Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEZNOŚNOŚĆ

Następne hasło: [NIEZOCZONY] »

NIEZNOŚNY (241) ai

W pisowni łącznej (222), w rozłącznej (19); -śn- (191), -ſn- (46), -sn- (3), -ſſn- (1).

e oraz o jasne.

comp i sup (6 + 1) (nå)nieznośni(e)jszy (7).

Fleksja

sg
m	N	nieznośny, nieznośni(e)jszy	f	N	nieznośnå, (nå)nieznośni(e)jszå, nieznośna, nieznośn(a)	n	N	nieznośné
	G	nieznośnégo, nieznośni(e)jsz(e)go		G	nieznośnéj		G	nieznośnégo
	D	nieznośn(e)mu		D			D
	A	nieznośny		A	nieznośną		A	nieznośn(e)
	I	nieznośnym, nieznośn(e)m		I	nieznośną		I	nieznośnym, nieznośn(e)m
	L	nieznośnym		L	nieznośn(e)j		L	nieznośnym
	V			V	nieznośnå		V	nieznośn(e)

pl
N	subst	nieznośné
G		nieznośnych, nieznośni(e)jszych
D		nieznośnym
A	m pers	nieznośne
A	subst	nieznośné
I	m	nieznośn(e)mi, nieznośnymi
	f	nieznośnémi, nieznośnymi
	n	nieznośn(e)mi
L		nieznośnych

sg m N nieznośny, nieznośni(e)jszy (20). ◊ G nieznośnégo, nieznośni(e)jsz(e)go (5); -égo (1), -(e)go (4). ◊ D nieznośn(e)mu (1). ◊ A nieznośny (13). ◊ I nieznośnym (4), nieznośn(e)m (1) DiarDop. ◊ L nieznośnym (3). ◊ f N nieznośnå, (nå)nieznośni(e)jszå (18), nieznośna (1), nieznośn(a) (2); ~ (attrib) -å (8), -a (1) WujJud; ~ (praed) -å (8). ◊ G nieznośnéj (6); -éj (1), -(e)j (5). ◊ A nieznośną (19). ◊ I nieznośną (3). ◊ L nieznośn(e)j (12). ◊ V nieznośnå (1). ◊ n N nieznośné (10); -é (1) KochPs, -e (1) SenLek, -(e) (8). ◊ G nieznośnégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ A nieznośn(e) (8). ◊ I nieznośnym (4), nieznośn(e)m (1) RejPs. ◊ L nieznośnym (2). ◊ V nieznośn(e) (2). ◊ pl N subst nieznośné (24); -é (3), -(e) (21). ◊ G nieznośnych, nieznośni(e)jszych (16). ◊ D nieznośnym (1). ◊ A m pers nieznośne (1). subst nieznośné (39); -é (3), -(e) (36). ◊I m nieznośn(e)mi (5), nieznośnymi (2); -(e)mi GórnDworz, RejPos, SkarŻyw, PaprUp; -ymi GroicPorz; -(e)mi : -ymi BielKron (1:1). f nieznośnémi (4) Diar, LubPs, GórnDworz, KochPs, nieznośnymi (2) BielKron, SkarŻyw; ~ -émi (1), -(e)mi (3). n nieznośn(e)mi (2). ◊ L nieznośnych (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Taki, którego trudno wycierpieć, wypełnić; taki, któremu trudno podlegać; taki, wobec którego trudno pozostać spokojnym; nie do wytrzymania, dokuczliwy, przykry (211)
- α. W funkcji rzeczownika: »nieznośne« (1)
2. Tak wielki, wspaniały, że trudno to człowiekowi wytrzymać, wyobrazić sobie (27)
3. Taki, któremu trudno jest coś znieść, wytrzymać (3)

