[zaloguj się]
[pdf]

CIĘŻKI (1274) ai

ciężki (1253), ciężek (21); ciężki : ciężek WróbŻołt (9 : 1), RejJóz (4 : 1), HistAl (3 : 1), LubPs (14 : 1), Leop (14 : 2), BibRadz (31 : 2), OrzRozm (1 : 1), Mącz (106 : 6), HistRzym (7 : 2), SkarŻyw (66 : 2), CzechEp (1 : 1), GórnRozm (11 : 1).

-ę- (120ó), -e- (34), -(ę)- (21), -()- (13); -e- OpecŻywPrzedm; -ę- : -e- BierEz (25 : 1), FalZioł (86 : 2), GlabGad (18 : 1), MiechGlab (4 : 1), RejPs (3 : 1), SeklWyzn (1 : 1), SeklKat (8 : 4), MurzHist (31 : 6), SeklPieś (1 : 1), BibRadz (32 : 1), Mącz (105: 8), BudBib (15 : 1), SkarŻyw (68 : 1), LatHar (31: 1), KmitaSpit (3 : 1), SkarKaz (22 : 1), GosłCast (7 : 1).

comp i sup (124+36) -cięższy. sup na- (33), naj- (3) KarnNap, PowodPr (2); ~ nå- (31), na- (1), n(a)- (1); nå- : na- MurzHist (3 : 1); ~ nåj- (3).

Fleksja
sg
mNciężki, cięższy, nåcięższy, ciężek fNciężkå, cięższå, nåcięższå, ciężka, ciężk(a), cięższ(a) nNciężkié, cięższé, nåcięższé
Gciężkiégo, cięższégo, nåcięższego Gciężkiéj, cięższéj, ciężkié, ciężki Gciężkiégo, cięższégo, nåcięższego
Dciężkiemu Dciężkiéj Dciężki(e)mu
Aciężki, cięższy, ciężki(e)go Aciężką, cięższą, nåcięższą Aciężkié, cięższé, nåcięższé
Iciężkim, cięższym, ciężkiem Iciężką, cięższą, nåcięższą Iciężkim, cięższym, ciężkiem, cięższem
Lciężkim, cięższym, nåcięższym Lciężkiéj, nåcięższéj, ciężkié Lciężkim, cięższym, ciężkiem
Vciężki Vciężkå, cięższå V
pl
N m pers ciężcy, cięższy, nåcięższy, ciężci
m an ciężkie, ciężcy
subst ciężkié, cięższé, nåcięższé
G ciężkich, cięższych, nåcięższych
D ciężkim, cięższym
A m pers ciężki(e), cięższ(e)
subst ciężkié, cięższé, nåcięższé
I m ciężkimi, nåcięższymi, ciężkiémi
f ciężkimi, cięższymi, ciężkiémi, ciężkimi, ciężki(e)mi
L ciężkich, cięższych, nåcięższych

