeklKat S4v; że złego złym nigdy oddáwáć nye mamy/ owſzem ſie zá nieprzyiacyoły modlić mamy. LubPs Z marg; KuczbKat 420; Modlitwa zá nieprzyiaćiele. SkarŻyw 385 marg, 374, 492 marg; LatHar 293; WujNT 292 marg, Aaaaaav, Aaaaaa2v; SiebRozmyśl I.

»[kogo] nieprzyjacielem, nieprzyjaciela (sobie) poznać« (1:1): ázaś mię nieprzyiacielá kiedy ſobie poznał? BielKron 85v, 109v.

Wyrażenia: »nieprzyjaciel boży« = inimicus Dei Vulg [szyk 68:6] (74): SeklWyzn g4 [2 r.]; SeklKat A2v; MurzHist V2; okázuie to iáwnie po ſobie/ iż ieſt on Antykryſt/ Syn zátrácony/ y nieprzyiaćiel Boży/ ktory ſie wſpina náprzećiwko Pánu Bogu. KrowObr 19v, C2v, 1, 2 [3 r.], 2v, 25v (37); Leop 2.Mach 3 arg, Iac 4/4; BibRadz I 438c marg; LeovPrzep Gv [2 r.]; KuczbKat 315 mary; A zwłaſzcżá gdy ieſzcże ktemu hárdy á vbogi/ to iuż tego z dawnych przypowieśći Bożym nieprzyiacielem zwáli. RejZwierc 53; CzechRozm 67v, 69, 70v, 71, 73 [2 r.] (12); iſz żaden w kroleſtwie ſwoim woyny ſłużyć niedopuśćił/ ktory by nieprzyiaćielem Bożym przez kácerſką niepráwość być śmiał. SkarŻyw 368, 5, 142, 150 marg, 399; Gdyż świát y miłość iego/ ieſt nieprzyiaćielem Bożym. Ták/ iż ktoby iy miłowáć chćiał/ ten Bogá miłowáć nie może. CzechEp 407, 82, 92, 137, 407; NiemObr 84; ReszPrz 53; WujNT Iac 4/4; VotSzl D2v:

»nieprzyjaciel cielesny« [szyk 2:1] (3): BiałKat 196; Cieleſni zaś nieprzyaćiele ſą dwoiácy: iedni ſą domowi: drudzy ſą poſtronni. CzechRozm 240v, **2v.

»nieprzyjaciel docześny« (2): Day áby przes przytzynę Aldegundyey/ od nieprzyaćioł dotześnyeh bylibyſmy wybawieni KrowObr 172; SkarŻyw 558.

»głowny nieprzyjaciel« = adversarius capitalis Mącz [szyk 30:12] (42): BierEz P3v; OpecŻyw 65v; WróbŻołt S7; SeklKat Z3; MurzHist N2; LubPs V6v; KrowObr 50 v; Mściwy Pan nád głownemi nieprzyiaćioły ſwemi/ y gniewáiący ſie na przećiwniki ſwoie [ulciscens Dominus in hostes suos et irascens ipse inimicis suis]. Leop Nah 1/2, Thren 2/4; BibRadz *5, I 366b marg; gdyż ták, krolowie Krześćiáńſci zápámiętali ſą ná Bogá ná nas y ſámi ná ſię/ iż wolą z ſobą walcżyć/ niż z poganinem głównym nieprzyćielem BielKron 315, 106v, 215v; Mącz 37d, [169]d, 379b; OrzQuin G4;GórnDworz V, V v, Cc6v; CzechRozm 69, 82v, 115, 227; Nieprzyiaćielem głównym zły dobremu KochPs 54, 33; StryjKron 682;CzechEp 8, 322; NiemObr 137; PaprUp F3, L2v; ActReg 162; OrzJan 21; LatHar 259, 331, 378, 670; Timon Filozof/ był Miſanthropos, to ieſt nieprzyiaćiel główny narodu ludzkiego PowodPr 65, 4, 38.

»jawny nieprzyjaciel« = palam adversarius Mącz [szyk 10:4] (14): Gorſzy ieſt zdraycá domowy/ Niżli nieprzyiaćiel iáwny BierEz R4, R4; GrzegRóżn E3v; Mącz [273]a, 278d; Drudzy ſą nieprzyaćiele náſzy iáwni/ ktorzy nam ná zdrowie ſtoią/ y o náſzych dobrách doczeſnych myſlą CzechRozm 241v, 1v, 82v; KochPs 81; SkarŻyw 89; CzechEp 17; Phil E3; WujNT 50; PowodPr 43.

»nieprzyjaciel Kościoła świętego (a. bożego, a. wierboskiego, a. krześcijańskiego), kościelny« [szyk 21:1] (19:3): WróbŻołt Y2; od Heretykow nyeprziyacyoł nyepodleyſſych koſcyołá krzesćiyáńſkyego GliczKsiąż K8v; LubPs N4v, N6v, S2, S3, V3, ee2, ee3v; BibRadz I 363d marg, 461a marg; OrzRozm Gv; BielKron 436v; BielSpr c; WujJud A3; SkarŻyw 168, 463, 536, 560; Contere domine fortitudinem inimicorum eccleſiae tuae etc. Zetrzy Pánie moc nieprzyiaćioł kośćiołá twoiego. CzechEp 44; ArtKanc 114; LatHar 177.

»nieprzyjaciel Krzyża Świętego (a. Chrystusowego, a. Pana Krystusowego)« = inimicus crucis Christi Vulg, PolAnt (18): KrowObr C3, 77v, 98v, 99 [2 r]; nieprzyaćieleć krzyża Chryſtuſowego/ których koniec zátrácenie Leop Philipp 3/18; BibRadz Philipp 3/18; OrzRozm M3v; BielKron [332]v; OrzQuin M3v; RejZwierc 187 [2 r.], 254v; SkarJedn 255; PaprUp L3v; áby nie nieprzyiaćioł krzyżá Páná Chriſtuſowego/ ále ráczey Páwłá náśládowáli. WujNT 689, Philipp 3/18; ná poháńbienie nieprzyiaćioł krzyżá iego/ ná ſromotę tym ktorzy táki znák/ wiedząc czyi to ieſt herb y chorągieẃ/ wymiátáli/ deptáli/ y im ſię iáko towárzyſze czártowſey brzydźili. SkarKaz 5b; [Abowyem myaſto Poznanſkye [...] krziza ſzwyąte^go nyeprziaczyolow Zidow nyewyernich przicziną yeſt ſpalyone ZapWpol 1536 9/58].

»okrutny (a. okrutniejszy) nieprzyjaciel« = saevus hostis Mącz [szyk 10:2] (12): RejPos 44; MurzHist H4v; Ano myę zewſſąd trapi nyepryiacyel [!] okrutny. LubPs L4v, A4; BibRadz ps 83 arg; Mącz 159b, 364a; Pátrzcie w. m. iáko tho okrutnym nieprzyiacielem ieſt pan Boiánowſki białymgłowam GórnDworz Aa2; wzyąwſzy ná ſię/ miłość ſthałą ku Pánu ſwoiemu/ á życzliwość wierną ku bliźniemu ſwemu/ iuż poráźić możeſz okruthnieyſze nieprzyiaćioły ſwoye RejPos A4, A4v; Bo mężoboyce ſą ludzkiego narodu y ſámego przyrodzenia nieprzyiaćiele okrutni/ ktorzy ile mogą wſzyſtkę ſpráwę Bożą wywracáią/ kiedy zábijáią cżłowieká KuczbKat 315; CzechEp 368.

»nieprzyjaciel pański [= boski]« = hostis Domini Vulg; inimicus Domini PolAnt (5): KrowObr 1v; Leop 1.Reg 30/26; BibRadz 1.Reg 30/26; To iuż pewnie wieſz y ſłyſzyſz/ iż nieprzyiaćiel twoy ieſt nieprzyiaćiel Páńſki/ bo ieſth ſrogi bluźniercá imienia iego ſwiętego. RejZwierc 264; SkarŻyw 598.

»(po)tajemny, pokryty nieprzyjaciel« (2:1): Domnimawáli ſie też drudzy że to Krol Mátyaſz przez łotry náięte cżynił/ bo był Káźimierzowi potáiemny nieprzyiaćiel. BielKron 396v; CzechEp 17; CzahTr I4v.

»przeciwny nieprzyjaciel« (2): y przećiwne nieprzyiaćiele ſwe/ pokorą/ vkłádnośćią miękcżąc ſercá ich/ Chryſtuſowi ná ofiárę wdzięcżną pozyſkał. SkarŻyw 385; PowodPr 4.

»nieprzyjaciel przeważny« (1): Y boię ſie żeby cżáſem nieprzyiaćiel ták przeważny/ nie lepiey wiedźiał co ſię známi dźieie/ niżeli my ſámi. PowodPr 73.

»przyrodzony nieprzyjaciel« (3): OrzRozm G3v; SkarŻyw 304; Tátárzyn przyrodzony nieprzyiaćiel nád wámi co godźiná ſtoi SkarKazSej 660a.

»ręka (a. ręce), garść nieprzyjaciela« = metonimicznie: moc, władza nieprzyjaciela; manus inimici Vulg, PolAnt [szyk 30:1] (30:1): BielŻyw 65; WróbŻołt 40/3, N8v, 106/2; RejPs 117; MurzNT Luc 1/74; Wybáwił ye s pośrzod tych co ich nye nawidzyeli/ Z rąk nyeprzyyacyoł LubPs Y2v, H2, I3, hh4v; GroicPorz o2; iżeśćie ſię z tego kocháli że mieyſce święte moie podáne było w ręce nieprzyiaćiołom y zelżone od nich. BibRadz I 431a marg, Lev 26/25, Iudic 2/18, Ps 17 arg, 1, Ier 21/7; BielKron 51; RejPos 19, 196v; BudBib Ps 17/1, 105/10, Ier 21/7, 44/30; CzechRozm 140; KochPs 208; CzechEp 162; ArtKanc A18; LatHar 46; WujNT Luc 1/74; SiebRozmyśl Gv.

»nieprzyjaciele rodzaju ludzkiego« (1): To ieſt Boſkie naſládowánie/ ludziom y dobru poſpolitemu dobrze cżynić/ á nieprzyiaćiele rodzáiu ludzkiego tępić SkarŻyw 189.

»nieprzyjaciel słowa bożego (a. boskiego), pańskiego [= boskiego]« [szyk 8:1] (8:1): SeklWyzn g4; SeklKat A2v, P3; Druga cżęść ieſt modlitwá/ áby nieprzyyaciele ſłowá Bożego poginęli LubPs ee; WujJud 10v [2 r.], L12; WujJudConf 10; SkarŻyw 373.

»srogi (a. sroższy, a. nasroższy) nieprzyjaciel; srogość nieprzyjaciół« [szyk 13:9] (20;2): RejPs 30v, 64v, 163; Diar 37; Widząc też około ſiebie możne á ſrogie nieprzyiacioły/ cżártá y złe á okrutne ludzi á mocarze ſwiátá tego LubPs A3v, K3v, L2v, eev, gg6v; BibRadz Ps 83 arg; Hostis nimis ferus et immanis, Nieprziayciel [!] bárzo cięſzki/ ſrogi y okrutny. Mącz 159b; GórnDworz Y2; RejPos 196; Wyrwi mię z ręku nieprzyiaćiół ſrogich/ Obrońco ſmutnych/ y twiérdzo vbogich KochPs 208, 38; SkarŻyw 325; CzechEp 8, 368; GrabowSet H4; LatHar 680; VotSzl E3; CzahTr [D2].

»śmiertelny nieprzyjaciel« (1): Hostis capitalis, Śmiertelny nieprzyiyaciel. Mącz 159b.

»nieprzyjaciel umysłem« (1): Y was ktorzyśćie niekiedy byli oddaleni y nieprzyiaćiele vmyſłem [inimici sensu]/ w złośliwych vczynkách: teraz też poiednał w ćiele człowieczeńſtwá ſwego przez śmierć WujNT Col 1/21.

»nieprzyjaciel widomy« [szyk 12:5] (17): wirwy a potargay ſydla dyabelſkye ij wſſitkych nyeprzijacyol naſſich wydomich ijnyewydomich BierRaj 16; TarDuch D2v, D5v, D6; WróbŻołt H3v, 06, oo4; Bo ieſli cżłowiek Rycerſld ſłużącz ſwiátu temu/ ábo iákiemu Pánu boiownemu/ walcżącz á cżyniącz thylko z widomym nieprzyiacielem/ ſłuſznie Ryczerzem bywa zwan RejPos A4, 185, 197, 271, 298v; LatHar 17, 225, 267, 291; WujNT 398.

»wieczny, po wszystkie dni nieprzyjaciel« [szyk 3:1] (3:1): ten był wielkim á wiecznym nieprzyjaćielem zábitego/ częſto go zábić groźił/ częſto mu odpowiádał. GroicPorz hh3v; KrowObr 132; y był Saul nieprzyiaćielem Dawidowi po wſzytkie dni [Et fuit Saul inimicans Dawid omnibus diebus]. BudBib 1.Reg 18/28; StryjKron 682.