1. Taki, którego trudno wycierpieć, wypełnić; taki, któremu trudno podlegać; taki, wobec którego trudno pozostać spokojnym; nie do wytrzymania, dokuczliwy, przykry; intolerabilis HistAl, Mącz, Modrzy, Calep, JanStat, Cn; intolerandus Vulg, Modrz, Cn; durus Vulg, Mącz; non ferendus Modrz, Cn; gravis ad portandum Vulg; ingestabilis, insustentabilis Mącz; importabilis, aegre tolerandus JanStat; toleratu difficilis, gravis, impatibilisy nemini tolerabilis Cn (211): POmni na to miły panie iſz przes odnowienie naſſe przez krzeſt ſwięty raczyłeś teſz odmienic w nas ſtare a ſnadz nieznoſne obyczaie naſſe RejPs 122v; DZiwna to ieſt rzecz wſſechmogący boże iż ták długo wytrwáć możeſz thák nieznośne rzeczy/ gdyż ſtobą żadny możnoſćią witrwáć niemoże RejPs 123v, 57v, 138; że też Czeſarze/ Krolewie/ Xiążęta [...] rozdawſzy prożnviączym lvdziam maiętnoſci ſwoie/ mvſzą ſpoddanych ſwoich nieſnoſne czła/ [...] y ine podatki wyciągać SeklWyzn Gv; HistAl Gv; HistAlHUng A3v; tedy to błąd okrutny/ áby Luter [...] krzeſćiyańſtwo ták dawno záſzłe y od Bogá opuſſczone ośwyećił/ á z rozlicznych á nyeznośnych błędow wyrwał. KromRozm I Fv; Leć otyi części ſwieckich vſtaw [...] możęm takowé vſtawy obćiążliwé odmięnic/ ieſli ſą nieiako naſbyt nieznośné MurzNT 76v; KromRozm II v4; Diar 47, 73, 87; DiarDop 104; BielKom C5; Iáko ociążone ſumnienie wielkoſcią grzechow w nieznoſney żáłośći ieſt á w żądośći ku Bogu. LubPs L4 marg, I3v, P6v, V3v, Y, cc4v; GroicPorz ddv, gg2v; Leop Num 11/10; BibRadz Gen 47 arg, Is 30/27; gdyż to ieſt nieznośna Nemeſis, to ieſt ſpráwiedliwy gniew/ godnemu widźieć zaſługę ſwą niegodnemu być dáną OrzRozm O3v, L4, T2v marg; przełożeni vćiſnąwſzy prawdę/ zágáśiwſzy iáſne piſmo Ewángeliey ſwiętey/ iáwnych złośći á nieznośnych ktorych dáley ćierpieć nie możem/ bronią BielKron 199, 27v, 201v, [332³], 393; Saevicia intolerabilis. Nieznośne okrucieńſtwo. Mącz 457b, 145b, 171d, 488d; SarnUzn G8 marg; SienLek V3v; RejAp 94v; GórnDworz P7v, Y5, Y6, Dd4v, Hh8; RejPos 202, 210, 210v, 252, 305v; BiałKat 58v; BielSat L4; RejZwierc 2; WujJud 19; WujJudConf 69v; BudBib Esth 14/7[8]; á Ceſarz Krześćiáńſki z oſtátká nie znośny mu [Amuratowi] hołd dáie MycPrz II B4v, I