sg m N ciężki, cięższy, nåcięższy (145), ciężek (8); ~ (attrib) ciężki (47); ~ (praed) ciężki (44), ciężek (8) WróbŻołtGlab, LubPs, Leop (2), OrzRozm; ciężki : ciężek BibRadz (2 : 2), SkarŻyw (4 : 1). ◊ G ciężkiégo, cięższégo, nåcięższego (29); -égo (11), -ego (3), -(e)go (15); -égo OpecŻyw (2), OpecŻywSandR, KochTr, KochJez, ZawJeſt, OrzJan (3), GosłCast; -ego MurzHist (2); -égo : -ego KochPs (1 : 1). ◊ D ciężkiemu (4); -emu (1), -(e)mu (3). ◊ A ciężki, cięższy (50), ciężki(e)go (1). ◊ I ciężkim, cięższym (22), ciężkiem (2) MurzHist, BibRadz; ~ -em (1), -(e)m (1).sg◊ L ciężkim, cięższym, nåcięższym (22). ◊ V ciężki (1). ◊ f N ciężkå, cięższå, nåcięższå (114), ciężka (13), ciężk(a), cięższ(a) (21); ~ (attrib) -å (39), -a (2); -å :-a Mącz (15 : 2). ~ (praed) -å (47), -a (11); -a RejJóz, HistAl, CzechEp; -å : -a Mącz (3 : 4), HistRzym (2 : 2), SkarŻyw (2 : 1), GórnRozm (4 : 1). ◊ G ciężkiéj, cięższéj (51), ciężkié OpecŻyw (3), ciężki (2); -i MiechGlab; -éj : -i Mącz (1 : 1); ~ -éj (10), -(e)j (41). ◊ D ciężkiéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A ciężką, cięższą, nåcięższą (85). ◊ I ciężką, cięższą, nåcięższą (39). ◊ L ciężkiéj, nåcięższéj (37), ciężkié OpecŻyw (2); ~ -éj (19), -(e)j (18). ◊ V ciężkå, cięższå (2). ◊ n N ciężkié [w tym: -i (1)], cięższé, nåcięższé (100); -é (11), -e (1) MurzHist, -(e) (88). ◊ G ciężkiégo, cięższégo, nåcięższego (85); -égo (9), -ego (5), -(e)go (71); -égo OpecŻyw (2), Oczko, KochPs (2), KochTr, OrzJan, SarnStat, -ego MurzNT, KochFr; -égo : ego MurzHist (1 : 3). ◊ D ciężki(e)mu (4). ◊ A ciężkié, cięższé, nåcięższé (93); -é (16), -e (2), -(e) (75); -é : -e OpecŻyw (2 : 1), MurzNT (1 : 1). ◊ I ciężkim, cięższym (22), ciężkiem, cięższem (4) FalZioł, BielŻyw, BibRadz, MurzHist; ~ -em (1), -(e)m (3). ◊ L ciężkim, cięższym (14) BierRozm, LibLeg, SeklKat, LubPs, BielKron, Mącz, GórnDworz, RejPosWstaw, KochPs, SkarŻyw, PudłFr, ArtKanc (2), OrzJan, ciężkiem (5) FalZioł (3), MurzHist, BibRadz; ~ -em (1), -(e)m (4). ◊ pl N m pers ciężcy, cięższy, nåcięższy (11), ciężci (1); -y: -i GórnRozm (3 : 1). m an ciężkie (1) SienLek, ciężcy (1) WujNT. subst ciężkié, cięższé, nåcięższé (80); -é (11), -(e) (69). ◊ G ciężkich, cięższych, nåcięższych (47). ◊ D ciężkim, cięższym (7). ◊ A m pers ciężki(e), cięższ(e) (4). subst ciężkié, cięższé, nåcięższé (86); -é (16), -e (2), -(e) (68); -e : -e KochPs (5 : 1), SarnStat (4 : 1). ◊ I pl m ciężkimi, nåcięższymi (6) PowUrb, KromRozm II, Mącz, ArtKanc, LatHar, WujNT, ciężkiémi (3) WujJud (2), SiebRozmyśl (1); ~ -émi (1), -(e)mi (2).f ciężkimi, cięższymi (8) OpecŻyw, GlabGad, LibMal, KromRozm I, KwiatKsiąż, LatHar, SarnStat (2), ciężkiémi (5) RejZwierc (2), KochPs, SarnStat (2); ~ -émi SarnStat (2), -emi (1) KochPs, -(e)mi (2). n ciężkimi (2) KuczbKat, SkarŻyw, ciężki(e)mi (1) ModrzBaz. ◊ L ciężkich, cięższych, nåcięższych (29).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Dużo ważący, przytłaczający, gniotący; gravis Mymer1, Murm, Mącz, Cn; gravidus, ponderosus Mącz, Calep, Cn; onerosus Mącz, Cn; importabilis Mącz; ingestabilis, pondus habens, pergravis, praegravis Cn (189): ForCnR E2; Ten korzeń ieſt cięſzki á nie ma w ſobie dziurek FalZioł III 5a, I 61d, III 7d, 27b, 34b; GlabGad A8v, D4v, I2; zęby ich [ryb] ktore ſą barzo cięſzkie, ſlą do Moſkwy [...] y cżynią z nich okładziny do miecżow y do ſzabli, aby dla cięſki rękoieſci tim rázniejſze były. MiechGlab 61; SeklKat Q3v; Poſeł ledwa odetchnał dzwigaijac A yakoż to cżeſky Bałwán RejKup bb8v; Poſeł narzeka jż był Mnich ćzieżky. RejKup cc6, cc6 [2 r.]; GliczKsiąż C6v; Niech iák cięſzki kámień z mieyſc ſwych ruſzyć ſie nie mogą LubPs gg3; RejWiz 113; RejFig Dd4v; Cięſzkić ieſt kámień [Gravitas lapidis] á ważny piaſek/ ále gniew ſzalonego ieſt ćięzſzy niż to oboie. BibRadz Prov 27/3 [idem BudBib]; Coż ieſt ćiężſzego nád ołow [Super plumbum quid gravabitur Vulg] BibRadz Eccli 22/17, Iob 6/3; rozmáićie zową okręty [...] iedny ćięſzſze drugie lżeyſze BielKron 460; Chelonium etiam vel chelonia, Naczinie nieyákie/ którym nieco cięſzkiego podnoſzą Mącz 51c; Ponderosus, ważny/ cięſzki/ máyąci wagę. Mącz 309b; Tormentum item, Dziáło y wſzelákie inſze woyenne cieſzkie naczynie z którego ſtrzeláyą. Mącz 458d, 46b, 202d, 264a, 296d, 313b (13); Im co ćięſzſzego z gory vpádnie/ tym ſye ćiężey ſtłucze. SienLek 12v, V; RejAp AA5.v; HistRzym 24v, 25, 121v; RejPos 219; A ieſłi plywamy po ſrogim morzu/ grzebiemy ſie pod grubą á cięſzką zyemię/ ſzukáiącz nędznego iákiego wſpomożenia ſwego RejZwierc 14v, 65v, 87v; ma wielką ſtrzelbę/ thákież zbroię ćięſzką BielSpr 25v, 2v [3 r.], 4; BudBib Prov 27/3; ModrzBaz 118; y kazáłá iey kámienie niepotrzebne zmieyſcá ná mieyſce przenośić/ doſyć ćięſzkie. SkarŻyw 225, 553; StryjKron 135; Tu ćięſzkie iábłká Heſperides prośćie Do grobu nośćie. KlonŻal D2; KochPieś 3, 32; ZawJeft 10; Calep 465a, 536b, 820b; WujNT 76; Kiymi ćiężkiémi w głowę mocno ią tłoczyli SiebRozmyśl H2v; SkarKaz 8a; KlonWor 49.
Wyrażenia: »(jako) ciężkie(-a) brzemię, burda« = onus grave Vulg [szyk 10 : 3] (11 : 2): BierEz B; Thakieſz cięſzkie brzemiona noſzącz by ſie nie obraziła FalZioł V 32; WróbŻołt 37/5; LubPs K3v; Leop Ps 37/5; Sarcinae, Tłumok. Metaphor. Czięſzkie burdy. Mącz 368b; Ergata, Wagá/ Klobá álbo koło nieyákie/ którym cięſzkie burdy á brzemioná wzgorę wściągayą Mącz 107d; SienLek 18v; BudBib bv; KochPs 55; SkarŻyw 29; LatHar 145, 162.

»ciężki krzyż« [szyk 6 : 5] (11): Iezuſa milégo cięſſkiégo krzyża noſſenijé. OpecŻyw 135v, [79]v, 135v, 138v; OpecŻywSandR nlb 5; TarDuch C3v; Szedł ná śmierć będąc Bogu Oycu ſwoiemu posłuſzny/ á nioſąc krzyż ná ſobie ćiężki ArtKanc D17v; LatHar 319, 338, 542; SiebRozmyśl I4.

»ciężkie okowy, pęta« [szyk 3 : 1] (3 : 1): GórnDworz H3; Tám mu pętá na nogi ćięſzkie włożono KochPs 158, 164; Siedział męcżennik w ćięſzkich okowách/ do nogi drugiego o łotrowſtwo poſadzonego/ przypięty. SkarŻyw 75.

»ciężka ręka« (1): Mſzyce ná drzewie gęſte ćięſzką ręką gniećie. KmitaSpit C5.

»ciężka rzecz« [szyk 6 : 4] (10): Theż Srebro żywe ieſt takiey włoſnoſci iże barzo cięſzkie rzecży na ſobie znoſi FalZioł III 35b; ale iże wſzelka rzecż cięſzka ku dołu ciągnie, przeto y ona flegma gruba á cięſzka ku nogam ſchodzi GlabGad Iv; LibMal 1543/72; Cięſzkie rzecży wymiotáć/ áby ſie vlżyło/ Z okrętu roſkazano RejFig Dd4v, Dd4v; RejZwierz 32v; BielKron 309v; Durae partes, Czięſzka rzecz. Mącz 281b; SarnStat 964; PowodPr 73.

»waga ciężka« [szyk 2 : 1] (3): Mjchał Czartowj powieda yż yego Waga częſka? RejKup aa7v; ná ieden koniec przywiązano ćięſzką wagę/ ná drugi proces powrozow záwieſzono BielSpr 4v, 61v.