»wielki (a. (na)więtszy) nieprzyjaciel« = inimicus magnus Vulg [szyk 21:5] (26): RejPs 64v; MurzHist K3; GroicPorz hh3v; Leop 1.Mach 13/52; Ten Florus był Gállik álbo Fráncuz/ wielki nieprżyiaciel Zydom/ gdy ſie z nimi źle á gwałtownie obchodził BielKron 146, 130, 169v, 211v, 216, 221, 223, 464; Mącz [169]d; HistRzym 71; RejPosRozpr Tb3; CzechRozm 225v; iáko piſmo mowi: z domownikow náſzych/ nawiętſzy nieprzyiaćiele náſzy [et inimici hominis domestici eius Vulg Matth 10/36] SkarŻyw 200, 311, 325; StryjKron 582; CzechEp 8, 92; NiemObr 18; ReszPrz 69; CzahTr C2v; KlonFlis B4v.

»zły nieprzyjaciel« (4): Zli nyeprzyacyele moi ktorzy mnye zle tuſſą, LubPs G2v, S2v marg; SkarŻyw 140; GórnTroas 15.

Szeregi: »bluźnierz i nieprzyjaciel« (2): O zápámiętáli ludzie zbáwienia ſwego/ o bluznierze y nieprzyiaćiele Paná Iezu Kryſtá Syná Bożego KrowObr 164v, 147.

»nie tylko (bracia i) bliźni ale też nieprzyjaciel« (2): CzechRozm 239; Chriſtyánin práwy [...] powinien nie tylko bráćią y bliźnie miłowáć/ ále też y nieprzyaćioły CzechEp 16.

»nie tylko ludzie dobrzy ale też i nieprzyjaciele« (1): Każdi onim dobrze trzimał y mowił nie tylko ludzie dobrzy ale też y nieprzijaciele iego/ ktorym dla prawdy cięzek bywał/ muſili onim dobrze trzymać. WróbŻołtGlab A4v.

»nieprzyjaciel i mściciel« (1): Abyś wyniſzcżył nieprzyiaćiele y mśćićiele twoie [ut destruas inimicum et ultorem Vulg Ps 8/3]. LatHar 353.

»naśmiewca i nieprzyjaciel« (2): áby ſie was wiárował/ iáko naśmiewcow y nieprzyiaćioł Páná Iezu Kryſtá Syná Bożego. KrowObr 107v; KochPs 66.

»nieprzyjaciel i niebeśpieczeństwo« (1): áby ſam śiebie od nieprzyiaćiół y od niebeśpieczeńſtwá obronił. WujNT 493.

»nieprzyjaciel, (i) nienawistnik (a. nienawisny)« [szyk 2:2] (4): Tedy da Iehowá Bog twoy wſzytkie klątwy te ná nieprzyiaćioły twe/ y ná nienawiſne twe [super inimicos tuos et super odio habentes te] BudBib Deut 30/7, Ps 17/16[18], 68/4[5], Dan 4[3]/19[16].

»nieprzyjaciel a niewiernik« (1): ieſzcże ktemu iáko zá nieprzyiacielá ſwego a zá niewierniká ſwego ćirpi wſzytko RejPos 106.

»obcy i nieprzyjaciel« (1): á nye krzeſeiyáninem áni brátem/ ále obcym y nyeprzyyaćyelem nam yeſt KromRozm III Q2v.

»okrutnik a nieprzyjaciel« (1): y pogroſzká [jest w tym psalmie] przećiwko okrutnikom á nieprzyiacielom koſciołá Bożego. LubPs N4v.

»nieprzyjaciel i prześladowca (a. prze(na)śladownik« = inimicus et persecutor a. persequens Vulg [szyk 5:1] (6): TarDuch C2v; WróbŻołt 43/17; Leop Esth 9/2, 16; Nárádyn wielki Krześćiánow przeſládowcá y nieprzyiaciel vmárł BielKron 179; CzechEp 17. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(nie tylko) przyjaciel i (a. a(l)bo, ale też, ani, jako (i), niż) nieprzyjaciel« = amicus et inimicus HistAl, Vulg, Modrz [szyk 14:4] (18): BierRaj 16, 17; BielŻyw 76; wcżorá miał przyaciele y nieprzyaciele/ á dzis ma wſzytki iednákie HistAl N5v; Od nieprzyiaćieli thwych oddal ſie/ á od przyiaćieli thwych oſtrzegay ſie. Leop Eccli 6/13; BielKron 106, 126v, 145, 254; OrzQuin A3; iácháli Appolloná ſzukáć/ nietylko nieprzyiaćiele/ ále theż y przyiaćiele HistRzym 10v, 15, 70; BiałKaz Mv; Polybius [...] piſze/ że Krolowie z przyrodzenia nikogo áni przyiaćielem áni nieprzyiaćielem niemáią/ ále pożytkiem przyiaśń y nieprzyiaśń mierzą. ModrzBaz 20v, 21v, 62v; SarnStat 458. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r., w przeciwstawieniach 50 r.]

»spornik, nieprzyjaciel« (1): Iuż dzierżę/ iuż ſpórniká/ iuż nieprzyiaćielá Mam/ którégom prágnęłá GosłCast 58.

»(s)przeciwnik, (a. i) nieprzyjaciel« [szyk 10:9] (19): TarDuch D6v; LubPs cc6v; KrowObr 13, 242v; RejPos A5, 61, 74v, 127, [136]v (8); RejZwierc 124; WujJud 180v; ſprzećiwnicy moi/ y nieprzyiaćiele moi [hostes mei et inimici mei]/ ſámi otrąćili ſię/ y vpádli. BudBib Ps 26/2; CzechEp 17, 324, 327; Y tenżeć niechay pod nogi pośćiele/ Twe przećiwniki twe nieprzyiaćiele. GrochKal 7. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nieprzyjaciel i (ani) szkodnik (a. szkodźca)« (4): Leop Matth 5 arg; BiałKaz M2; iżeſmy my nie ſą nieprzyiaćioły áni ſzkodnikámi ich tákże y Bożymi CzechEp 92; LatHar 601. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nieprzyjaciel i zamieszacz« (1): [będą mieć moc] oddálić/ wygnáć [takowego człowieka]/ iáko poſpolitégo dobrá nieprzyiaćielá y zámiéſzáczá [hostem et perturbatorem JanStat 88]. SarnStat 980.

»zły i nieprzyjaciel« (1): złe/ y nieprzyiaćioły ſwe/ zwyćięſzáli. CzechRozm 99.

Przen (344):

1) Ktoś nienawidzący czegoś, starający się coś zniszczyć; przeciwnik [w tym: czego (52)] (62): WujJud 228v; Heretycy nieprzyiaćiele cżyſtośći gorzey niſzli pogánie. SkarŻyw 71 marg, 444; Athánázyuſz ś. głowny Aryáńſkiey bezbożnośći nieprżyiaćiel. LatHar 375, 626; Ciało ſzáráńcze/ ktore ieſt brzuch/ znáczy haeretyki brzuchowi poddáne/ nieprzyiaćiele poſtow WujNT 860, 11 [2 r.].

nieprzyjaciel czemu (9): LubPs G2v marg; prácam naſzym ſą głownymi nieprżyiaćioły/ ſzácuiąc/ ſzcżypiąc/ y gdźie iedno mogą hydząc BibRadz *5; Onći [Amos] był wielkim nieprzyiaćielem bałwochwálſtwu BibRadz I 461; OrzRozm G, M3v; a nieprzyiaćiołmi będą rozumieli być onych/ ktorzi ſą nieprzyiaćiołmi cnoćie [virituits hostes] ModrzBaz 20v; Był cżłek weſoły/ [...] każdemu vgadzáiący/ fráſunkom/ leniſtwu/ y prożnowániu/ był nieprzyiaćielem SkarŻyw 460, 16, 374.

W przeciwstawieniach: »przyjaciel, matka ... nieprzyjaciel« (2): Oná ieſt mátką [...] dobrotbliwośći/ á wielkim nieprzyiacielem nieludzkośći / y obrzydłey gnuſnośći GórnDworz Mm6v; ModrzBaz 20v.

W charakterystycznych połączeniach: nieprzyjaciel bałwochwalstwu, bezbożności, czystości (2), Ewanjelijej (2), frasunkom, gnuśności, kacerstwu, lenistwu, nieludzkości, ołtarza, pokoju, pracom [czyim], proznowaniu.

Zwrot: »nieprzyjaciela mieć przeciwko sobie« (1): W ktorych [artykułach] obacżyćie iáko wiele dziwnych/ y chytrych nieprzyiaćioł ma przećiwko ſobie prawdá zbáwienna CzechRozm A3.

Wyrażenia: »nieprzyjaciele (zgody i) jedności« (3): Tácy co mowią/ iż oſmego Zboru niepotrzebá/ [...] nieprzyiaćiele ſą zgody y iednośći Chrześćiáńſkiey SkarJedn 299; WujNT 21, 678.

»nieprzyjaciel własnej (a. [czyjej]) krwie« [szyk 2:1] (3): o krámarze niepobożni/ y Syná Bożego/ y iego krwie nadroſſſzey nieprzyiaćiele? KrowObr 96v; wſzákże iż niektórzy/ iáko nieprzyiaćiele właſnéy krwie y poczćiwośći [velut hostes proprii sanguinis et honoris JanStat 563] ſwéy/ [...] powinowáté ſwé zábiiáią SarnStat 609 [idem] 595.

»nieprzyjaciel prawdy« (8): bo [Piłat] nieprzyiaćiél práwdy/ nie był doſtoien ſlyſſetz tzo by byla práwda OpecŻyw 120; KromRozm I A3; Nabożna modlitwá y proźba o wſpomożenie/ á o poháńbyenie nieprzyiacioł prawdy Kriſtuſowey. LubPs L2 marg, F4, L2 marg; potężnym obrońcą/ przeciw wſzem nieprzyiaćiołom prawdy/ być pewnie będzieſz racżył. BudBibKaw A4; SkarŻyw 59; SkarKazSej 681a.

»nieprzyjaciel sprawiedliwości« = inimicus iustitiae Vulg (6): I niebałeś ſie Páná Bogá mnie niewinnego ſlugę kośćiołá Świętego názwáć [...] nieprzyaćielem wſzelkiey ſpráwiedliwośći KrowObr 206, C3, 58v, 206, 206v; WujNT Act 13/10.

»nieprzyjaciele wiary (świętej a. chrześcijańskiej)« = fidei Chrislianae inimicus JanStat [szyk 19:3] (22): BibRadz II 138b marg; áby nieprzyiaćiele wiáry krześćiańſkiey/ á Luterowá Sektá byli wykorzenieni BielKron 204, 230v, 244, 410, 429v, 435v, 459v; BielSpr 61; SkarJedn A5, A7, 336; Oczko 23v; SkarŻyw 131; StryjKron 652; Inni záś Zydowie nieprzyiaćiele Chrześćijáńſkiey wiáry/ nie tylko ſámi prześládowáli Chrześćijány/ ále też Pogány báłwochwálcę poduſzczáli/ áby wſzędy Chrześćijánom ſzkodzili WujNT 517, 44, 342, 733; SarnStat 259 [idem] 696; SkarKaz 204a.

»nieprzyjaciel wolności« (2): ná kóniec/ nieprzijaćielem go wolnośći poſpolitéy/ y Bráćiéy ſwéy zowie OrzQuin Cv, Cv.

2) Coś, co zagraża komuś lub czemuś, co może komuś wyrządzić szkodę; zło, szatan (279): yzby na ten zgotouany przybytek nyecznego krola nyeprzyaczyel zly duch nyeprzyczyągl PatKaz III 114v, 91; WróbŻołt V6v, 88/24, 142/3, tt2v, tt3v; SeklKat Tv, T2; KromRozm III D2v; KrowObr 71v [4 r.], 87, 96, 103 [2 r.], 152 (13); Ano to záwżdy ſłycháć o beſpiecżney mowie/ Iż bywa nieprzyiaciel záwżdy ięzyk w głowie. RejWiz 187v; Leop *A3v [2 r.]; BibRadz I 138d marg; ále nákoniecz rozum zwyciężony od chćiwośći cieleſney/ nieprzyiacielá náder możnego/ zápomienie ſie/ á odpádnie od mocy GórnDworz Ff4v, H8v; HistRzym 71v; RejZwierc 115v, 153 [idem], Aaa4; żadnego nieprzyiaćielá bárziey ſię nieſtrzegł/ iáko próżnowánia. SkarŻyw 411, 16, 56, 57, 134 [3 r.], 225 (15); CzechEp 70; ArtKanc B10, Gl3v; O Pánie [...] Nie day/ by nieprzyiaćiel/ mnie z twey łáſki/ łupił/ Nie ćierp/ áby moiá złość/ mnie potępić miáłá GrabowSet P, Ov, P2v; LatHar 54, 70, 588; SiebRozmyśl C; WitosłLut A6; SkarKaz 608b.

nieprzyjaciel komu, czemu (9:11): LubPs D marg; KrowObr 230v; BibRadz I 273v; GrzegRóżn E2v; ktorego [wina] przesmierne pice/ y zdrowiu dobremu nieprziyacielem ieſt/ y zviczáyny poſtępek wybornego rozumu barzo zámieſzywá. KwiatKsiąż D2, D; GórnDworz Ff5; RejPos 53v, [136]; RejZwierc 36, [121]v; Ięzyk oſtréy brzytwie równy/ Nieprzyiaćiél dobrym główny. KochPs 78; Nieprzyiaćiele S. myſlom/ Krew/ y zábawá świecka. SkarŻyw 16 marg, 70, 152; gdy ſię obmawia w Przedmowie [...] iżby kśięga iego nie miáłá być oſobie żadnego nieprzyiaćielem/ ále tylko błędom iego. CzechEp 94. Cf »być nieprzyjacielem«, »nieprzyjaciel zbawieniu ludzkiemu«.

nieprzyjaciel czyj [w tymi pron poss (63), G sb i pron (46), ai poss (2)] (111): TarDuch D2; przyiaciel człowieku, mądroſ<ć ie)go właſna, á nieumietnoſć iego nieprzyiaciel. BielŻyw 55, 135; WróbŻołt T8, nn7, 142/9; Aty ſą pokuſſy y nieprziyaciele naſzi. Ciało naſze/ ſwiath/ a ſzatan/ á poky duſza w ciele poti niemamy pokoiu odnich SeklKat T; RejKup g2; HistAl I5v; LubPs Z2 [2 r.]; KrowObr 148v, 230; BibRadz II 108a marg; BielKron 3, 4; GrzegRóżn H; OrzQuin Cv; RejAp 100; á iakoś poráźił nieprzyiacioły ſwoie/ cżártá márnego/ grzech ſtráſzliwy/ śmierć okrutną/ y inne wizytki ſprzećiwieńſtwá ſwoie. RejPos 110v, A4, 16, 16v, 20, 33v (17); BiałKat 203v; RejZwierc 149v, 173v, 262; CzechRozm 240v; Boday vſechł y vpadł zły ięzyk wſzeteczny/ Cnoty ſkaźcá/ y dobrych nieprzyiaćiél wiecżny. KochPs 43; SkarŻyw 57, 135, 172, 207; WerGośc 203; ArtKanc C17v, K7, M19v; rácż mię Pánie IEzu Chryſte wybawić od nieprzyiaćioł zdrowia mego duſznego y ćieleſnego. LatHar 5, 3, 47, 237, 241, 425 (10); SiebRozmyśl B3 [2 r.], B3v, B4v, Cv, C2 (11); SkarKaz 7a [2 r.], 160a, 161a, 208b, 516b, 519b; ábyſmy v nieprzyiaćioł náſzych v grzechu y czártá niewolnikámi nie byli SkarKazSej 698a. Cf »czystości nieprzyjaciel«, »duszy nieprzyjaciel«, »nieprzyjaciel mądrości«, »nieprzyjaciel narodu ludzkiego«, »nieprzyjaciel zbawienia«.