Cv, B3v; CzechRozm 39, 45v; Nieznośna [intoleranda] ieſt w tey mierze piekárzow y ſzynkarzow przewrotność/ ktorzi po teyże cenie y chleb y piwo gdy zboże tanie przedawáią/ iáko y kiedy drogo. A nieznośnieyſza [intolerabilior] ieſzcże ieſt owych ktorzi Gośćiowi drożey przedawáią/ niżli ſąśiádowi. [...] Ale ono ieſzcże ieſt nanieznośnieyſza [maxime omnium intolerabilis] iż ná Seymie/ [...] dáleko drożey wſzytko przedawáią/ niżli ná inſzych mieyſcách. ModrzBaz 33v, 20v, 33v, 90v, 141; O nie znośne głupſtwo: Kronikę świata wſzytkiego w Dzieiách Apoſtolſkich mieć chcą SkarJedn 85, 109, 245, 297, 306, 328, 361; KochOdpr B4v; Pod Seną w Awiniowſkiéy káłuży/ [...] dwie źrzódle záraz wypadáią/ iedno zbytniégo źimná/ á drugié nieznośnégo gorącá Oczko 4; A w nieznośnym prágnięniu ludźiom vſtá ſchnęły. KochPs 117, 29, 31, 35, 151, 169, 193; Zádał iey dwie nieznośne rzecży: ábo ofiárę cżyń/ powiáda/ Bogom: ábo do domu nierządnego ná ſtrádanie nievcżćiwe dziewiſtwá twego poydzieſz. SkarŻyw 341, A4, 3 [2 r.], 50, 90, 207 (12); StryjKron 51, 458; CzechEp 43; KlonŻal B2; WisznTr 32; POſági ty nieznośne áby záginęły BielSjem 23, 27; KochPieś 50; PudłFr 50; Vſta ktoreż to/ káżdego mądrośći vcżą/ nápoione octem á żołćią/ y nieznośną gorzkośćią. ArtKanc E9v, P15; Iákie záśię w towárzech nieznośne drogośći/ Rzemieśnik/ Szynkarz/ Kupiec/ łupią przez litośći. BielRozm 11; PaprUp Fv, L2v; ActReg 161; Calep 556b; GrochKal 17; Nieznośny ból/ y ſmyſły/ y rozum zwoiował GórnTroas 62; Nędznych á vtrapionych ſrogié to ſą rány/ Kiedy máią nád ſobą mieć nieznoſne pány. GórnTroas 65, 60; á złorzecżąc iemu/ W płácżu y w poćie/ y nieznośney trwodze GrabowSet Gv, G2, H2v, H3v, I4v, S2v, T2v; o nieznośna kśieni [= Persefona] Mdłych bogów/ y pod źiemią mieſzkáiących ćieni. KochFrag 52; A ćiérpiąc w ſercu ták nieznośną ránę/ Aż w ten czás płakáć/ gdy y żyć/ przeſtánę. KochFrag 53; OrzJan 22; LatHar 149, 260, 511, 578, 649 (8); KołakCath Bv; RybGęśli C4v, Dv; tedyć nieznośne bluznierſtwo ieſt/ namiáſtká Páná Chriſtuſowego czynić Antychriſtem. WujNT 104; WysKaz 22; SarnStat 198, 405, 522, 580, 886, 1273; SiebRozmyśl C3; WitosłLut A6; GrabPospR L4v; KlonKr D2v; PowodPr 23, 27, 36 [2 r.], 48 marg, 61 (11);