W przen (69): Tylko [...] ſám cżlowiek nad opoki twardſſy/ nad groby ſmrodliwſſy/ nad ziemię cięſſy/ ſwégo pana nie żaluie OpecŻyw 149; Drugi záſię krzyż ieſth duſzny/ dáleko ćięſſży KrowObr 238, 115 [2 r.]; BielKron 455; BudBib 2.Par 10/11, Iob 15/10; ArtKanc O3v; GórnRozm B3; GórnTroas 74; LatHar 603; BRZEMIE Chriſtuſowe lekkie. Cięſzkie Pháryzeuſzowie kłádli ná ludzie. WujNT Xxxxx3v, 827; SiebRozmyśl Hv; CzahTr A4v, [D]v; SzarzRyt A2.

N sg f w funkcji orzecznika (1): O ćiężka to nieść krzyż. WysKaz 26.

Wyrażenia: »ciężkie brzemię« = onus gravis Modrz, Vulg [szyk 16 : 4] (20): OpecŻyw 191; BielŻyw 146; raczyłeś włozyc nanie cieſzkie brzemię wyſtępkoch [!] naſſych RejPs 130v, 121v, 122v; RejJóz I; LubPs T3v marg; KrowObr 149; BibRadz Num 11/11; BielKron 330v; RejPos 289v; BiałKaz B4v; CzechRozm 94v; ModrzBaz 22v, 26, 118v, 122v; SkarŻyw 472; O roſkazániach Pan ono mowi: Wiążą brzemioná ćięſzkie/ y trudne ku noſzeniu/ y kładą ná rámioná ludzkie. WujNT 69, Matth 23/4.

»ciężki ciężar« (1): którzy ćiężkim niewoléy ćiężarem vćiśnieni/ ná was poglądáią OrzJan 32.

»jarzmo ciężkie« = iugum grave PolAnt, Vulg [szyk 9 : 7] (16): A iákie ieſth cięſzkie iárzmo od cżártá ná nyewierniki włożone. LubPs P5v marg; BibRadz 3.Reg 12/4 [2 r.]; BielKron 136; BudBib Eccli 40/1, 2.Par 10/4 [2 r.], 11; KochPs 4, 160; KochFr 76; Ludzie Zakonu ſtárego/ wyzwolił z iárzmá ćięſzkiego ArtKanc F6; ZawJeft 5, 10; GrabowSet P4v; lecz tá roſkoſz/ á chytra/ co ſpráwiłá? Oto iárzmo ćiężkié/ złé/ ná wſzytkié włożiłá. GosłCast 45.

»ciężki krzyż« (1): Naprzod ábyſmy ſię ſami siebie záwſtydzili/ [...] pátrząc ná ták wielką miłość ku Bogu y ćierpliwość świętych/ z ktorey ták cięſzki krzyſz dobrowolnie ná ſię kłádli SkarŻyw 32.

»ciężkie okowy, pęto« [szyk 3 : 2] (3 : 2): ále będącym w ćieniu śmierći á śćiśnionym ćięſzkimi grzechowymi y Szátáńſkimi pęty/ vcżynił świátłość KuczbKat 25; Z oków ćięſzkich nas [Pan Bóg] wybáwił/ Y ná ſwobodźie poſtáwił KochPs 190, 97; PudłFr 72; CzahTr E4v.

»ciężka ręka« = dura manus Vulg [szyk 5 : 4] (6): Leop 1.Reg 5/7, 12; Dźiéńli ná niebie świéćił/ nocli wſtáłá/ Twoiá mię ćięſzka ręká dolégáłá. KochPs 44; KochTr 19; GrabowSet B3; ktorym [urzędnikom] drugdy pánowie w moc ich y do ręki ich ćięſzkiey y okrutney [...] vbogie poddáne podáią SkarKaz 610a.

Szeregi: »trudny a (i) ciężki« = gravis et importabilis Vulg [szyk 2 : 1] (3): A iáko záſię trudne á cięſzkye ieſt iárzmo ſẃiátá nędznego tego. RejPos 291; WujNT 69, Matth 23/4.

»twardy a ciężki« (1): O ſynowie ludſci dokądże będźiecie tak twardego á cięſzkiego ſercza [usquequo gravi corde?] WróbŻołt 4/3.

a. Ważący, mający jakąś wagę (1): Semiuncialis, Ták cięski yáko yeden łot/ łotowey wagi. Mącz 382a.
b. Wielki, dużych rozmiarów, masywny (2): podle Renu naproſth ieſth źiemiá z obu ſtron rowna/ ále v Bingiey przez ćięſzkie á ćiáſne gory Ren idzie BielKron 285; Wyrzekſzy tho/ vderzył na dwie nawie ćięſzkie BielKron 460.
c. O stanach chorobowych (5): Gravedinosus. Eyner dem das heupt ſchwer iſt. Ktoremu głowá ćyęſka. Murm 77; Cyęſzkie powieki/ zámglenie oczu/ boleść w głowie SienLek 15; Oczko 25.

ciężki od czego (1): A ocży Izráelowe (były) ćięſzkie od ſtárośći [graves erant propter senectutem] BudBib Gen 48/10.

Wyrażenie: »ciężki żywot« = pełny żołądek, niestrawność (1): Ieſtli na liczu ſkora rozpiętha barwa po wſzythkim żołtha albo zielona/ albo cżarna/ á nieieſt od cięſzkiego żywota przepuſzcżenie, to ieſt gdy cżłowiek zatwardzieie. FalZioł V 13v.
d. O powietrzu, pogodzie (1): Crassum coelum et tenue [...] Cięſzkie powietrze y lekkie. Mącz 67b.
e. O ubraniu (1): ſpráwiwſſy mu Sáráwáry á kárwatkę/ odzyenye y lecye y zimye nie práwye cyęſzkie/ poſle go do ludzi GliczKsiąż F3v.
f. O wojsku ciężko uzbrojonym, opancerzonym (1): Náſzy Niemcy długo ſie ná to rozmyſláli ieſli ták dáleko máią ćiągnąć/ z ćięſzkim ludem y z wielkimi dziáłmi BielKron 309.
2. Ociężały, niezgrabny, gnuśny (9): Tácy ludźie bywaią tłuśći/ leniwi/ [...] ſpiący/ ćiężcy SienLek 29v; GórnDworz Ev; przeto tám trudny przeiazd ná ćięſzkich koniech. BielSpr 66v, 65v; SkarKaz 383a; VotSzl E3.

ciężki od czego (1): Yużem cięſzki od ſtarośći Mącz 135b.