W połączeniach szeregowych (2): Abowiem náſz Nieprzyiaćiel/ zły duch, przewrotny kuśićiel/ pokuſy nam ćięſzkie ſtroi/ chytrośćią nas w złość przywodźi ArtKanc M19v; Poczynaymy vmieráć światu/ áby nam był iáko obcy/ nie náſz/ y iáko nieprzyiaćiel/ y iáko zła goſpodá y dom ſprochniáły SkarKaz 422b.

W przeciwstawieniach: »anjoł, przyjaciel ... nieprzyjaciel« (2): RejZwierc 165; A oná rzecze: á ktoś ty ieſt? odpowie cżárt: Iam ieſt Anioł Boży/ [...] Tedy ſię bárzo ztrwoży/ y myſlić pocżnie: ná weyrzeniu Anioł/ ále ná radzie nieprzyiaćiel ieſt. SkarŻyw 151.

W porównaniach (4):

Jako comparandum (1): gdzie białogłowá cżęſtokroć/ kthorą młodość/ y krewkość vnieść by miáłá/ záſtáwi ſie/ y obroni/ tym wſzytkim rzecżam/ ktore iáko możni nieprzyiaciele vſtáwicżnie przećiwko cnocie walcżą. GórnDworz Bb.

Jako comparatum (3): Bo iáko pieniądze y złoto/ ma rozboynikow wiele/ ktorzy ſię iáko mogą/ zdrádą y mocą/ o nię kuſzą: ták duchowne dobrá/ máią teſz nieprzyiaćioł wiele SkarŻyw 16; Zátym iáko ćmá od ſłońcá/ y proch od wiátru/ nieprzyiaćiele ſię roſproſzyli y vćiekli SkarŻyw 56; GrabowSet N2.

W objaśnieniu alegorii [Vulg Matth 13:39] (6): KromRozm I N4; Leop Matth 13/39; BibRadz Matth 13/39; CzechEp 39; A rola ieſt świát. Lecz dobre naśienie/ ći ſą ſynowie kroleſtwá. Kąkol też/ ſą ſynowie onego złego. Nieprzyiaćiel záſię ktory go náśiał/ ieſtći dyabeł. A żniwo/ ieſt dokonánie świátá. WujNT Matth 13/39, s. 57.

Zwroty: »być nieprzyjacielem [komu (1), czemu (2)]« [szyk 2:1] (3): ćiż mu [Jezusowi] náwiętſzymi nieprzyiácielmi byli/ Pych/ Dopor cżći/ Luboſć/ Lakomſtwo ForCnR A3v; LubPs Z2; RejZwierc 165.

»mieć na się nieprzyjaciela« (1): iż záwżdy mamy ná ſię nieprzyiacielá ſrogiego fortnnę/ kthora z żadnym cżłowiekiem przymierza ſthátecżnie nie dzierży. RejZwierc 153.

Wyrażenia: »czystości nieprzyjaciel« (1): Elżbietá z dawnego cżyſtośći nieprzyiaćielá zwyćięſtwo odnioſłá. LatHar 423.

»duszny, duszy (ludzkiej), duchowny nieprzyjaciel« [szyk 29:27] (45:8:3): OpecŻyw 9v, 150v; WróbŻołt K7, L6v, T8, Z6, 117v, nn7, oo6v, ppv; SeklKat F2v; MurzHist C3, D3v, Ov, P3v; GliczKsiąż P2v, P6; LubPs G marg; I tu Duſzny nieprzyiaćiel on Wąż chytry Dijabeł niechćiał záſpáć KrowObr 106, B4, 82v, 87v, 94v, 103v (10); OrzList h4; Duchowny nieprzyaćiel náſz ieſt Szátan Lew on rycżący CzechRozm 240v, **2v, 56v; KarnNap B4v, D3, D4v; Bo gdy kto pokoiu od Páná Bogá dánego/ [...] ná woynę známiętnośćiámi y ćieleſnośćią náſzą (która ieſt wielki nieprzyiaćiel duſze y zbawienia náſzego) nie vżywa: náſtępuie ſwawola SkarŻyw 558, 56, 92, 100, 301, 408, 463, 553; ReszPrz 92; ArtKanc K7; GrabowSet 14; LatHar 3, 72, 93, 580, 617, 624, 658; WujNT 679; SiebRozmyśl A3, D3v.

»głowny nieprzyjaciel« [szyk 13:2] (15): LubPs Z2; BibRadz I 273v; RejPos [136]; KarnNap B3v; iż niewdźięcżność ieſt głownym nieprzyiaćielem łáſki/ y ieſt zbáwieniu przećiwna. LatHar 559; y doły kopáć pod námi będźie/ głowny náſz nieprzyiaćiel ſzátan LatHar 639, 241; SiebRozmyśl A3, B3, B4v, Cv, D3, D4v, E4, 12.

»nieprzyjaciel mądrości« [szyk 6:1] (7): Ieſt ieſzcze nieprzyiaćiel mądrośći: gorné y wyſokie o ſobie bez wſtydu y miernośći rozumienie SkarKazSej 661a; Poſądzánie ſkwápliwe nie przyiaćiel mądrośći. SkarKazSej 662a marg, 660b, 661b [3 r.], 662a.

»nieprzyjaciel narodu (a. rodzaju) ludzkiego (a. człowieczego), ludzki, człowieczy« [szyk 13:4] (10:5:2) GliczKsiąż K8; iáko od pocżątku ſwiátá cżárt on ſprzećiwnik náſz ieſt wiecżnym nieprzyacielem narodu ludzkiego RejAp 101 v, 106v; RejPos 49v, 69v; WujJud 231; WujJudConf 4v; KarnNap B3v; Y powiedział żem ia ieſt Sżátan ludzki nieprzyiaćiel/ [...] poſłány od nawyſzſzego Dyabłá. SkarŻyw 152, 14, 69, 171, 286; CzechEp 295 [2 r.]; SkarKaz 40a, 274a.

»naszkaradszy nieprzyjaciel« (1): iż Diabłá y świát opuſzcża/ á obiemá iáko naſzkárádſzymi nieprzyiaćioły vſtáwicżnie brzydzić śie ma. KuczbKat 145.

»nieprzyjaciel niewidomy« [szyk 12:4] (16): BierRaj 16; TarDuch D2v, D5v, D6; WróbŻołt O6, oo4; ktory dla ciebye vſtháwicżnie burdę wiedzye z okrutnemi á niewidomemi nieprzyiacyoły twoyemi. RejPos A4, 16v, 185, 271; RejZwierc 173v; LatHar 17, 225, 267, 291; WujNT 398.

»okrutny nieprzyjaciel« (4): Iż tho miał być zbawiciel á odkupiciel wſzego narodu ludzkiego/ z moczy okruthnych nieprzyiacioł/ to ieſt/ Grzechu/ Smierći/ Cżártá/ y Piekłá wiecżnego. RejPos 55, A4; ArtKanc F4v, I15v.

»ostateczn(iejsz)y, ostatni nieprzyjaciel« (5:3): A oſthátni nieprzyiaćiel [Ultimus inimicus] Śmierć będzie zniſzezoná. BibRadz 1.Cor 15/26; RejZwierc 166, 173v, 178; CzechEp 328 [2 r.] 330; A oſtátni nieprzyiaćiel [Novissima autem inimica] (marg) náoſtátek nieprzyiaćiołká. N.L. (‒) ſmierć będzie zniſzczona. WujNT 1. Cor 15/26.

»sprosny nieprzyjaciel« [szyk 2:1] (3): iż ſie [Jezus] vprzeymie dał ná to wieść Duchowi s. ná puſzcżą/ áby tám był vcżynił napirwſzy boy á napirwſzy hárc z onym ſproſnym nieprzyiacielem narodu ludzkiego/ y s pokuſámi iego RejPos 69v, 51v, 71v.

»srogi, straszliwej srogości nieprzyjaciel; srogość nieprzyjaciela« [szyk 7:3] (8:1;1): LubPs Z2; Zborzon też on trzeći okrunik [!] grzech/ ſrogi nieprzyiaciel náſz/ ktory vſtáwicżnie ſtał iáko kát s powrozem nád námi RejPos 305v, 16, 55, 196; RejZwierc 149v, 153; SkarŻyw 56; GrabowSet P4v; SiebRozmyśl L.

»wielki (a. nawiętszy) (i ciężki) nieprzyjaciel« (5): ForCnR A3v; poráziwſzy náſze wielkie y ćięſſkie nieprzyjaćioły grzech/ śmierć/ piekło/ y kxiążę tego świátá Dijabłá. KrowObr 49v; GrzegRóżn E2v; RejPos 49v; SkarŻyw 558.

»nieprzyjaciel wnętrzny« (1): Wizytki nieprzyaciele náſze wnętrzne [omnes inimicos nostros interiores] zábiamy HistAl I5v.

»nieprzyjaciel zbawienia ludzkiego (a. dusznego, a. naszego), zbawieniu ludzkiemu« (5:1): GrzegRóżn II; Gdy ſię ták modliłá/ przyidźie do niej nieprzyiaćiel ludzkiego zbáwienia/ Aniołem ſię Bożym vcżyniwſzy. SkarŻyw 151, 70, 558; LatHar 457, 614.

»nieprzyjaciel zły, złościwy, do złego przywodzący« [szyk 2:2] (2:1 :1): BierRaj 20v; WróbŻołt T8; y moc nieprzyiaćielá ćiebie do złego przywodzącego/ ſkruſzyſz/ śiły nowey doſtánieſz/ y do dobrego ochotny będzieſz. SkarŻyw 4; nie day nas w moc nieprzyiaćielowi złemu/ Lwowi Dyabłu okrutnemu. ArtKanc C17.

Szeregi: »nieprzyjaciel i niebezpieczność« (1): Ná chrzćieś my ſye odrodźili do żywotá wiecznégo: w potwierdzeniu/ ieſteſmy vmocnien/ ná nieprzyiaćiele y niebeſpiecznoſći náſzé BiałKat 263v

»nieprzyjaciel a sprzeciwnik« (1): Támże zgromił nieprzyiacielá á ſprzećiwniká náſzego/ thámże dokońcżył wſzytkich ſpraw/ ktorekolwiek iedno były potrzebne á pożytecżne zbawieniu náſzemu. RejPos 141 v.

»nieprzyjaciel i szkodźca« (1): gdźie ná duſzę ták prędkie y ták cżęſte/ y ták wielkie przypadáią pokuſy y grzechy: ná ćiáło/ ták ćięſzkie/ y ták rozmáite choroby: ná máiętność ludzką/ ták rozlicżny nieprzyiaćiel/ y ſzkodźcá/ rdzá/ mol/ y złodźiey LatHar 601.

3) O zwierzętach (6): Nośi nieprzyiaćielá [słoń węża]/ y opaſał ſię weń: Y tucży go krwią [...] A kiedy iuż nie ſtánie w Elephánćie iuchy: Powáli lię nieborak wyżęty y ſuchy. Támże ſobą przytłucże/ Onę ſproſną krwią ſwoią ſzelmę wychowáłą. KlonWor 75.

nieprzyjaciel czyj (1): A Okuń ieſt riba barzo harda, pyſzna/ [...] A poſpolicie chodzą ſthadem dla nieprzijaciela ſwoiego. FalZioł IV 42c.