nieznośny komu, czemu (9): Diar 29; OrzRozm G4, I; takież ſwym poddánym/ y wiele innych rzecży/ im nie znośnych wyrządza/ dla cżego ſłuſznieſmy go poráźili y wypędzili BielKron 222; iż tá trudność zakonu onego narodowi lydzkiemu [!] nieznośna byłá RejPos 32v, 194v; Choćiaż tá rzecż [zaprzenie samego siebie] bárzo ſie zda trudna ćiáłu/ á nie znoſna/ y nieprzyſtoyna/ rozumowi y rożſądkowi náſzemu. CzechRozm 227v; ZawJeft 42; Inſzych rzecżyzániecham dáleko ſprośnieyſzych: Y dobremu cżłowieku ieſzcże nieznośnieyſzych. KlonWor 41.

W połączeniach szeregowych (3): Pistrinum [...] Et Metaphorice, Niewola/ czięſzka służbá/ álbo cieſzki [!] prácowity á nieznoſny vrząd. Mącz 300d, 457b; CiekPotr 62.

W charakterystycznych połączeniach: nieznośny(-a, -e) bluźnierca, bluźnierstwo (bluźnienie) (5), błąd (9), bol(eść)(5), brzemię (4) ciemność, cień, cierpienie, ciężkość, cło (2), dań, dekret (2), despekt, doległość, drogość, fałsz, frasunek (3), głod (3), głupstwo, gniew, gorąco, gorzkość, gravamen, grzech (8), gwałt, hardość (3), hołd, jarzmo (3), kacerstwo (2), kalumnia, kondycyja, krewkość, krzywda (14), ksieni, lichwa, męczenie, męczeństwo, męka (8), myto (2), najem, Nemezis, niedostatek (2), niewola (2), niewolstwo, obciążenie, obraza, obyczaj, okowy, okrucieństwo (3), pan, plaga, płat, pobory (3), podatek (2), pokusa, popłatki, posag, pragnienie, przewrotność, pycha, rana, robota (2), rozpustność (2), rwanie, rzecz (11), smutek, spotwarzenie, sprosność (2), srogość, swawola (2), szkoda (3), trapienie, trudność (2), trwoga, tyraństwo, uciążenie, ucisk (2), uciśnienie, umowa, upor (3), urgielt, urząd (2), urzędnik, utrata, wydatek, zapalenie, zapis, zbytek, zgniłość, zimno, złość (4), zwierzchność (2), zwyczaj, żal (6), żałość (6), cielesna żądliwość.

Wyrażenie: »nigdy nieznośny« (1): tho byłá záwżdy wielka krzywdá przed oblicżnoſcią iego/ á nigdy nieznośna ſwiętemu Máyeſtatowi iego. RejPos 194v.

Szeregi: »ciężki (a. nacięższy), (a, i) nieznośny« [szyk 5:1] (6): Dura provincia, Cieſzki [!] á nieznośny vrząd. Mącz 98a; WujJud A6, 207; KochOdpr Dv; Stánął mi grzéch nád głową/ y ćiśnie mię w źiemię/ Iáko nieznośné naćiężſzé brzemię. KochPs 55; ArtKanc M16. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»długi a nieznośny« (1): męcżeńnicy [...] dáiąc ie [zdrowie] zá ſwego krolá (nie ná proſtą/ lekką/ y krotką śmierć/ ále ná długie á nieznośne męcżeńſtwo y konánie/ ktore ſię wielom śmierćiam rownáło) miłość nieoſzácowáną ku Bogu [...] pokazáć chćieli. SkarŻyw [407].

»hardy i nieznośny« (1): Izali z źrzetelne^go obrázu/ tákiey hárdey/ y nieznośney zwierzchnośći nie widźiemy w Papieżách Rzymſkich NiemObr 159.

»nieznośny albo nieznoszony« (1): Wezrzyż też na moię mękę cięſſką a nie znoſną albo nieznoſſoną OpecŻyw 101.

»obciążliwy a nieznośny« (1): Kradną przełożeny ſwieczcy/ gdi obcziaźliwe á nieſnoſne poplatky/ [...] vſtawiaią y wycziągaią SeklKat L2v.

»okrutny a nieznośny« [szyk 2:1] (3): ábowiem ſie pocżęło wſzcżynáć zimno bárzo okruthne á nieznoſne [intolerabile frigus] HistAl I3v; BielKron 199v; GórnDworz Y3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»piekielny a nieznośny« (1): A więc to nie piekielna á nieznośná [!] hárdość y pychá: Doktory święte ktore Kośćioł záwſze nietylko prziymował/ ále y cżćił/ y ważył/ y święćił/ potępiáć WujJud 34v.

»srogi a (i) nieznośny« (2): CzechRozm 262; y w Piotrá by wierzyć potrzebá/ y w nim nádźieię pokłádáć/ o cżym y pomyſlić ſtrách/ boby to pachnęło ſrogim á nieznoſnym bluźnierſtwem NiemObr 33.

»szkodliwy i nieznośny« (1): że domowy nieprzyjaciel jest szkodliwszy i nieznośniejszy, aniż postronny Diar 39.

»nieznośny a trudny« (1): á práwie ſie ſpołu [narody słowiańskie] gryzą ſrogoſcią á długoſcią nieznośnych á trudnych ſpraw ſwych. RejPos 197. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»twardy a nieznośny« (1): iż tu dla tego przyſzedł/ áby złomił á przeiednał nam on ſrogi á wiecżny gniew iego/ y ony twárde á nieznośne dekretá iego RejPos 178v.