Szereg: »gruby, (a) ciężki« (2): wſzytko ma być odnowiono/ y ciáło tho náſze grube á cięſzkie á ſkáżeniu poddáne ma ſie odmienić w lekkie/ w iáſne RejAp 172v; SkarKaz 205a.
3. Wielki, mocny, silny, poważny, dotkliwy (w sensie pejoratywnym); intensus, intentus, plumbeus, profundus Mącz; gravis Calep; durus, imperiosus, infestus Cn (579): Xántus o to nań gniewien był/ A bićim mu ćięſzkim groźił. BierEz E2; Ieſli ſłucháć nie bedziećie/ W ćięſzki gniew v mnie wpádniećie BierEz F, K, K3, Pv; Slyſſales w dźień narodzeniá cięſſkié vciſnienié OpecŻyw 22; bo więtſſá motz iego przyrodzoné ſily/ w nim byla zagaſſoná/ dla cięſſkiégo zmęcżeniá. OpecŻyw 137; oględuiątz [jego rękę]/ ſlzami cięſſkimi omywala. OpecŻyw [155], 100, 101v, 106v, [192]v; MetrKor 57/120, 59/282; FalZioł I 114a, V 17d, 25v, 31; BielŻyw 128; Szoſti kroł Turecki był Mahomet ktori dani cieſzkie poddanym vſtawiał MiechGlab 67; BierRozm 11; Abowiem we dnie y w nocy cięſzka ſie na mię ſtała boiazń pomſty twoiey. WróbŻołt 31/4, 70/20, 106/39; chcieli mię gwałtem przymvſić/ naczięſke prziſięgi. SeklWyzn 4, c3v; Cięskieć iego zbłądzenie wſzędychmy ſzukali RejJóz M4v; ZapWar 1545 nr 2646; A rozwaz też cieſkie pomſty/ ktoremy pan Bog groxy [!] nam SeklKat F4v, Z; RejKup dd6; KromRozm I 03; a wżdy dla tego wtak cięſzką roſpácz nieprzyſzli MurzHist H2; a wżdy ty śmiéſz tak cięſzką nędzę ſzalenſtwem zwać MurzHist Q4, B, B3v, C4v, F4v, G3v [2 r.] (22); MurzNT 18v, 106; Coż mnimaćye/ yeſli nye dáleko ćyęſſſſą kaźń záſluży ten/ ktory Syná Bożego zdepce KromRozm II m2v; KromRozm III L3v; BielKom E8; Modlithwá o wybáwienie s tákowych cyęſzkich vćiſkow. LubPs F2 marg, N4v, Q; GroicPorz r4; Cięſſkie mi ſlowo zadał KrowObr A3, 49v, 98, 131v, 230; Leop Ex 9/3, QQqq5, Zach 1/15, Hebr 10/29; A to twoie w cięſzkim płácżu ſmutne ſłowá były KochZuz A3v; ALe tym ciężſzy głod vciſkał źiemię. BibRadz Gen 43/1; Ale oni Moiżeſzá ſłuchać niechćieli w onem ćięſzkiem vtrapieniu BibRadz Ex 6/9, I 3b marg, Gen 18/20, 47/13, 2.Esdr 13/27, Ps 41/9 (9); Ceſarz ná nie ćięſzkie kondycye włożył/ zwłaſzcżá nowy dekret w wierze BielKron 233v, 199, 241, 332; LeovPrzep E2 [2 r.]; Res suo ipsa molimine gravis, Cięſzſza rzecz niż wſzelákie pokuſzenie. Mącz 229c; Plumbeae irae, Cięſzki á długo twáyący [!] gniew. Mącz 306c, 59d, 280c, 401d; SienLek 22 [2 r.], 23v; GórnDworz Aa5; HistRzym 86v; RejPos 138, 167 marg, 248 [2 r.]; BiałKat 371; Abowiem onym ſłowem cięſzkim (Sądu) pokazał Apoſtoł/ że śie on bárzo cięſzkiego grzechu dopuſzcża KuczbKat 170, 340; O nieſtoćie/ iáko ćięſzkie groźby pod tym milcżeniem táią ſie. BielSpr 46v; WujJudConf 209; ModrzBaz 6v [2 r.], 65, 73, 143v; pátrzay/ co ich ćięſzkim Vboſtwem trapi. KochOdpr B2; Dźwigni mię conarychléy z ćięſzkiégo kłopotá KochPs 58; W płáczu cięſzkim (ách nieſtéty) chleb troſkliwy iemy KochPs 121, 42, 44, 46, 53, 58 (12); wybił mu cięſzki policżek mowiąc SkarŻyw 107; A ieſli ktemu przyidźie ná mię ćięſzkie vboſtwo/ [...] będę cżekał śmierći SkarŻyw 196; Tám będąc w padł w ćięſzką pokuſę ſzátáńſką SkarŻyw 290, 50, 107, 134, 283, 290 marg (12); A miáſto poćiech/ któré winná z czáſem byłá Rodźicom ſwym/ w ćięſzkim ie ſmutku zoſtáwiłá. KochTr 5, 18; StryjKron 26 [2 r.]; CzechEp [398]; KochJez A3v; KochFr 68; WisznTr 28; KochPam 86; Ani ty wyſwobodźiſz ſercá z ćiężkiéy trwogi KochPieś I, 29 [2 r.]; PudłFr 49; drogę prawdy vkazał/ Z błędow ćięſzkich nas ſam wywiodł ArtKanc D20, E8v, I17, K3, M14, M15v (11); GórnRozm C [2 r.], M2v; Muśi vſtáć żal ſrogi ćiężkié nárzekánié. ZawJeft 41, 8 [2 r.], 21, 32 [2 r.], 39, 40, 41; Calep 464b; GrochKal 13; Ták ćiężkié ieſt gruchnienié ſyná mégo domu/ Iż póki świát niemożen ſtráchem bydź nikomu. GórnTroas 51; A kaźń ieſli ten winien/ zaż ćiężſza bydź może Nád tę GórnTroas 51; Ciężka to/ ćiężſza boiaźń ma/ co nie minęłá. GórnTroas 60; Ciężki to żal był/ ćiężſzy Pyrrhá miáłá GórnTroas 67, 23, 43, 51, 63; GrabowSet M3, O3v, S3, S4v; KochFrag 53 [2 r.]; ále ieſliż was Sokálſka/ Bukowińſka/ y Opocka ćiężka klęſká nieuſtráſzyłá OrzJan 24, 14, 17, 22, 28, 30; LatHar 149, 151, 234, 264, 498, 583, 584; obſtąpili go [św. Pawła] Zydowie oni ktorzy byli przyſzli z Ieruzálem/ wiele y ćięſzkich ſkarg kłádąc [multas et graves causas obiicientes] WujNT Act 25/7, Luc 20/47, s. 794; ludźie nie oddaláliby od śiebie wolnośći/ by niekárność wyſtępków z ćiężkim vpadkiem nie obfitowáłá [si non impunita vicia gravi pernicie scelerum redundassent JanStat 1018] SarnStat 953; á widząc Króleſtwu náſzemu więtſzé teraz y ćiężſzé niż kiedy przedtym nieprzeſpieczności nálegáć [maiora nunc et graviora JanStat 742] SarnStat 985; którzyby [...] ſzkody czynili/ álbo zdradzáli/ álbo iákie iné ćiężkié przykrośći vczynili [vel alias graves inferrent molestias JanStat 896] SarnStat 1113, 110, 131, 901 [2 r.], 903, 904, 1068; SiebRozmyśl B4v; PowodPr 58 marg; Ciężſza tego męká ktory ná duſzy roſpácz ćierpi SkarKaz 314b; CiekPotr A4; CzahTr B2; PaxLiz C3; Lecż krom łákomſtwá y cięſzka potrzebá/ Każe pożycżác ná za wiślu chlebá KlonFlis C3; PudłDydo Bv.