Zwrot: »być [czemu] nieprzyjacielem« [szyk zmienny] (4): Gdyż [...] małżyk chcze vżywać lepſzego powietrza: wylezie z ſkorupy aby ſie ochłodził na wietrze/ thedy rak ktori iey ieſt nieprzijacielem: kamień wrzuci nanię miedzy ſkorupę [...] tedy ią vchwyci á iey ciało ije. FalZioł IV 38a; OrzRozm G3v; BielKron 28; Lákoma kácżká też nieprzyiaćielem Wielkim ieſt rybom KlonFlis B4v.

Wyrażenie: »przyrodzony, z przyrodzenia nieprzyjaciel« (1:1): Wilk owcy/ iáſtrząb kokoſzy/ pies záiącowi/ izali przyrodzonym nieprzyiaćielem nie ieſt? OrzRozm G3v; nábrał s ſobą Boćianow/ kthorzy s przyrodzenia ſą wężom nieprzyiacielmi BielKron 28.

2. Ktoś obcy, niebezpieczny dla pewnej zbiorowości ludzi, zagrażający im, starający się ich zniszczyć; wróg publiczny; także wojsko wroga w czasie wojny lub potyczki; hostis HistAl, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calep, JanStat, Cn; inimicus Miech, HistAl, Mącz, Cn; perduellis Mącz, Calep, Cn; adversarius HistAl, Mącz [w tym: coll. (1210)] (1815): MetrKor 38/287; Trębácz ieden trwogę trąbił/ A trąbieniem woyſko wzbudził: Wſtańćie mieyćie ſie ku zbroi/ Nieprzyiaćiel gotow ſtoi. BierEz K2, L2v; BielŻyw 14 [3 r.], 148, 151; chcieli kxiążę Henrika z poſrzodku nieprzijacioł [ex prelio] wyzwolić alby mogł vciecz MiechGlab 12, 60; BierRozm 11; abi za yakyemy krziwdamy y zlodzyeyſthwy nyeprziyaczyell zwoyſzkyem do paniſthw yeho Krolewſzkyey Mczi nyeodpowyednye y beſz wyelczy ſſya nyewrzvczill LibLeg 11/133v, 6/78, 191, 159, 10/ 152v, 153v; WróbŻołt ec6v; ComCrac 11v; Aby naſ wniegotownoſczi naſſy, nyeprzyacziel niezaſtal ConPiotr 30, 30v, 33v, 35; Gdy ták walcżyli s ſobą Samſon zabit od Bitirioná/ á Mácedonowie wielkim ogárnieniem nieprzyacioł vćiſnieni iuż nieiáko vſtawáli HistAl B8v, D3v, F4v, G8v; KromRozm I N4; KromRozm III G; iżby ten strach ktory mają przed nieprzyjacielem, łacno się tym ulżył miedzy ludźmi, gdyby obronę na granicy widzieli Diar 68, 65, 66, 68 [2 r.], 89; Yákoby yeden Biás Filozoph/ gdy oycżyzne nyeprzyyacyele yego byli obiegli/ choć inſſy przed nyeprziyacyelmi veyekáyąc máyetnosći wynosili/ on przedſię nic nyeruſſał áni wynosił GliczKsiąż H4, K7v, K8; LubPs Sv, gg2v [2 r.], hh3v; GroicPorz ii [3 r.]; Nuż gdy ſie nieprzyiaciel iáki trefi s ſtrony/ Iż będzye trzebá iákiey niemáłey obrony/ [...] To iuż dzyáłá zátacżay/ to iuż ſzykuy huffy RejWiz 69; ábyśćie odpocżynęli od wſſyſtkich nieprzyiaćioł ze wſſech ſtron: á żebyśćie mieſzkáli bez wſſelákiey boiáźni Leop Deut 12/10; A ine dwá Huffy tylko biegáiąc po polu/ nieprziiaćiele gonili Leop Iudic 9/44, Ios 7/3, 5, Iudic 5 arg, 3.Reg 14 arg, 22/15, 4.Reg 3/26 (15); RejZwierz 103, 110v; BibRadz Lev 26/8, Ps 26 arg, I 331b marg [2 r.], Eccli 45/2, 1.Mach 1/38, 2.Mach 8/16, 15/16; OrzRozm N4; Ktory nieprzyaćielom táiemnice wydawał/ ięzyk mu vrzniono. BielKron 9v; nieprzyiaćiel walny vfiec ze wſzytkich ſtron przełomił BielKron 353v, 24, 26v, 31v, 40v, 43 (159); KochSat Cv, [C2]; Kiedy przyydźie Niezgodá/ vniżą ſye Mury/ Y wnidźie Nieprzyiaćiél/ nie ſzukáiąc dziury. KochZg A2v, B; abowiem bronie nieprzyiaćielowi oddać/ albo ie vciekaiąc porzucać/ ſądzili być gorſzą á hániebnieyſzą rzecz niżeli śmierć. KwiatKsiąż N2v, N [2 r.], Ov [2 r.], O3v; Concertare cum hoste. Wyyecháć ná hárc s nieprziyacielmi. Mącz 49d; Fecialis, Poſeł á vrząd który przed czáſy przimiérze y pokóy Nieprziyacielóm wypowiedał á woynę oznaymiał Mącz 120c; Opima spolia. Obfity łup z nieprziyacielów. Mącz 265b; Obvia urbs inimicis, Miáſto ná dródze nieprziyacielóm leżące. Mącz 492e, 22b, 41a, 44b, 49b, 50b (63); OrzQuin B2; Gdy groźil [!] nieprzyiaćiel/ nie czekałem trwogi/ Zágony poprzedawſzy/ to ia záráz w nogi. Prot A3v, B4, B4v, C3v, D2, Ev; GórnDworz D6v [2 r.], I6v, I8v, P7v, X6v (17); bo gdym był ięt od nieprzyiaćieli á w ięctwie dzierżan/ piſałem ktobie ábyś mię wykupił HistRzym 5; boiował ſzcżſliwie/ y zwyćięſtwo nád nieprzyaćielmi odzierżał. HistRzym 131, 35v, 129v; RejPos 60v, 75v, 202; Widząc iż nieprzyiaćiel/ iuż zá śćiáną ſtoi/ A wżdy o to niedbáią wychowáńcy moi. BielSat Hv, D3v [2 r.], Gv [3 r.], G4v, H, Hv (14); Iáko gdy nieprzyiaciel wtárgnie w zięmię/ więźniow nábierze/ Zbierze Hetman álbo iáki Rycerſki pan pocżet odbije więźnie ony RejZwierc 94v 23v, 76v, 86, 114v, 153 (34); Zbiegowie od nieprzyiáćioł/ ieſli ſie wiernie záchowáć będą/ dobry znák cżynią ku zwyćięſtwu BielSpr 35v; Pierwey miewáli Oſęki gdy ſie potykáli/ iádąc prędko mimo nieprzyiaćielá zerwał go Oſęką s koniá BielSpr 69, b3, 4 [2 r.], 5v [3 r.], 6v, 7 [2 r.] (141); WujJud A4v; Zá cżym nieprzyiaćiel żaden nigdy nie będźie ſie śmiał ná ſtan W. K. M. y ná tę ſławną Koronę targnąć WujJudConf 17, 19; RejPosWstaw [41³]v; BudBib Ex 15/9, 3.Reg 8/33 [2 r.], 37, 1.Par 22/9, 2.Par 25/8 (19); MycPrz I [A3]v, A4, B4v, C4v [3 r.], II A4v (10); Bo wtym niepokoiu Zmoſkiewſkim przybili mu zá nieprzyiaćioły. Duńſki/ y Sżwetci Krolowie/ z ktorymi wielkiey trudnośći przez niemáły cżás vżył. BiałKaz H4v, H4v, I, K3; PaprPan Bv, H4, S2, S3v, Y2v (8); Bo tym ſpoſobem cżáſem nieprzyiaćielá ku bitwie wywabi/ cżáſem go odſtráſzy. ModrzBaz 111v; Przełomione będą ná on cżás mocy Tureckie/ y wſzytkich nieprzyiaćioł. niepomoże iym biegłość w rzecżách walecżnych/ áni mnoſtwo ludźi. ModrzBaz 128, [16], 20v, 22, 33v, 63 (52); SkarJedn 2, 299; iáko ſtos wytrzymać Ma nieprzyiaćielowi/ ktory vſtáwicżnym Piiáńſtwem zdrowie ſtráćił KochOdpr C3v, D; Zájédź drogę śmiele nieprzyiaćielowi/ A záſtaẃ ſye o ſwóy lud pogáninowi. KochPs 28; SkarŻyw 56, [407], 484 [3 r.], 490 501 [3 r.] (14); iż pokoy tym páńſtwom być niemogł/ dla nieprzyiáźni Stephaná Woiewody Wołoſkiego/ ktory wſzytki nieprzyiaciele zwłaſczá Turki y Tatáry ná Polſkę y ná Litwę pobudzał StryjKron 677, 105, 175, 210, 220, 390 (15); KochJez A2v; KochFr 106; KochSz Bv; WerGośc 238 [2 r.]; BielSen 13 [2 r.], 14; Gdy ten doſtátek będzie ſtrzelby/ ludzi/ broni/ Zadny was nieprzyiaćiel nie obáli z koni. BielSjem 33, 17, 25, 26, 27, 30, 33, 35; KochPieś 38, 46; KochTarn 74; BielRozm 6, 7, 9, 10, 29, 30; gdy nieprżyiáćiel w źiemi/ iuſz pałi/ iuſz wiąże/ iuſz puſtoſzy/ iuſz więźnie w Czymborách wiodą. GórnRozm K, B2, C4v, Kv, M2 [2 r.], M2v; KochWr 20, 35; PaprUp B2v, C2; ZawJeft 12, 41; Nieprzyiaciele się onas kuszą dla niezgody naszey ActReg 29, 3v, 4 [2 r.], 6, 9 [2 r.], 11 (18); Calep 328a, 401b, 490a, 638b, 777b (8); Ktory ciáło tu v nas maſz á v nieprzyiacioł vmyſł Phil E3, B4, C [7 r.], C3, D [2 r.], D4 (17); Gdy wyrwieſz z rąk oyczyznę nieprzyiaćielowi? GórnTroas 35, 14, 34, 40, 42, 45, 54; którą [domową niezgodą]/ by téż dobrze nieprzyiaćielá żadnégo nie było/ zginąć możemy OrzJan 47, 7, 16, 22, 29 [3 r.], 37 (35); LatHar 2, 48v; KołakSzczęśl A2v, Bv; RybGęśli B3v; á drudzy záś częśćią od nieprzyiaćielá/ częśćią od żołniérzá náſzégo priuatim bez roſkazánia/ [...] ſą z máiętnośći złupieni/ y vſzkodzeni SarnStat 1226, 111, 125, 131, 133, 142 [2 r.] (24); GrabPospR K2, K3, K4, L3, Nv; KlonKr Bv; KmitaSpit A3, Bv, C4v, C6; Nieprzyiaćiel zápuśćił rękę ſwoię ná wſzyſtko co w naywiętſzym vkochániu było. Dźiedźictwo náſze obroćiło ſie w obce ręce: y domy á máiętnośći náſze do cudzych. PowodPr 10, 4, 9, 20, 24, 32 (17); Ieſli w nocy naść ma ná ćię nieprzyiaćiel nie záſypiay; náſpiſz ſię gdy bitwy wygraſz á woyná ſię ſkończy. SkarKaz 7b, )(2v, )(3, 40b, 454a; VotSzl A2, B, B2, B2v, B3 (9); Cżłowiek by był namężnieyſzy nie ma fobie lékce ná ſtronie poważáć nayliſzego nieprzyiaćielá. CzahTr 13, E3v, E4v, F, H2,13, I3v; PaxLiz kt v; Nieprzyiaćiel rad niezgodźie SkarKazSej 673b marg, 667a, b, 668a, 669a [3 r.], 673b (17); KlonWor 17, 31, 32.