»wielki a (i) nieznośny« = maximus et intolerabilis HistAl (18): Alye yſch theraſz wpanyſthwach naſſych wyelkye a nyeſnoſne ſkodi Turczi y thatharzi Byalogrodzczy y Oczakowſczi poddany ye^go Cze. mczi poczinyly. LibLeg 11/173v; HistAl H5v; Diar 72; DiarDop 104 [2 r.]; LubPs I3v; Znáczy ſię iż to był bárzo wielki á nie znośny grzech/ bo dobrowolnie grzeſzył BibRadz II 67a marg; BielKron 173; Y to też błąd wielki á práwie nieznoſny CzechRozm 151; KarnNap ktv; To niech będźie doſyć o wolnośći/ ábo rádſzey o wielkiey á nieznośney [extrema quadam et intoleranda] roſpuſtnośći. ModrzBaz 141v; SkarJedn 229, 347; Pocżął záś z iney ſię ſtrony kuśić/ wielkie nań á nie znośne ćieleſne żądliwośći/ y zápálenia miecąc SkarŻyw 56, 304; KochTr 2; StryjKron 121; CzechEp 209.

»zmyślony a nieznośny« (1): A iżby ty ich zmyſlone á nieznośne báśni á nyepobożne śidłá ktoremi niewinne ludzi zwodzą/ potrzeć á popſowáć racżył. LubPs I4.

α. W funkcji rzeczownika: »nieznośne« (1): ná mieyſcu ſwego Krolá/ cżynił w Indyey wiele nieznośnego. KmitaSpit Cv.

2. Tak wielki, wspaniały, że trudno to człowiekowi wytrzymać, wyobrazić sobie (27): gdy ſie nam okazowac będzie wielmoznoſc nieznoſna ſwiętey chwały twoiey. RejPs 23; á ia będę miał wielką przyczynę iemu zá nieznoſſne dobrodzieyſtwá dziękowáć. RejPs 63v, 27, 39, 205, 214v, 219v (9); RejKup r6; LubPs C; Iż z oney iego [Boga] tákiey dziwney wielmożnośći/ Pochodzą ták nieznośne á dziwne ſwiátłośći. RejWiz 154v, 113v, 128v; BielKron 200v; RejAp 8; A ieſli ſie thych cżáſow nie rodzą one wielkie krolowe/ ktoreby Pirámidy ſławne/ miáſtá głowne/ nieznośnym budowáły koſztem GórnDworz Z6v; ty wdzięcżne ſłowá Anyołá s. [...] ktory ſie vkazał onym vbogim proſtacżkom [...] opowiedáiąc im/ y wſzytkiemu ſwiátu/ to nieznoſne weſele/ á tę wdzięcżną rádość RejPos 17v; ábychmy vważywſzy thy ſwięte á nieznośne dobrodzyeyſtwá twoie/ przy tobie wiernie ſtali RejPos 31, 216, 339v; Bo w iego nieznośney mocy/ Swiát/ niebo/ y wſzytki mocy. RejZwiercPodw 183v.

Wyrażenie: »nieznośny rozumowi człowieczemu, ku wyrozumieniu« [szyk 1:1] (1:1): iákie ſą nieznośne rozumowi człowieczemu ſpráwy twoie náſz panie. RejPs 33; BiałKat a4.

Szeregi: »trudny a nieznośny« (1): Któré táiemnice álbo ſpráwy Tróyce świętéy [...] rzeczy to ſą nam niewymówióné/ y ku wyrozumieniu trudné á nieznośné BiałKat a4.

»wielki a nieznośny« [szyk 1:1] (2): á day cżeść y chwałę iemu zá ty wielkie á nieznośne dobrodzyeyſtwá iego. RejPos 110, 311.

3. Taki, któremu trudno jest coś znieść, wytrzymać; intolerans Mącz, Calep; impatiens Calep (3): Intolerans, Niecierpliwy/ nieznośny. Mącz 457b; Impatiens. Nullius laboris aut doloris patiens, intractabilis, morosus, difficilis. Nie znoſny, nie cziérpliwy. Calep 509b, 556b.

Synonimy: 1. ciężki, niewytrwany, obciążliwy; 2. ogromny, wielki.

Cf NIEZNOSISTY, NIEZNOSZONY, [NIEZNOŚLIWY], ZNOŚNY