W charakterystycznych połączeniach: ciężki(-a, -e)bojaźń (3), frasunek (12), głod (6), gniew (5), kaźń, (3), narzekanie (4), nędza (4), płacz (8), pokusa (pokuszenie) (6), pomsta (3), przysięga (2), rozpacz (2), słowo (2), (s)łzy (2), smutek (smętek) (3), ubostwo (3), (u)trapienie (13), złość (5).

Wyrażenia: »ciężki grzech« = peccatum grande PolAnt [szyk 47 : 14] (61): gdiſch ya yvſch mam thako prąthko vmrzecz ktorym grzechy mogymy cząſzkymy zaſluzyl wyeczne potąpyenye. PowUrb I; BierEz L; Y zá go za to wydáwáſs/ ijżci twe cięſſkié grzechy odpuſcil OpecŻyw 84v, 29, 93v, 103; y maią to ſobie zacięſky grzech gdi tego niepełnią czo ſzatan wymiſlył. SeklKat E2, M3; RejKup p3; KromRozm I Iv, O2v marg, O3; MurzHist G4, Q, Q2v; KromRozm II m2; LubPs L3v, bb2v marg; SeklPieś 19, 31v; KrowObr 49v; BibRadz Gen 20/9; BielKron 81v; pokazał Apoſtoł/ że śie on bárzo cięſzkiego grzechu dopuſzcża KuczbKat 170, 200, 315, 350; w Kośćiele Powſzechnym ieſt vſtáwiono/ áby ćiężſze grzechy Biſkupiemu/ á naćiężſze Papieſkiemu ſądowi zoſtáwione były. WujJud 85v‒86, 86 [2 r.], 202v, 203; BudNT przedm a3v; CzechRozm 238v; KarnNap C2, C3, E3v; SkarŻyw 168; ReszPrz 49; ArtKanc L8 [2 r.], L20v; ActReg 24; LatHar 27, 131, 157, 201, 669; WujNT 51 [2 r.], 120, 212, 430 [2 r.], 529 (12).

»ciężka krzywda« = gravis iniuria JanStat (3):Ciężſza krzywdá od ſwego. BierEz L4v; RejZwierc [203]v; SarnStat 1239.

»ciężka męka« [szyk 28: 13] (41): przez onę wſſytkę notz s nią żalobliwie rozmáwiál/ wypowiedaiątz iey miloſcy wſſytek rząd ij obycżáy męki ſwé cięſſkie OpecŻyw [79], 70v [2 r.], 99 [2 r.], 101 [3 r.], 101v, 102 (15);OpecŻywPrzedm C3v; O naſz myly panye [...] uybaw naſz ſtych to czyąſzkych mąk PatKaz II 54v, 33v; FalZioł V 66; WróbŻołt Gv; ze bog za grzechi lyudzſkye czyeſką meką thego dnya podyal. LibMal 1554/190v; SeklKat Y; MurzHist M4, P4v; MurzNT 198v [2 r.]; GórnDworz C5v; HistRzym 97v; SkarŻyw 41, 47 marg, 151, 166, 188, 262, 273; ArtKanc E4, E15; Głos moy vſłyſzy: więc śćiągnąwſzy rękę/ Zmieni mą nędzę/ ſmyſłom cięſzką mękę GrabowSet Q3; SiebRozmyśl H3v; SkarKaz 121b; KlonWor 12.

»mroz ciężki« (3): BielKron 293v; Mącz 160c; Mrozy o świętym Ianie tám ćięſzkie bywáią KmitaSpit C3.

»ciężka plaga« = iudicium malum PolAnt (4): Karał dawida cięſzką plagą dla czudzoſtwa [!]. SeklKat K4; MurzHist Pv; BibRadz Ez 14/21; GosłCast 36.

»ciężka pokuta« [szyk 4 : 1] (5): przeto był ſobie cięſzką pokutę vſtáwił BielKron 140, 3, 420v; SkarŻyw 571; powiedźieli Biſkupowi/ iż iuż zá to ćięſzką pokutę przyięli WerGośc 220.

»ciężki pot« (1): KromRozm I A4v; By prácował áż k wiecżoru w onym cięſzkim ſwym pocie LubPs X6; CiekPotr 48.

»ciężki post« (1): A dręcżyłem cyęſſkim poſtem we mnye ducha niego LubPs P6v.

»ciężki(-e) sen, spanie« = somnus gravis Vulg [szyk 7 : 3] (9 : 1): HistJóz Ev; á to wino pić, drzemanie y cięſzkie ſpanie odeymuie FalZioł I 151a, I 156a; LubPs gg6v; Profundus somnus, Cięſzki ſen. Mącz 140b, 401d; SienLek 119v; Wtym ſie ocknął Puſtelnik ſnem ćiężkim zmorzony BielSen 19; ArtKanc T13; WujNT Act 20/9.

»ciężkie (s)karanie« = poena gravis Modrz [szyk 19 : 2] (21): BierEz A2v, Q4; O iako wiele ieſt cięſzkiego karania grzeſznych ludzi [Multa flagella peccatoris] WróbŻołt 31/10; SeklKat E2v, K3v; To nie inſzego nie ieſt/ iedno ćieſzkie ſkaránié pańſkié MurzHist G, K; MurzNT 206 marg; BibRadz Iob 6/21, II 19d marg; także cięſzkie á vſtáwiczne káránie vmysłową moc znikczemniwa KwiatKsiąż E4v; KuczbKat 310; CzechRozm 226v; ModrzBaz 31, 79v, 125, 142v; SkarŻyw 294; ArtKanc Q5v; WujNT 76, 278 marg.