nieprzyjaciel czyj [w tym: pron poss (251), G sb i pron (74), ai poss (34)] (359): yſz tha wſythka strzelba, ma ydz dobrą ſłuſzną a pozytheczną myarą, przeczywko yego krolewſkyey myloſzczy nyeprzyyaczyelom MetrKor 37/4v; OpecŻyw 106; FalZioł II 9a, IV 48a; BielŻyw 153; MiechGlab 3, 41, 54; BierRozm 10; Zadny theſz nyeprzyacziel krolia yego miloſczi polſkiego nyema myecz zadnego myeſcza any zadnego pozyvyenya nygdzyeſz w naſzych zyemyach LibLeg 6/159, 6/191, 7/98, 9/50v, 10/63v, 96 [3 r.] (21); KlerWes Av; radząc z o obronie vieczney przecziwko moznem nieprziiacziolom obogoiga [!] páńſtwa naſſego ComCrac 11; HistAl A5 [2 r.], A5v, G6v, H3; Diar 27, 81; DiarDop 106; GliczKsiąż C5v; áno lud Iſráelſki nieprzyiaćielom ſwym tył podáie á vćieká? Leop Ios 7/8, Deut 1/42, Ios 7/12, 1.Reg 25/22, 2.Reg 5/20, 24/13 (28); BibRadz Lev 26/7, 8, 17, Deut 1/42, 23/14 (20); co theż nieprzyiaćielom twym Turkom/ Wołochom/ Tátárom opowiem OrzRozm R4, N2, N3v [2 r.], R3 [2 r.], R4, S4v [2 r.]; iż Krol Polſki nie może być prożen nieprzyiaćielá ſwego poki ſie nie ziedna z Wáłáſkim Woiewodą BielKron 400, 27v, 28, 39v, 45, 49v (64); KochZg A2v, A3v; Mącz 177a, 409a; OrzQuin R; Prot D3y; HistRzym 54, 76v, 105v; RejPos 15, 16 marg, 64, 150v, 201v (13); BielSat G4, N4; RejZwierc 185v, 186v, 188, 204v [2 r.], 255v (22); BielSpr b4v, 35v [2 r.], 38, 39, 40v (10); WujJud A3; WujJudConf 17; BudBib Deut 12/10 [2 r.], 1.Reg 12/11, 18/25, 2.Par 6/24, 28 (21); MycPrz I [A3v], II B4, C4v; WierKróc B2; BiałKaz L3, Mv [2 r.]; CzechRozm 238, 240v [2 r.]; PaprPan Z4v; ModrzBaz 106, 113v; SkarJedn 219, 313; KochPs 67, 109, 133 [3 r.]; cżemu ſobie racżey przyiázni náſzey niepozyſkuieſz/ ále ztymi ſię bráćiſz/ ktorzy ſą náſzey Rzecżypoſpolitey nieprzyiaćiele SkarŻyw 147, 166, 284, 481, 501 marg, 502, 503, 558 [2 r.]; á on miał z woyſkiem ſwoim/ ktorego był powinien ſtáwić trzydzieśći tyſięcy/ záwżdy gotow być przeciw káżdemu Polſkiemu y Litewſkiemu nieprzyiaćielowi. StryjKron 682, 250, 682; CzechEp 18, 28; WerGośc 237; BielSen 17; BielSjem 41; ArtKanc H7; GórnRozm C4v, D4; KmitaPsal A4v; KochProp 15; KochWr 29; zatzimbi i ſtrach nieprzijacielowi naſzemu Turtzinowi bic muſial. PaprUp B; ZawJeft 18, 20; ActReg 40, 77, 121; GrochKal 28; Phil C2, E3, N4, O3, S; KochFrag 42; OrzJan 14, 22, 42 [4 r.], 64 [2 r.]; WyprPl C2; LatHar 31, 399; KołakSzczęśl B, Bv; WujNT Luc 19/43; SarnStat 606, 775, 891, 980 [2 r.], 989 (12); VotSzl E2v, Fv; SkarKazSej 667b, 672a, 673b, 674a, 688b, 698a, 702b. Cf »nieprzyjaciel koronny«.

W połączeniach szeregowych (2): álbo ogień z niebá nas pożrze/ álbo miecz domowy nas zwoiuie/ álbo poſtronny nieprzyiaćiel nas w niewolą weźmie OrzRozm G2; OrzJan 134.

W przeciwstawieniach: »(domowy) swoj (8), przyjaciel (5), brat (bracia) (2), mieszczanin (2), moj, nasz, ojczyzna ... nieprzyjaciel« (20): ze tesz moge bicz przyaczielowy swemv godnieyschi a nieprzyaczielowy ſrosschi LibLeg 10/152v, 10/96, 11/187v; BibRadz 2.Mach 5/6; Gdy też kto ſwemu krádnie/ ſzybienicą to płáći; kto nieprzyiaćielowi Koronnemu/ ten chwalon bywa: ſwemu kto krádnie złodźiey ieſt: kto nieprzyiaćielowi/ dobrym kozakiem zwan bywa. OrzRozm L, L; pobożniey ieſt y poeżćiwiey iednego mieſzcżániná záchowáć/ niż zábić tyſiąc nieprzyiacioł. BielKron 149v, 250; BielSpr 26v, 42v, 45v, 46v; ModrzBaz 144; ále náſzy gdy leżeli długi czás v Kámieńcá obozem/ [...] nie mnieyſzą ſzkodą Podolſką ziemię iáko y nieprzyiaciel vtrapili StryjKron 657; gdybyś chciał być mym żołnierzem á nie nieprzyiacielem Phil C2, O3; że oycżyznę z vbożyli/ nieprzyiaćioł vbogáćili GrabPospR N3v, L; Co ſię poſpolitego ruſzenia dotycze/ wiem ſpoſob iego/ wiem et incommoda, bo więtſzą ſzkodę zwykło czynić bráćiey ſwey/ in viſceribus Regni, á niż nieprzyiaćielowi/ czego multa teſtimonia. VotSzl C3v.

W porównaniach (11):

Jako comparandum (8): Wyćiągnął łuk ſwoy iáko nieprziyáćiel [quasi inimicus] Leop Thren 2/4; BielKron 120v, 402; GórnDworz L12; ModrzBaz 7; zmowiwſzy ſię z pogáńſtwem/ ſzli iáko nieprzyiaćiele/ do woyny ſię y bitwy pobudzáiąć [!]. SkarŻyw 519, 504, 529.

Jako comparatum (3): rádźi nie rádźi żołnierze przećiwko nieprzyiaćielom ſwym/ iáko pśi przećiwko wilkom mieć muśimi OrzRozm Q4v; rozgromił ie áż záſię do wody ſkakáli iáko żáby nieprzyiaćiele. BielKron 460; Day by pod iego Nieprzyiaćiel nogi Padł/ iák lew ſrogi. KmitaPsal A2v.

W charakterystycznych połączeniach: nieprzyjaciel blisko (nadjeżdża) (2), boi się (3), burzy, ciągnie (4), zasadzkę czyni, dochodzi, folguje, goni (2), grozi, lęka się, nadciąga nalega, obległ [kogo, co] (3), odciąga, opanował, opiera się (2), ziemię osiąga, zwycięstwo otrzymał, w ziemi pali, państwa plundruje, pobił, ziemię (część [czego]) posiadł (2), pożył, przemogł, przybliża się, pustoszy, rusza się, skazi [co], słabo w swej sprawie stoi (2), lud szykuje, ubieżał, uchodzi nad zad, ucieka (3), wojuje (zwojował) (3), wpada, wpuszcza się, wstępuje (wstąpił do [czyich] granic) (2) [co] wydał, [kogo, co] zgubił (2); nieprzyjaciel bliski, chciwy. chytry, czujny, możny (5), przeważny, pyszny, sprosny, ustraszony, zacny, zawistny, złościwy (2); nieprzyjaciel gotow stoi, gotow na wszystko, gotujący się ku wojowaniu, obciążony łupami, pobity, rud niezgodzie, [komu] silen [w czym], nie jest straszen, ustraszony; nieprzyjaciela (nie) bać się (7), nie chybić w potkaniu, czekać gotowo (2), czuć blisko, dojechać (2), gonić (18), kordem ciąć, lękać się, na się mieć, mieć na pieczy, moc stłumić, natrzeć koniem, oblec wojskiem (2), obskoczyć, obstąpić (2), ogarnąć [w koło] (4), otoczyć (2), pobrać dobytek, pobudzić na kogo, pojmać, poniechać, porwać, przebić mieczem, nauką przechodzić, [na kogo] przepuścić, przestraszyć (straszyć, ustraszyć, strachem zjąć) (7), pod swą moc przymusić, przywieść na hak (ku upadu) (7), rozproszyć (2), siec, trudzić, wspierać, bitwie wywabić, zabić (6), zaniedbać, zdziałać (2), zranić; nieprzyjaciela ciągnienie (4), najechanie, ogarnienie, ustraszenie, wtargnienie [w co]; nieprzyjaciela przełomione mocy, tyraństwa; od nieprzyjaciela [co] cirpieć, dobyć krainy (zamkow) (2), mieć prześladowanie, szkody odnosić, [kogo] zachować; od nieprzyjaciela [kto] bezpieczny (3), jęt, nagaban, obskoczon (2), obstąpion (2), obwarowan, pobity, pojman, przyciśniony, zabity (2), zagaban, złupion; od nieprzyjaciela [co] oblężone, pobrane, pojmane; od nieprzyjaciela niebezpieczność, oblężenie, uciski; od nieprzyjaciela wybawiciel; do nieprzyjaciela rzucić się, uciec (uciekać) (3), zbieżeć; u nieprzyjacela być niewolnikiem; z nieprzyjaciela brać łupy, korzyść na wojnie wzięta, [co] zedrzeć; nieprzyjacielowi bronić przeprawy, być srogim (chcieć być srogim) (5), być strachem, czynić szkody, dać się w moc, drogi w koło zaskoczyć, grozić, mężnie się zastawić, moc [czyja] straszliwa, odjąć się (3), oganiać się, [kogo, co] podać w moc (2), pomoc, postawić się (mocnie się stawić) (2), przeciwić się, przymierze wypowiedzieć, strach rośnie, tajemnicę wydać, uchodzić, uczynić (ukazać) łaskę (2), wiarę zachować, wojnę oznajmić, wybić się z niewolej, wytrzymać stos, zabieżeć, zajechać drogi; ku nieprzyjacielowi obrocić się; przeciw nieprzyjacielowi być gotow, być pomocnym, ciągnąć, fortelu użyć, [co] obrocić, oprzeć się, [komu] pomagać, pomoc (2), pomoc dawać (mieć, przyrzec sobie) (7), uczynić pożyteczną poługę, używać okrucieństwa (sierdzitości) (2), zadawać strach; na nieprzyjaciela być gotow, ciąć, kluczka, pomoc (2), przypadł strach (2), puścić lud pieszy, rady szukać, [kogo] wzyć, zebrać się; wad nieprzyjacielem męstwa dokazować, okrucieństwo czynić, pomścić się (mścić się, zemścić się) (9); przed nieprzyjacielem uciekać (4); za nieprzyjacielem puścić się.

Zwroty: »bi(ja)ć (a. po(d)bić) nieprzyjaciela« [szyk zmienny] (15): KromRozm I N4v; A ták zá wſpomożeniem wſzechmocnego/ pobili więcey niż dziewięć tyſięcy nieprźyiaćioł [interfecerunt ex hostibus supra novem milia] BibRadz 2.Mach 8/24; HistRzym 131; RejPos 343; iż y nieprziaciele ſwoie hoynie bijali/ y wiele páńſtwá ſwego poſzyrzáli RejZwierc 267v, 190v; BielSpr 72v; PaprPan A4v, Nv, V4v, Dd2; ModrzBaz 126; KochPs 29; SkarKaz 313b; SkarKazSej 689b.

»być nieprzyjacielem [komu]« [szyk zmienny] (5): Sámnity Rzymianie poráźili/ ktorzy byli nacięſzſzy nieprzyiaciele Rzymiánom. BielKron 120v, 121, 243, 443; bo ſą wielkiemi nieprzyiaćielmi Turkom BielSpr 59; ktory był przećiwnikiem y nieprzyiaćielem Izraelitom [odio habentem, et inimicum Israel] BudBib 1.Mach 7/26.

»czynić, bić się, staczać się z nieprzyjacielem; przeciw nieprzyjacielowi mężnie (sobie) począć« = agere cum hoste, adversus hostem se fortiter gerere Modrz [szyk zmienny ] (29:4:1;2): BielKron 29, 106, 118, 120v, [532]v, 333, 379v; nie dla łupieſtwá/ álbo iákich dobr poządliwośći/ ále o Ceſarſtwo y o chwałę mamy ſię z nieprziacielem ſtacżać. KwiatKsiąż M; Pro partia cernere cum hostibus, Bić ſie o oycziznę s nieprziyacielmi. Mącz 48d; HistRzym 79; RejPos 343; BielSat L3v; BielSpr 4v [2 r.], 5v, 7, 10, 13 (15); BiałKaz L4; Záś ktorzi przećiwko nieprzyiaćielowi zacnie á mężnie ſobie pocżęli [Qui vero se in hostem praeclare et fortiter gessissent] ModrzBaz 118v, 51, 111v, I15v; StryjKron 472, BielSjem 26; Bo ten ſám [król macedoński] nie iáko Krol/ ále Zołnierz iego/ Cżynił z nieprziaćielem do gárdłá ſwoiego. KmitaSpit A4v; CiekPotr 88.

»przeciw nieprzyjacielowi gotować się« [szyk zmienny] (2): Nád to krolá nápominał áby ſie prętko z ludem wſzytkim przećiw nieprzyiaćielowi gotowáł BielKron 305v; KwiatKsiąż N2v.

»nieprzyjaciela obalić, pokonać, złomić, zwalczyć« [szyk zmienny] (1:1:1:1): Zwalcżywſſy nyeprziyacyele cżynił rzecż do Egipcyákow GliczKsiąż F4v; bo ći [zbiegowie od nieprzyjacioł] więcey nieprzyiaćielá złomią fráſunkiem/ niż pobićie. BielSpr 35v; myśląc w nocy w obozie/ iákoby nieprzyiaćielá możnego pokonáć mogł SkarŻyw 396, 325.