»ciężka szkoda« = grave damnum, incommodum JanStat (5): OrzJan 122; Też obaczywáiąc ćiężkié nietylko Duchowieńſtwá/ ále y Króleſtwá náſzégo y Rzeczypoſpolitéy ſzkody SarnStat 178 [idem 922], 901, 903, 922.

»ciężka wina« = poena gravissima JanStat (2): y owſzem im tego pod ćiężkimi winámi/ áby tákowych rzeczy nie śmieli czynić/ zákázuiemy y zábraniamy SarnStat 263, 192.

»ciężkie wzdychanie« [szyk 6 : 2] (8): ij pocżęlą [!] ſie modlitz s cięſſkim wzdychanijm ſertza rzekątz OpecŻyw 6; Leop Ex 2/24; GórnDworz C4v; Iákie cięſzkie wzdychánia oni s tego mieli/ Ze od twey trochy ludu ten vpad ćirpieli. PaprPan A3v; KochPs 17, 151; WisznTr 10; GrabowSet H2v.

»ciężka(-ie) zima (a. zimno)« [szyk 5 : 2] (7): OpecŻyw 15v; Frigorum vis et hyems, Cięskie okrutne źymna/ y mrozy. Mącz 160c; Sevissima hyems, Cięſzka albo twárda źimá Mącz 364a, 57a, 227b; SkarŻyw 207; źimno ćiężkié/ gorąco zbytnie/ niepogodę/ wſzyſtko znośić muśiſz OrzJan 43.

»ciężki(-a) żal (a. żałość, a. żałoba)« [szyk 23 : 4] (27): Bądź Ezopie myſli dobrey/ Ták ćięſzkiégo żalu nie miey. BierEz G4; Y vſłyſzał miedzy groby/ Wielki płácż/ ćięſzkie żáłoby BierEz Q4v, Q4v; BibRadz Eccli 27 arg; A dobre poſpolité prze wnętrzną nieżgodę/ Odnośi ćięſzką żałość y okrutną ſzkodę. KochZg A2; Summus moeror, Okrutnie cięſzka żáłość. Mącz 432a; KochTr 10, 14; KochFr 70; WisznTr 10, 24, 27; KochPieś 19; KochSob 67; ArtKanc M14v; Wźiął záś nád Krolem moc/ żal przyrodzony Cięſzki/ gwałtowny/ y niepowśćiągniony. GrochKal 10, 8; GórnTroas 54, 59; GrabowSet Hv; KochFrag 53; OrzJan 34; KołakCath A3v; CzahTr E4v, I2; GosłCast 74; ZbylPrzyg B3v.

Szeregi: »ciężki a okrutny« (1): O naſs mily panie boże/ możeſs ty rácżyſſli ijnacey zbawienijé ludſkié ziednatz,/ niżli przez twą cięſſką a okrutną mękę. OpecŻyw [57]v.

»ciężki a (i) srogi« = ferox Vulg (4): SeklKat K3v; áby boyáźnyą ćyęſzkich á ſrogich kaźni [...] od złoſci ſye powćyągáli. KromRozm II i4, m; Leop 3.Mach 7/4.

»ciężki i śmiertelny« (1): Co iednák Pan o ciężſzych y śmiertelnych grzechach powiedźiał KuczbKat 200.

»wielki a ciężki« [szyk 4 : 1] (5): KrowObr 49v; A Zydowie záś w wielkim á ćięſſkim fráſunku byli [Iudaeis incessabilis luctus fuit] Leop 3.Mach 4/2; Intensus sive intentus, Náciągniony/ nápięty. Metaph. Pilny/ baczny/ też wielki/ cięſzki. Mącz 445b; CzechRozm 245; ModrzBaz 27.

a. O stanach chorobowych: niebezpieczny (146): a tam ſwiekra iego zimnicę cięſſką cirpiala. OpecŻyw 43v; Też ten ſirop ieſt dobri na kolikę cięſką FalZioł I 25a; z Liſthkow Grzybieniowych może być ſirop pożythecżny naprzeciwko cięſzkim gorącżkam FalZioł I 92a; ſkąd cięſzkie kaſzle, á ſmiertelne przychodzą FalZioł III 33a, ++8d, I 86d, 150a, II 10c, V 38v, 81v; BierRozm 19; BielKom E5; KwiatKsiąż N2v; Causon, aestus seu ardor, Gorączká/ Febra cięſzká. Mącz 43a, 217b; SienLek 16, 88; CzechRozm 98; KarnNap Ev; Zrádości wielkiey febrá cięſzka Eufrázynę záraz wezmie SkarŻyw 227, 480; LatHar 535; SzarzRyt D2.

W charakterystycznych połączeniach: ciężka (-i) febra (5), gorączka (gorącość) (4), kaszel (2), wrzod (3), zimnica (2).

Wyrażenia: »ciężki(-a, -e) bol (a. bolenie, a. boleść)« [szyk 11 : 9] (20): s cżegoż cięſſką boleſtz miál iezus mily OpecŻyw 115v, 146v, 150; FalZioł II 19d, V 2, 58 [2 r.]; GlabGad G2v; RejKup q2; á vczyniwſzy plaſtr/ ná głowę przyłoż/ ćięſzki to bol wyćiąga. SienLek 50v, 29v, 40, 43, 71 [2 r.], 88, 117 [2 r.]; LatHar 292, 396.

»ciężka niemoc, choroba« = infirmitas gravis Vulg; morbus gravis Modrz [szyk 61 : 21] (52 : 30): PowUrb I; Cżłowiek ieden w ćięſzkiey chorobie [...] Sto wołow Bogu poślubił BierEz I2v, Qv; NAprzod Vrina biała iako mleko [...] naprzodku Lożney niemoczy cięſzkiey Vkazuie choremu vpadek znamienity FalZioł V 4v, I 56c, III 2d, V 13v, 25v, 57, 65v; SeklKat T2; RejKup q2; iże Olimpia mátká iego cięſzką niemocą byłá ziętá. HistAl C7v, C8; BielKom G; GroicPorz q3v; BibRadz Ps 6 arg; BielKron 86, 179v, 251, 322v, 353v (8); Clinicus etiam dicitur, Który ſie z łożá nie może ruſzić przed cięſzką chorobą. Mącz 57c, 231d, 305c [2 r.], 346b, 416a, 473a; á tákim wrácánim ćięſzkich niemocy pozbędźieſz. SienLek 16, 8, 11 v, 13, 22 [3 r.], 22v [2 r.] (17); iáko vlecżyć Febrę/ Pleurę/ y ine cięſzkie choroby GórnDworz Ffv; RejPos 256v; HistLan E; BudBib 2.Par 16/12, 2.Mach 9/21; KarnNap E3v, E4v; ModrzBaz 11; Oczko 18v; y z ſmutku wniemoc ćięſzką vpadł. SkarŻyw 68; corká iego Konſtáncya będąc ieſzcże pogánką/ ćięſzką á nie zlecżoną chorobę miáłá SkarŻyw 70, 98, 142 [2 r.], 528, 580; NiemObr 146; ReszHoz 121; GórnRozm D3; KochPij Cv, C2v; LatHar [+9], 601, 647, 648 [2 r.]; WujNT 250 marg; SiebRozmyśl F; PowodPr 75; SkarKaz 421b; Leżąc w ćiężkiéy chorobie/ lepiéy dbáć o zdrowie. GosłCast 43, 21, 57.

»ciężka rana« (3): y ták wiele ćięſzkich mu ran zádáli [ac tot tantisque vulneribus affecere] ModrzBaz 31; OrzJan 135; Ięto zbieráć namioty/ y zgániać bárány/ Y lecżyć ſię kto żywy/ kto ma ćięſzkie rány. KmitaSpit C3.

Szeregi: »ciężki i niebezpieczny« (1): Do tych dwu Sákrámentow/ niechay w ćięſzkiey y niebeſpiecżney chorobie/ y trzećia świątość przyſtąpi/ pomázánia oleiem ſwiętym. LatHar 648.

»ostry a ciężki« (1): Ma oſobliwą mocz naprzeciwko oſtrym á cięſzkim gorącżkam FalZioł III 6a.

»ciężki i śmiertelny« (1): przepuſczyl nany myly bog nyemocz czyąſzką y ſzmyerteluą [!] PowUrb I.

W przen (17): Lekárſtwo to gdy niemoc miáła więtſzą goi/ Abowiem to cięſzſzy wrzod/ co hárdą myſł Xtroi. RejZwierz 22y; KochFr 108.
Wyrażenia: »ciężki(-a) bol (a. boleść)« (3): Záiſte łzy ćięſzki bol z ſercá wybijáią WisznTr 10; GórnTroas 40; zowąd mię dręcżyſz/ o ćięſzka boleśći LatHar 149.

»ciężka choroba, niemoc« [szyk 7 : 1] (5 : 3): RejPos 183, 233v, 324v; á my rány y ćięſzkie grzechow choroby máiąc/ do lekárſtwá ochotni nie ieſteſmy. SkarŻyw 112; ArtKanc Q19; Oddal ćięſzkie niemocy náſze duchowne SkarKaz 611b; SkarKazSej 664a, 671a.

»ciężka rana« = vulnus grave JanStat [szyk 2 : 1] (3): A ſnadz to ieſt ieſſcze ćięſſa ráná na duſſy moiey RejPs 58; KochFrag 52; SarnStat 618.

Szeregi: »ciężki i śmiertelny« (1): lepſza y nawłaſnieyſza rozumowi ludzkiemu ieſt Monárchia ábo iedynowładztwo/ y rząd iednego. ktory gdy ſię mieni á ná wiele ſię głow dźieli: ćięſzka ieſt y śmiertelna Rzeczypoſpolitey chorobá. SkarKazSej 689a.

»ciężki i wielki« (1): áby nie baczył ćięſzkiey y wielkiey niemocy tego náſzego Kroleſtwá SkarKazSej 664a.

4. Przykry, dokuczliwy, uciążliwy; smutny; aculeatus, austerus, durus, inclemens, inexorabilis, intolerabilis, saevus, severus Mącz; onerosus Cn (243): ZapMaz III T 1/206 [2 r.]; Na pyſznego przypada co ćięſzkiego. BierEz S3v, 03; Tamo będzie iedna godzina w mece ciężſſá/ niżli tu na tym ſwiecie ſto lát OpecŻyw 191 v, 82, 141 [2 r.]; Melancolia, cyąszkye myslyenye BartBydg 88b; BierRozm 4; RejJóz I5, 06; LibLeg 11/152v; RejKup n7; Bog ták zrządza/ iż poddáni/ áni mogą/ áni chcą/ áni máyą dłużey ćirpyeć wáſſego ćyęſzkyego pánowánya. KromRozm I Dv; MurzHist M2, R4v, T3; Bo dwoyeć to bywa karánie/ y bić y łáyáć/ á ſnadź cyęſzſſe łáyánye kyedy ze ſromotą á háńbą bywa. GliczKsiąż G4; Otom ſie sſtał iuż ták ciężek y ſam przećiwko ſobie LubPs hh6v, dd6; GroicPorz dd3; I Przyſzły muchy bárzo ćięſzkie [musca gravissima] do domow Fáráonowych Leop Ex 8/24, Sap 17/20; BielKron 120v, 197, 393, 464v; Dura provincia, Cieſzki á nieznośny vrząd. Mącz 98a; Durus, Twárdy/ Cięſzki/ Surowy. Et per Metapho. Niemiły/ Niemiłoſierny. Mącz 98a; Torqueri doloribus animi, Mieć nieco ćięſzkiego ná ſercu. Mącz 459a; Nieprziayciel [!] bárzo cięſzki/ ſrogi y okrutny. Mącz 159b, 89a, 149b, 300d [2 r.], 364a, 457a, 499b; GórnDworz C6; RejPos 103v, 289; á ieſzcże k temu (co miedzy wſzyſtkimi rzecżámi naćieżſzego było) kiedy iákmiarz wſzyſcy ludźie ſproſnie śie byli w báłwochwálſtwo vdáli KuczbKat 285, 30; KochMon 25; WujJud A6; RejPosWstaw [1432]v; Wnidz żono Iárowehámowo/ przecż ſię zá inſzą zmyſlaſz? anom ią posłániec do ćiebie ćięſzki [durus]. BudBib 3.Reg 14/6, Prov 27/3; CzechRozm 228v, 247v; KarnNap D4v; Sromocenia ktoremi wſzytek ſtan ktorykolwiek ſromocon bywa/ ćiężſze bywáią/ niż ktore ſię dźieią priwatom ModrzBaz 77v, 25, 70v; KochOdpr Dv; Oczko 23v; Nigdyby mi ták ćięſzkie iego złorzéczenié Nie było KochPs 81; Pomni/ wſzechmocny pánie/ co nam wyrządzáli Edomczycy: iáko w náſz ćięſzki dźień wołáli KochPs 201, 95, 103, 132, 207; SkarŻyw 142, 317, 394, 437; KochTr 4, 23; Gedimin wielki Xiądz chcąc odbić á rycerſtwo ſwoie z oblężęnia ćięſzkiego wybáwić/ zebrał woyſko wielkie z Litwy StryjKron 410; ReszList 179; KochPam 81; KochPieś 18; Y day możnie zwyćiężyć ćięſzkie boiowniki/ ćiáło z świátem y z Szátánem náſze ſprzećiwniki. ArtKanc L5v; Powietrze ćięſzkie thoć nam bárzo ſzkodźi ArtKanc R17, D12v, G12, L9, Nv, O14v; GórnRozm F4v; PaprUp Fv; ActReg 54; GrochKal 3; GrabowSet H4v; KochFrag 47; Nuż/ co dáléy rzeczemy o tym/ co nád śmierć ćiężſzą czyni niewolą OrzJan 19; ćiężkie żołnierſtwo/ ále záś zacnośćią okazáłé OrzJan 51; ćięſzka [spowiedź] ieſt/ y cżęſto brzydka/ ále zdrowa. LatHar 133, 318; WujNT 76, 435, 563, 857; WysKaz 5; SarnStat 1273; PowodPr 7, 16; ták ćięſzkie ná kośćioł Boży prześládowánie od nich powſtáło SkarKaz 120a; Byſmy w naćięſżſzych vćiſkách náſzych mowili to ſłowo: (Wierzę w Bogá:) SkarKaz 550b, 208b, 245b, 386a, b, 458a; VotSzl B3; KlonWor 75.