»od nieprzyjaciela (o)bronić (się), bronić się nieprzyjacielowi; od nieprzyjaciela (a. na nieprzyjaciela, a. przeciwko) nieprzyjacielowi) obrona, bronienie; od nieprzyjaciela (o)broniony« [szyk zmienny] (25:18;19:1;4): abiſzmy mogly poſpolytho zyemyae obronycz od nyeprzyaczielow naſzych LibLeg 6/191; ComCrac 11; Diar 25, 35; DiarDop 106; á yáko w ſzkołách náuk rzecży prawdziwych vcżą/ thák tám obrony przećiw nyeprziyacyelowi. GliczKsiąż K8, K8; ták też dáleko známienitſzy ſą ći ludźie/ ktorzy w pokoiu ludźie záchowywáią/ á niżli ći ktorzy ie od nieprzyiaćielá bronią OrzRozm Q4v, V3; założyli nád nią [rzeką] zamek y miáſtho Brzemię/ dla bronienia od nieprzyiaćielá BielKron 339; Pocżął Krol Olbrácht ſſukać obyczáyá yákoby ſię nieprzyiaćielom obronił BielKron 399v, 31, 131v, 160, 209v, 231v (16); Defenso, Vſtáwicznie brónić ſie od nieprziyaciół. Mącz 80a; OrzQuin O; GórnDworz Hhv; RejPos 16 marg; RejZwierc 76v, 247; BielSpr 17, 22, 23, 28v; ná ten czás obronę czynil przećiw nieprzyiaćiołom Koronnym okolicznym. MycPrz II B, II B2, C; CzechRozm 240v; Hetmanow ieſt vrząd/ áby oycżyzny od nieprzyiaćielá w polu bronili [illorum munus in patria ab hoste foris defendenda veritur] ModrzBaz 30v; áby ie rádą ſwoią rządźił/ ſpory ich porownywał/ á od poſtronnego nieprzyiaćielá ich bronił [ab externo hoste defenderet] ModrzBaz 47v; zdáłoby mi ſię/ żeby to byłá bárzo pewna á mocna przećiw nieprzyiaćielowi obroná [firmissimum propugnaculum hostibus oppositum esse et obiectum] ModrzBaz 103v, 4v, 14v, 25, 116v, 126 (14); SkarJedn 206; SkarŻyw 482; StryjKron 427; WerGośc 238; ActReg 40 [2 r.]; Bronić od nieprzyiaćiół ſzláchtá powinná. SarnStat 883 marg, 130, 1094; Polepſzenie Krześćiáńſkie pierwſzą ná nieprzyiaćielá obroną. PowodPr 80, 13, 56, 59; SkarKazSej 666a, 685a.

»nieprzyjaciela odegnać (a. odganiać, a. wygnać), wypędzić (a. odpędzić), oddalić, wyrzucić, zeprzeć; nieprzyjaciela odegnanie, odpędzenie, wyparcie« = expugnare inimicos; fugatio inimicorum PolAnt [szyk zmienny] (6:5:1:1:1;2:1:1): BibRadz Eccli 26/31, 1.Mach 14/26; poráźiwſzy trzy ſtá tyſiąc Gottow. Niemce y ine nieprzyiaciele odegnał BielKron 153, 171v, 173v, 214v, 343, 369v; Exuere castris hostem, Z obozu nieprziyacielá wyrzućić/ to yeſt wybić. Mącz 433b, 487a [2 r.]; Ieſli ſtego mieyſcá nieprzyiaćiele zeprzeſz á zámieſzaſz woyſko ich/ bes pochyby wygraſz bitwy BielSpr 20v; MycPrz [A3v]; ktore [wieńce] dawano/ gdy kto mieſzcżániná obronił/ ná mur dla odegnánia nieprzyiaćielá wſkocżył [qui murum hostis repellendi causa conscendissent]/ ábo z oblężenia ſwoie wybáwił. ModrzBaz 118v, 115v; ArtKanc H7; Wyprawiliśmy tez powtore listy do inszych woiewodztw [...] aby się znami do Kalisza [...] dla poteznieyszego wyparcia nieprzyiacielá ziechali ActReg 51; VotSzl C3v.

nieprzyjacielowi (a. nieprzyjaciela) odpi(e)rać (a. odeprzeć), odpor« [szyk zmienny] (18:11): KromRozm III G; LeszczRzecz A3; był záwżdy gotow nieprzyiacielowi odeprzeć BielKron 88, 186v, 255v, 301, 321v, 406v, 460; Mącz 248b; BielSat B3; BielSpr b2, b4, 42v; MycPrz Av; fortyle też woienne ſą wymyślone/ y broni mnoſtwo náſpráwowano/ ktorąbyſmy poſtronnym nieprzyiaćiołom odpor dawáli [quibus hostium externorum vim propulsaremus] ModrzBaz 101v; Ktorzi iezni y pieſzi/ áby álbo wſzytcy weſpołek/ ieſliby wielkiego odporu nieprzyiaćielowi trzebá [si ingens hostium impetus esset reprimendus]/ ſzli ku potrzebie ModrzBaz 120, 116, 125v; SkarJedn 173; SkarŻyw 317; StryjKron 335, 421, 547; BielSjem 26; BielRozm 12; OrzJan 56; SarnStat 298, 851.

»nieprzyjaciela okrocić (a. skrócić)« (5): myſlił iákoby nieprzyiaćiele ſkroćił/ áby z poddánemi ſwemi/ z żonámi/ z dziećmi w pokoiu był BielKron 340v, 108v; BielSpr 35v; BiałKaz I2v; KochProp 7.

»(na)przeciw(ko) nieprzyjacielowi (a. nieprzyjaciela) (po)ciągnąć, (wy)jechać (a. wyjeżdżać), iść (a. wyniść), ruszyć (się), powstać, stawić się, wybiec, wypaść, wypuścić [kogo], wysadzić się; wyście przeciw nieprzyjacielowi« = se gerere adversus hostes, exire foras in hostem, prodiri in hostem, contra hostem progredi Modrz [szyk zmienny] (9:6:5:3:2:1:1:1:1:1;1): Gdi też mamy wynidz przećiw náſzem nieprzyácielom [Quando ergo contra inimicos nostros exiuerimus] dzieſięć kroć ſto tyſiąc ná prętkich koniech przybráne w zbroie wałecżne wyieżdzamy/ á drugie zoſtháną áby wyſpu ſtrzegły y broniły HistAl H3; GroicPorz a3; iż w pirwſzy mieſiąc pirwſze woyſko ciągnęło s krolem przećiw nieprzyiacielom gdzye było potrzebá BielKron 74v, 107v, 114, 207v, 259, 305v (9); Trzeba mieśca pewnego ſzukać obozowi/ I oſtrożnie idź przeciw nieprzijacielowi. KochSat Cv; ſmiałeś zbroiny na nieprziiáciele wypaść/ weżym ſię żaden ſtámtegoſz ryćzerſtwa nieważył okazać. KwiatKsiąż Nv; Obiicere se telis hostium, Wyſádźić ſie przećiwko nieprziyácielóm. Mącz 162c; In hostem emittere equites, Wypuśćić ná nieprziyacielá yezne. Mącz 226b; A gdy chciał ciągnąć ná nieprzyiacioły ſwe/ tedy ſie radził Prorokow ſwych. RejPos 64; BielSpr 8v, 9, 47; ModrzBaz 11, 102v [2 r.], 118; ActReg 72; OrzJan 22, 122, 135; Szláchćie gdy zá gránice przećiwko nieprzyiaćielowi wyiedźie Król zá więźienie y ſzkodj doſyć vczjnić ma SarnStat 891 marg, 435, 1025; że czáſu niebeſpieczeńſtwá gwałtownego/ ſámi wſzyſcy przećiwko nieprzyiaćielowi powſtáć/ y onego pierśiámi ſwymi wyprzeć ſą powinni. VotSzl D2.

»poddać się nieprzyjacielom« (1): Dedere se hostibus, Poddáć ſie nieprziyacielom. Mącz 92c.

»nieprzyjaciela podejść« (2): BielSpr 39; Ktemu też/ ma Hetman vmieć fortyle/ chytrośći y inſze ſztuki/ ktoremiby nieprzyiaćielá podſzedł/ á śiebie w oſtrożnośći miał [Technas, astus, fallacias, quibus hosti imponat sibi caveat] ModrzBaz 115v.

»nieprzyjaciela (po)gromić (a. odgromić, a, zgromić)« [szyk zmienny] (13): Zgromił wſzitky ſwé nieprziaciele: Iedny zwalćił wielkym nakłade^m y motzą/ Drugé też rozumem za Bożą pomotzą. KlerPow 4; RejPos 343; RejZwierc 95; WujJud B2v; gdyżeśćie wtych potrzebách kopie wáſze kruſzyli/ y nieprzyiaćiele Coronne fortunnie gromili BiałKaz L2, L3; PaprPan M3, Y3v, Dd2; KochPs 67; PaprUp P2v; ZawJeft 11; WyprPl C2.

»z nieprzyjacielmi się pojednać« (1): [Grzegorz XI] pocżął záſię kościoły y Rzecżpoſpolitą vpádłe nápráwiáć/ z nieprzyiacielmi ſie poiednał/ okrom Florentow ktore klął/ [...] wiodł z nimi walkę BielKron 187.

»porażáć (a. porazić) nieprzyjaciela; porażon nieprzyjaciel; porażenie nieprzyjaciela« = devincere hostem HistAl, Modrz; prosternere inimicum HistAl; caedere hostem, conterere inimicum PolAnt; consternere hostem Mącz; profligare hostem Calag [szyk zmienny] (19;4;1): Iako Anektanabus w oſobie ſmocżey vprzedzał Filipa na woynie/ porazaiąc iego nieprzyaciele HistAl A5, A5v; BibRadz Lev 26/8, 1.Mach 4/36, 11/72; BielKron 24v, 70v, 89v, 120 (10); Consternare hostes, Poráźić nieprziyaciele. Mącz 415a, 466a; RejPos 343; BielSpr 3v, 17v, 39; ModrzBaz 119; Calag 297a; nowina przyszła ze iuz nieprzyiacieł [!] ten porazon przez Pana Hetmana ActReg 61.

»z nieprzyjacielem porozumiewać się, spiknąć się, zmówić się, mieć porozumienie; z nieprzyjacielem (tajna) zmowa« [szyk zmienny] (2:1:1:1;4): tedyby ſie z nieprzyiáćielem ſpiknąwſzy [addatur etiam ipse super inimicis nostris]/ podnieſli walkę przećiw nam BibRadz Ex 1/10; BielKron 27v; Wiele tych cudzoźiemcow/ co liſty ſtrzeláią/ Ktorzy z nieprzyiaćielem/ táyną ſmowę máią. BielSat N [idem BielSjem]; RejZwierc 200v; BielSpr 22v; BielSjem 36; GórnRozm C4v; gdyby kto czynił bunty przećiwko Rzeczypoſpolitéy/ porozumiéwájąc ſie z nieprzyiaćielem Koronnym ku ſzkodźie Koronnéy SarnStat 153 [idem] 420.

»poży(wa)ć nieprzyjaciela« [szyk zmienny] (9): Lepiey ieſt nieprzyiaćielá pożywáć álbo okroćić fortelem niż ſie s nim wálnie potykáć BielSpr 35v, 7, 19v [2 r.], 20, 27, 36v, 66v; KochProp 15.

»z nieprzyjacielem się probować« (1): Miał w ſobie ten obycżay y ten nałog páńſki/ Iże z nieprzyiacioły mężnie ſie probawał [!] PaprPan Bb2v.

»przepomoc (a. przemagać) nieprzyjaciela« = superare aemulos Miech [szyk zmienny] (2): MiechGlab 72; A gdyż zſobą boiowáli/ tedy rycerz nieprzyiaćiele ſwe przemagał/ á przebiwſzy nagle vfy: przjſzedł ku onemu okrutnikowi/ y ſćiął głowę iego HistRzym 105v.

»na nieprzyjaciela pospolitym ruszeniem się puścić, wojnę podnosić, wyciągnąć ku bitwie« [szyk zmienny] (1:1:1): Teſz gdy wyćiągniećie ku bitwie wziemi wáſzey ná nieprzyiaćielá woiuiącego was [Et quando venietis ad bellum in terra vestra contra hostem obsidentem vos] BudBib Num 10/9; iż więtſza záwſze śiłá bywa tego/ który ná nieprzyiaćielá woynę podnośi/ niż tego/ który ſie broni OrzJan 135; PowodPr 62.

»z nieprzyjacielem rokować« (1): tylko wthym był winien iż dopuſzcżał ledá komu z nieprzyiaćielmi rokować/ bo to ná ſtárſze zależy/ á nie ná poſpolity lud BielKron 249.

»(s)pot(y)kać się, pot(y)kanie z nieprzyjacielem« = hostem aggredi, se hostibus offerre Mącz; cum hoste congredi a. manum conserere Modrz; cum inimicis conflictum seu bellum facere JanPrzyw [szyk zmienny] (30:7): HistAl A5; Pod nimi zaś wſſyſtek lud woienny [...] ktorzy byli ſpoſobni ná woynę/ y potykáli ſie z nieprzyiaćielmi o Krolá [qui erant apti ad bella et pro rege contra adversarios dimicabant]. Leop 2.Par 26/13; ktorzy niemyślą iákoby ſye Pánnie podobáć/ ále iákoby ſye z nieprzyiaćielem ná świtániu potkáć. OrzRozm R2v; BielKron 49v, 120v, 155, 365 [2 r.]; Status dies cum hoste Nárzeczony/ vmowiony czás potykánia z nieprziyacielem. Mącz 417c, 53c, 252d, 281d; wſzyſthek vff przedni ma ſie potkáć z nieprzyiaćielem/ drugi vff ma ich rátowáć iáko potrzebá vkaże gdy ſie woyſká potkáią. BielSpr 18, 6, 6v, 7v, 8v, 13v (17); CzechRozm 234; ModrzBaz 110v, 111, 114v; OrzJan 136; SarnStat 135, 451, 883.

»nieprzyjacielowi się sprzeciwić« (1): racżylibyſcie nam dopomoc/ ták ábyſmy ſie nieprzyacielom ſprzećiwiwſzy/ gwałt ktory nam zádawáią moglibyſmy odbić [ut hostibus resistentes violentiam, quam nobis ingerunt, repellamus]. HistAl E6.

»(s)trapić nieprzyjaciela« [szyk zmienny] (4): [Łoktek] trapił s kąthow vrywkami nieprzyiaćiele kędy mogł/ nie ſtacżáiąc bitwy nierowney BielKron 372; BielSpr 15v, 40v; BielSjem 33.

»ścierać się (a. zetrzeć się) z nieprzyjacielem« [szyk zmienny] (3): y w oſobie ſwéy/ áby inſzym ſercá dodał/ z nieprzyiaćielem ſie śćiéráiąc/ pogromił y odpędźił: dźiáłá pobrał SarnStat 1051, 440; CiekPotr 49.

»nieprzyjaciela tłumić (a. potłumi(a)ć), potłoczyć« [szyk zmienny] (3:1): ábowiem w bitwie widział ſmoká ktory go vprzedzał á iego nieprzyaciele pothłumiał [et inimicos eius prosternebat]. HistAl A5; Aleć potłocżył nieprzyiaćioły náſze [sed confregit hostes nostros] ręką ſwą nocy dziſieyſzey. BudBib Iudith 13/17; ArtKanc I5v, T13v.

»pokoj z nieprzyjacielem uczynić« [szyk zmienny] (3): vcżyniwſzy ſobie pokoy ze wſzemi nieprzyiacielmi/ obroćił ſie ku nabożeńſtwu. BielKron 103, 88; SkarŻyw 557.

»uderzyć, natrzeć (a. przytrzeć), rzucić się, skoczyć, strzelić na nieprzyjaciela (a. w nieprzyjaciela)« = invadere (in) hostem Mącz, Modrz; equos permittere in hostem Mącz; ferire hostem Modrz [szyk zmienny] (10:2:1:1:1): Ktory zebrał prętko woyſko/ vderzył ná nieprzyiaciele áż pocżęli vćiekáć. BielKron 47v; bez wſzelkiego záſtánawiánia ná nieprzyiaciele ſkocżyli BielKron 120v, 409v, 460 [2 r.]; In hostem invadere, Nátrzeć ná nieprziyacielá. Mącz 473a; Telum vibrare in hostem, Cisnąć/ ſtrzelić ná nieprziyacielá. Mącz 492d, 139d, 226c; BielSpr 40v; ModrzBaz 112, 114; OrzJan 18, 45, 128.

»przeciw(ko) nieprzyjacielowi (a. z nieprzyjacielem) walczyć, wojować, harc zwodzić; nieprzyjaciela wojować; przeciw(ko) nieprzyjacielowi (a. z nieprzyjacielem) wojna walka, bitwa, wojowanie« = pugnare contra inimicum Vulg; pugnare cum inimico, bellum super inimicum PolAnt; bellum hostibus inferre, adversus hostem gerere; res cum hoste Modrz [szyk zmienny] (10:3:1;4:8:4:3:1): FalZioł III 34d; bo ydą woyowacz nieprziyacziela ſwego LibLeg 10/155; Cżłowiek mocny boiowania żądliwy nie zamyka ſie w mury/ ale w polu mężnie walcży przećiw nieprzyacielom [sed in campo pugnat viriliter contra hostes]. HistAl D3; Leop 2.Par 20/29; Gdy ruſzyſz woynę przećiw nieprzyiaćiołom [Si egressa fuerit eastrametatio super inimicos tuos]/ tedy ſie káżdey rzeczy nieſłuſzney ſtrzedz maſz. BibRadz Deut 23/9; By był Gedeon nie miał wiáry/ tedyby był nie ruſzył walki przećiw nieprzyćiołom ktorych liczbá y moc byłá bárzo wielką. BibRadz I 138v marg, 3.Reg 8/44; ábowiem co z nieprzyiaćielem mieli walcżyć/ to ſámi z ſobą walczyli. BielKron 341, 39v; HistRzym 76v, 77v; y zwiodł bitwę z nieprzyiacioły onymi RejPos 64; BielSat L3v [idem BielSjem]; BielSpr 2v; WujJudConf 215; BudBib 2.Par 20/29; CzechRozm 238; ModrzBaz 51, 104v, 111v, KochPs 133; SkarŻyw 484; CzechEp 98; BielSjem 26; OrzJan 67, 79, 100, 135; WujNT 253; áby/ gdy nádchodźi czás ku woiennéy potrzebie/ y ku ſámému boiowániu z nieprzyiaćielem [dimicationis cum hostibus JanStat 709]/ wiedźiał mieyſce ſwoie/ do którégo ſie ma bráć SarnStat 447; KlonKr D; PowodPr 59 [2 r.]; CzahTr I3.

»za nieprzyjacielem wyjachać, lud wyprawić« (1:1): My się tez ztąd do w ruszęmy skoro vsłyszęmy zelud zKrakowa zanieprzyiacielem wyprawicie ActReg 13, 26.

»wojsko (a. rycerstwo, a. żołnierze, a. lud itp.) (na)przeciw(ko) nieprzyjacielowi wywieść (a. wywodzić, a. wieść), (po)syłać, prowadzić, zebrać; wojsko ciągnie, wyciągnienie wojsk przeciw nieprzyjacielowi; wojskiem nieprzyjaciela karać« [szyk zmienny] (5:2:1:1;2:1;1): W then dzień, konie y Zbroię ku walcze dobrze kupowac, woysko naprzeciw nieprzijacielowi wywieſc y ſzykowac FalZioł Y 52v; LibLeg 10/148; Miáſto Friburſkie ieſt známienite/ [...] cżáſu potrzeby trzy tyſiące ludu wywodzi przećiwko nieprzyaćielowi. BielKron 286v, 74v; GórnDworz Bb7; HistRzym 130v; BielSpr 12; áby mogł Woyſko ſwe przećiwko nieprzyiaćielowi iego Moſkiewſkiemu/ przez polá y grunt Coronny prowádźić. BiałKaz Mv; ktemu też ma vmieć huffy wedle mieyſcá y cżáſu ſzykowáć/ á przećiwko nieprzyiaćielowi/ [...] wywodźić [ad hostem ... adoriundum educere] ModrzBaz 115; áby káżdy śláchćic/ ktory woynę ſłużyć winien/ ná to mieyſce pewną licżbę żołnierzow przećiw nieprzyiaćielowi poſyłał [certum militum numerum in hostem mittat]. ModrzBaz 119; ActReg 44; Niemce á Hiſzpany ieden: Czechy á Moráwce drugi/ przećiw ſwému y wáſzému nieprzyiaćielowi wiodą OrzJan 64; SarnStat 442.

»wyzwolić, wybawić, wybawion, wybawienie od nieprzyjaciela« [szyk zmienny] (5:3:2:1): [Kamillus] wyzwolił lud/ zamek/ y miáſto od nieprzyiácioł. BielKron 122, 11v, 50, 88v, 172, 274v; RejPos 34; SkarKazSej 669a, 675b, 693a, 698a.

»zastawować się nieprzyjacielowi« (1): á záſtháwowali ſię nieprzyiaćiołom narodu ſwego [restiterunt adversariis gentis suae] BibRadz 1.Mach 14/29.

»zatargnąć się z nieprzyjacielem« (1): A gdyby ſie Koroná zatargnęła s ktorymkolwiek nieprzyiaćielem MycPrz II C3.

»nieprzyjaciela zmorzyć« (1): Tákżeć nieprzyiacielá pirwey trzebá zmorzyć/ A potym go żelázem y cżym możeſz trwożyć. RejZwierz 31v.

»nieprzyjaciela zwyciężyć (a. zwyciężać); zwycięstwo nad nieprzyjacielem; zwyciężony nieprzyjaciel« = victoriam de hoste referre Modrz [szyk zmienny] (9:12;1): FalZioł IV 46a; GroicPorz B; Leop 2. Par 26 arg; BibRadz *3; Saul [...] miał wſzędzye zwycięſtwo nád nieprzyiacilmi BielKron 64v, 102, 156, 321v; Domare hostem, Vſmierzyć/ Zwiczyeżyć [!] nieprziyaciela. Mącz 94a; Victoriosus, Zwyciężyſty/ ktory wiele nád nieprziyacielem zwycięſtw otrzimał. Mącz [497]c, 159a, 177a, 456d, 466c; WujJudConf 79; CzechRozm 240v; To też ieſt Krolewſki właſny vrząd [...] ſpráwiedliwość miedzy obywátelmi cżynić/ á nieprzyiaćielá zwyćiężáć [hostem vincere]. ModrzBaz 22v, 109v; SkarJedn 375; ActReg 126; Trophaeum – Znak poſtawioni na pamiatkę zwiczięzonego nieprzyaczielia. Calep 1090a; OrzJan 41.

Wyrażenia: »cudzy nieprzyjaciel« (1): ieden [książę] ná drugiego walcżył/ mnimáiąc ſie w dziale być oſzukanego/ cudzemu nieprzyiaćielowi nie odpierali BielKron 364v.

»nieprzyjaciel domowy« = hostis domesticus Mącz, Modrz [szyk 6:6] (12): Zadna niemoc nie ieſt tak ſzkodliwa iako nieprzyiaciel domomy [!]. BielŻyw 170; Diar 25, 35, 39; KrowObr 50v; BibRadz Cant 1 arg, I 363c marg; Mącz 181a; ModrzBaz 7; CzechEp 21; Aleśćie wy zwiążáli Krolowi ręce/ iż was od domowego nieprżyjáćielá bronić nie może GórnRozm C2; PowodPr 73.

»drapieżny nieprzyjaciel« [szyk 2:1] (3): Zaſz nowiná byłá/ [...] Tátárom okrutnym y drapieżnym nieprzyiaćielom/ po wſzyſtkiey polſzcże woiowáć y ſkodźić? BiałKaz H3v, H3, L3.

»dziedziczny nieprzyjaciel« (1): Bo y przećiw Kniáźiowi Wielkiému Moſkiewſkiému/ dźiedźicznému téy R.P. nieprzyiaćielowi [służby swe oddawał] SarnStat 1051.

»głowny nieprzyjaciel« = adversarius Miech [szyk 8:5] (13): poſłowie Tatarſcży do Ruſkich panow przijechali, radzącz iżeby ſie oni nie wkładali ku pomoczi Połowczom, iako ſwoim głownym nieprzijacielom MiechGlab 3; GliczKsiąż Av, K7v; BielKron 121, 237, 327v, 354v; StryjKron 407, 692; CzechEp 18, 28; KochProp 6; OrzJan 90.

»gwałtowny, prędki, (na)walny, nagły nieprzyjaciel« [w tym: gwałtowny i nawalny (1), prędki abo gwałtowny (1)] [szyk 23 : 5] (20:5:4:1): izby telko na Tvrka a na nieprziiaczielia navalnego mieli pomocz czynicz ComCrac 11v, 11v; ConPiotr 30v, 34v; Diar 64, 81 [dr.]; UstPraw K3 [3 r.]; kthory [król] w źiemi ſwey ieſt ſzcżytem nie máłym náſzym od náwalnych nieprzyiaćioł BielKron [332²]v; GórnDworz Ff6v, Ii; RejZwierc 185v; WierKróc B2; StryjKron 672; IZ téż gwałtownému nieprzyiaćielowi [potenti hosti JanStat 692] podatkową obroną/ którąſmy ná ten Rok vchwalili/ odpór dać ſie niemoże. SarnStat 116 [idem UstPraw K3] 117 [2 r.], 440; Boże vchoway nagłego potężnego nieprzyiaćielá GrabPospR K3, N, N2v; Ale gdy nieprzyiaćiel prędki/ iáki ieſt Tátárzyn/ ná nas przypádnie/ tám więc iuż/ ábo trudno/ ábo pozno przychodzi nam o ſobie rádzić: dla tego iżeebmy niegotowi VotSzl C3v, B4v, C4, E.

»nieprzyjaciel jezdny« (2): ieſli pieſzy lud maſz przeciw nieprzyiaćielowi iezdnemu/ ſtáwiay w mieyſcách nierownych/ gdzieby były błotá/ doliny/ chroſty. BielSpr 15v, 69v.

»nieprzyjaciel koronny, Korony (Polskiej)« [szyk 25:2] (23:4): Diar 81; DiarDop 106; zabijeſzli ſąśiádá/ winę pokupiſz/ zábijeſzli Tátárzyná/ chwałę mieć będźieſz: á czemu? bo owo brát/ á owo nieprzyiaćiel Koronny. OrzRozm L, L, S4v; MycPrz I C2v, II B, B2v, C2v; Cży [lege: Ci] Tátaáy/ Wołochy/ Moſkwę/ y wſzyſtki nieprzyiaćioły corony tey/ zwyćięſtwy ſwymi ſkrocżyli BiałKaz I2v, L2; StryjKron 677; ZapKościer 1582J32v; GórnRozm C4v; OrzJan 115; A Ná té żołnierze/ gdyż ſą zaſłoną y ſczytem nieprzyiaćielá Koronnégo/ będźiem mieć baczenié wedle zdánia náſzégo SarnStat 436, 153 [2 r.], 420 [2 r] 435, 1207; VotSzl C2v, C3v [2 r.], E2; CiekPotr 8.

»lekki nieprzyjaciel« (1): gdy lekki nieprzyiaćiel/ á ktemu domowy/ ták nas trapi/ że mu rády dáć nie ták nie możemy/ iako nie vmiemy PowodPr 73.

»mdły nieprzyjaciel« (1): Nietrzebá ważyć lekko mdłych nieprzyiacieli/ Bo y mdła Czáplá czáſem Iáſtrząbá vbije StryjKron 240.

»mocny (a. co mocniejszy) nieprzyjaciel« [szyk 5:2] (7): ConPiotr 34; y ſpádáli ná ſſyie w głębią co mocnieyſſy nieprzyiaćiele [per praeceps ruentibus fortissimis hostium] Leop Iudic 5/22; RejZwierc 264v; BielSpr 24, 69v; Máią y nieprzyiaćioły mocne/ ktorzy ie woynámi y rozboiem gubią. SkarKazSej 664a, 664a.

»najazd, wtargnienie, najechanie nieprzyjaciela« = insultus inimicorum Miech; insultus hostium JanPrzyw (5:3:1): MiechGlab 58; Propulsare ac propellere impetum inimieorum, Náyechánia nieprziyaciół zeprzeć. Mącz 287e; Ták po woynie Rycerze bywáli weſeli/ Gdy odpędzą naiázdy ſwych nieprzyiaćieli. StryjKron 250; LatHar 31, 417; SarnStat 130 [2 r.], 365, 891.

»nieprzyjaciel nieopatrzony« (1) Przyiechał potym: nád nieprzyiaćiele ſwoie nieopátrzone/ poráźił ie BielKron 28.

»obcy nieprzyjaciel« (1): á Pan Bog inym ią [tę ziemię] narodem oſádźi/ á od was y ſynow wáſzych kroleſtwo odeymie/ y da ie obcym nieprzyiacielom wáſzy^m/ pogubiwſzy was y ſyny wáſze SkarKazSej 702b.

»nieprzyjaciele okoliczni« = inimici a (in) circuitu PolAnt [szyk 7:2] (9): BibRadz Ios 23/1, I 136a marg; przeto mu Pan Bog dał zwycięſtwo/ iż okolicżne nieprzyiaciele poráźił/ á ku trybutowi ie ſobie przymuśił BielKron 87v, 117v; BudBib 1.Reg 12/11; MycPrz II Av, B, B2, C3.

»nieprzyjaciel okrutny« [szyk 2:2] (4): GliczKsiąż K8; BiałKaz H3; y Kroleſtwo okrutnemu nieprzyiaćielowi ku pośiędzieniu zoſtáwił [et regnum crudelissimo hosti occupandum reliquit]. ModrzBaz 109v; GrochKal 9.

»nieprzyjaciel pogański, poganin« [szyk 3:3] (5:1): BielKron 237; Ktorzy pierśiámi ſwymi/ Nieprzyiaćielom Pogáńſkim od pieráli. BiałKaz L3v; PowodPr 63, 76; Naprzod nieprzyiaćiel Pogánin/ nie tákby impune y nieſpodziewánie bráćiey náſzey mordował/ y w ſrogą niewolą zábierał/ nie tákby łácno oyczyzny náſzey puſtoſzył. VotSzl E4; SkarKazSej 685a marg.

»(po)graniczny nieprzyjaciel« [szyk 8:2] (10): By snadź w niebytności JKM tu od Korony granice koronne od nieprzyjacioł pogranicznych nie były przegabane Diar 23; LeszczRzecz A3; BielKron 102, [332]v; Záś Rzymiánie iż byli pogránicżne nieprzyiaćioły [hostibus finiiimis] wybili/ ſámi ná ſię woynę obroćili. ModrzBaz 109, 119v; Phil N4; SkarKaz 313b, 519a; ſzczęśliwe ieſt kroleſtwo/ ktore obronić poddánych od pogránicznego nieprzyiaćielá może SkarKazSej 685a.

»postronny nieprzyjaciel« = hostis externus Modrz [szyk 26:14] (40): ZapWar 1545 nr 2646; Acz obrona od nieprzyjaciela postronnego jest potrzebna, ale potrzebniejsza od domowego. Diar 25, 24, 35 [3 r.], 37, 39; OrzRozm B2; BielKron 107, 226, 227v, 305v, 333; OrzQuin D4; RejPos A3v; BiałKaz Iv, Mv; ModrzBaz 4v, 47v, 49v, 101 v, 107 (10); CzechEp 21, 367; KochWr 20 [2 r.]; OrzJan 47, 61; SarnStat 132; PowodPr 19; nie ták żáłoſnie yroyną y gwałty poſtronnych nieprzyiaćioł zginąć możećie/ iáko wáſzą niezgodą. SkarKazSej 674a, 668b, 673b; SapEpit Bv.

»potężny (a, napotężniejszy) nieprzyjaciel« [szyk 8:1] (9): BiałKaz H3 [2 r.]; gdyż R. P. náſzá ták wielą y ták potężnym nieprzyiáćiołom wyſtáwioná ſtoi. GrabPospR N2v, K3, K4, L2, Mv, N, N2.

»potoczny nieprzyjaciel« (1): áby im [król] práwá ich/ [...] dzierżał/ wewnętrzną ſpráwiedliwość cżynił/ á bronił od potocżnego nieprzyiacielá. LeszczRzecz A2v.

»nieprzyjaciel przyległy« [szyk 1:1] (2): aby ony wdzierzeniu obrony na obiedwie ſtronie, yedny drugiem pomagaiacz przeczyw ſpolnemu przileglemu nieprzyaczielewy przy koronie ſtali. ConPiotr 34; Diar 86.

»przymierze z nieprzyjacielem« (6): Pactae cum hoste induciae, Poſtánowione yeſt przimiérze s nieprziyacioły. Mącz 272b; Vacatio militiae, Stanie przimierzá s nieprziyacielem. Mącz 472b, 457a; OrzJan 48; Ani żadnych tráktatów/ związków/ áni przymiérza z nieprzyiaćielmi będźiemy czynić [nec tractatus, foedera vel ligas aut ullas inducias cum hostibus faciemus JanStat 911]/ y potomkowie náſzy: okrom wiádomośći y zwolenia Królá Iego M. y iego potomków. SarnStat 1127, 1125.

»spolny nieprzyjaciel« = communis hostis Modrz (7): tedysmy do rad pańſtwa naſſego vielkiego Xięſtwa Litewſkiego to rozkazali, aby oni też wtem rocze iednoſtainą obronę z Koroną Polſką dzierzeli przecziwko spolnem nieprziiaczieliom na graniczy ComCrac 11, 11 [2 r.]; ConPiotr 34; GórnDworz Y7; ModrzBaz 125v; StryjKron 201.

»srogi (a. sroższy) nieprzyjaciel« [szyk 7;5] (12): RejAp 21 v; RejPos 343; RejZwierc 188; broń śirot vbogich/ Mśći ſie nád niepráwoſcią/ nieprzyiacioł ſrogich. StryjWjaz C3; KochPieś 35; GórnTroas 9; KochFrag 40; OrzJan 14, 18, 20; VotSzl C4, Dv.

»nieprzyjaciel stary, z dawna« = hostis veteranus Mącz [szyk 1:1] (1:1): Tátárowié theż ſwe poſły poſłáli do Ruſkich kſiążąth/ áby im żadney pomocy nie dawáli mowiąc: Iż to ſą wáſzy nieprzyiaćiele z dawná. BielKron 359v; Mącz 491b.

»nieprzyjaciel waleczny« (1): Nieprzyiaćiel go wſpomni poſtronny walecżny. SapEpit Bv.

»(we)wnętrzny nieprzyjaciel« (2): abyśmy mieli obronę od postronnego, gdybyśmy od wewnętrznego nie mieli nieprzyjaciela. Diar 39; GórnDworz Gg6v.

»nieprzyjaciel wielki (a. nawiętszy)« = hostis copiosissimus Modrz [szyk 7:7] (14): Diar 63; BielKron 87, 221, 222, 255v, 410; BielSpr 71; Ze go mogł ſnadź záſtáwić y przećiw Turkowi/ Y przećiw nawiętſzemu nieprzyiacielowi. StryjWjaz B4v; ModrzBaz 112v; SkarŻyw 325, 557; StryjKron 421; BielRozm 9; że ták wielkié króleſtwo między ták wielkimi nieprziiaćielmi śiedząc Hétmáná niéma KochWr 36.

»(wielka) wielkość, wielkość liczby, mnostwo nieprzyjacioł« = (maxima) multitudo hostium HistAl, Vulg (8:1:1): Wten cżás Darius Ceſárz zebrawſzy wielką wielkoſć nieprzyácioł/ [...] położył ſie nád rzeką Tygrys. HistAl E4, Av, L5; [aby] áni ſie bali mnoſthwá nieprzyiaćioł nieſluſſnie przećiwko im ćiągnących/ ále áby ſie mocnie potykali Leop 2.Mach 8/16; BielKron 117 [2 r.], 460; PaprPan Bb3; áby ſie wywiedział o wielkośći liczby nieprzyiacioł/ o ich ſpráwie/ poſtępkach/ y vmyſłach. StryjKron 175; CzahTr F3.

»nieprzyjaciela wojsko« [szyk 1:1] (2): Tyś hárdégo Tyráná plagą ſwą vſkromił/ Y woyſká nieprzyiaćiół ſwych wſzytkich rozgromił KochPs 133; GrabPospR N2.

»wrodzony nieprzyjaciel« (1): Tatarzy także, ktorzy nam są barzo prawie wrodzoni nieprzyjaciele Diar 23.

»wyprawa na nieprzyjaciela, przeciw nieprzyjacielowi« (2:2): obesłáli też drugich Xiążąt Czerniehowſkich [...] áby z nimi weſpołek wypráwę woienną prżećiw ſpolnym nieprzyiaćiołom Połowcom podięli StryjKron 200; OrzJan 61; A tęć táką wypráwę/ mogliby Ich Mość Pánowie Polacy Litwá cżynić/ ná nieprzyiaćielá gwałtownego y potężnégo. GrabPospR N, N2v.

»nieprzyjaciel zbrojny, uzbrojony« [szyk 2:2] (3:1): iáko dobrej krwie mężom to nieprzyſtoi/ żeby miedzy zbroine nieprzyiaciele bez broniey/ iáko owcze miedzy wilki przyść mieli GórnDworz Z4v; KochPam 82; Phil I; OrzJan 136.

Szeregi: »miecz i (albo) nieprzyjaciel« (3): Dziey ſie dobrze Rzymiánom/ [...] á miecż y nieprzyiaćiel bądź od nich dáleko [gladiusque et hostis procul sit ab eis]. Leop 1.Mach 8/23; OrzRozm G2; OrzQuin D4.

»nieprzyjaciel i niesprzyjaźliwy sąsiad« (1): K temu zawiſny nieprzyiaćiel náſz y nieſprzyiázliwy ſąśiad/ nie vrągałby nam ták częſto VotSzl E2v.

»nieprzyjaciel i przeciwnik« = hostis et adversarius Vulg, PolAnt, JanStat [szyk 2:1] (3): Abowiem Aman ſyn Amadathy/ [...] nieprzyiaćiel y przećiwnik żydowſki myſlił przeciwko im złe rzecży Leop Esth 9/24; BudBib 1.Mach 7/26; SarnStat 1095.

»tak swoj jako nieprzyjaciel« [szyk 1:1] (2): BielKron 101; Przyczyniali się zaPanią Woiewodzyną Krakowką aby iey teszkody nagrodzone były ktore woblęzęniu Krakowa tak od swych iako od nieprzyiaciela wzięła ActReg 25. [Ponadto w przeciwstawieniach 8 r.]

»nieprzyjaciel i (albo) zdrajca (a. zdradźca)« = hostis aut insidiator JanStat (4): OpecŻyw 106; Debilitantur cogitationes inimicorum et proditorum, Wychodzą ná yáwność myſli nieprziyaciół y zdrayców Mącz 78d; tákże go ſkázuiemy náſzym y kroleſtwá náſzégo Polſkiégo iáwnym bydź nieprzyiaćielem / y zdraycą [publicum hostem et fraudatorem declaramus JanStat 88]. SarnStat 980, 1101.

W przen (10): Iudá tobie będą brácia twoi pocżćiwość cżynić/ ręce twoie ná ſzyiach nieprzyiacioł twoich [manus tua in cervicibus inimicorum tuorum Vulg Gen 49/8] BielKron 18v; trzebá ſie w tym opátrzyć/ ále iákom piſał/ poſtronnemi vffy, pierwey nieprzyiaćielá ſkoſztowáć BielSpr 31v; práwicá twoiá Iehowo złamáłá nieprzyiacielá [dextera tua Domine franges (marg) confregit (–) inimicum]. BudBib Ex 15/6; Tákież gdy nieprzyiaćiel pomnie zbroyno chodzi/ Cięſzko mi to/ á ćiężey/ gdy w náſzey krwi brodzi. BielSen 12, 14; BielSjem 32; Równym pocztem wielki lud Wołoſki poráźił/ Nieprzyiaćielom ſerce y ná potym ſkáźił. KochTarn 74; KochProp 16; Nieprzyiaćiél nád ſzyią/ nie brónimy ſie OrzJan 56; Ci nieprzyiaćielowi fałdow nie przyſiędą CzahTr G2.

Przen: Najazd nieprzyjacielski, wojna (3):

W połączeniach szeregowych (3): SeklKat G3v; Co ieſli ná cżłowieká należy/ áby onemu komu idźie o gárdło dał rátunek/ żeby álbo od ogniá/ álbo od wody/ álbo od nieprzyiaćielá/ álbo od iákiey inſzey nędze mogł być wyzwolon [humanum est periclitanti de vita succurrere, ut vel ab igne, vel ab aqua, vel ab hoste, vel alia calamitate eripiatur] ModrzBaz [38]v; Ieſli chceſz też przycżyny wiedźieć/ [...] cżemu powodźi? cżemu mory? cżemu ognie? cżemu głod? cżemu nieprzyiaćiel? WerKaz 295.

Synonimy. 1. nienawistnik, przeciwnik; 2. wrog.

Cf PRZYJACIEL