ciężki komu, czemu (38): Ciężſzy onemu bywáią/ Niżli ktorzy go nie znáią. BierEz L4; A gdy te niewiaſty wygładzono tedy tam naſtali Scitowie, takież ſwiathu barzo cięſzci MiechGlab 36; WróbŻołtGlab A4v; Bo aczby teſz on czas/ doſyc długi był wſzakżę [!] by mi tak ćięſzki niebył/ gdybych śię na potem odpoczynięniá nadźięwáł [!] MurzHist R3; Y rzekł kniemu Dawid: Poydzieſſli ſemną/ będzieſz mi ćiężek [si veneris mecum, eris mihi oneri] Leop 2.Reg 15/33, Num 11/14, Sap 17/20; BibRadz Num 11/14, 2.Par 28/20; OrzRozm H4, T; BielKron 94, 393; GórnDworz Cc4v; WujJudConf 249; ModrzBaz 60; KochPs 204; Ciężek był poſtronnym/ á twoim okrutny SkarŻyw 164, 249; StryjKron 350; A co bánnity wſpominaſz/ prawdá ieſt że bywáią ćięſzći náſzym GórnRozm E3, Bv, E3, G3, I, K4; PaprUp Fv; GostGosp 34; O śmierći coś ćiężka ieſt/ niedoroſłéy młodźi/ Ciężka wſzytkim GórnTroas 75; Też płácżę/ vtrapiony/ Zá me wyſtępki/ ćięſzkie ſercu memu GrabowSet G3, T2; OrzJan 15; LatHar 315; PowodPr 13; CiekPotr 54; KlonFlis C3; KlonWor 18.

ciężki ku czemu (1): Ia/ co poſelſtwo nioſę tobie/ ku ſłuchániu Ciężkié GórnTroas 39.

ciężki na kogo (2): Oppressor pauperum, Cięſzki ná vbogie ludzie. Mącz 32 1b, 390a.

ciężki czym (1): Pierwſza cżąſtká záwieráć w ſobie może ſmutek przy wiecżerzy oſtátecżney/ piąćią oſobliwie rzecży Pánu ćięſzki LatHar 315.

N sg f w funkcji orzecznika (10): RejPos 335; Lecż to podobno ná ćię ćięſzka: bo to wiem iż temu wáſzy nie wierzą CzechRozm 61v, 231; To bywá y w poimániu nieprzyiaćielſkim naćiężſza/ gdy ſię mátká z dziećmi dzieli SkarŻyw 140; CzechEp 65; ále to naćiężſza bywa/ kiedy ludźie iáwną lekkość cudnemi ſłowy zdobią KochPij C; KmitaSpit A3; PowodPr 12; GosłCast 27; Azaż owo nie ćięſzka/ Gdyć vboſtwo bierze Lotr y oſzuſt KlonWor 74.

W charakterystycznych połączeniach: ciężki(-e) nieprzyjaciel (8), prześladowanie (4).

Wyrażenia: »ciężki czas« (4): Dura tempora, złe á ćięſzkie czály. Mącz 98a; Asperum et atrox tempus, Srogi cięſzki á okrutny czás. Mącz 443c, 170d; OrzJan 66.

»ciężka(-ie) niewola (a. niewolstwo), jęctwo« [szyk 13 : 8] (20 : 1): A lwá bárzo żáłowáłá: Iż wpadł w táko ćięſzkie ięctwo BierEz M4v, N2; ſynowie twoi przed oblicznośćią twoią w niewoli ćięſzkiéy ſą BiałKat 128v; BudBib 2.Par 10/4; CzechRozm 118, 165; Ale ná vbożſze niesłuſzne á ćięſzkie wkłáda niewolſtwo [gravem imponit servitutem] ModrzBaz 141; KochPs 19, 79; SkarŻyw 479, 558; StryjKron 122; ArtKanc A16, E9v, M6, M7; KochFrag 24; PowodPr 62; SkarKazSej 677a, 692b; KlonWor 27.

»ciężka przygoda« (9): Nie przeglądał ćięſzkich przygod/ Przyſzło nań źimno iteż głod. BierEz I3v, K3v; MurzHist O; Gravis et miserabilis casus, Cięſzka á żáłoſna przigodá. Mącz 29b, 443c; Oczko 32; GrochKal 15; SkarKaz 381a; SzarzRyt B2v.

»ciężka rzecz« [szyk 10 : 9] (19): Cięſzká rzecż ſwobodę ſtraćić RejJóz B2v marg; RejKup I; HistAl D5; á to mi ſie zdáłá rzecż nacięſzſza/ ćirpieć niewinnie GórnDworz C5v; HistRzym 3; BudBib Eccli 29/33[35]; PaprPan Iv; Ieſlić ſię zda ćięſzka rzecż ćierpieć od drugiego krzywdę [Si iniuriam ab alio ferre molestum tibi est] ModrzBaz 77v, 46, 95; SkarŻyw 206, 394, 472 marg; GórnTroas 60; OrzJan 15, 135; LatHar 318; CzahTr [D2]v; GosłCast 64.

»ciężka(-ie) śmierć, konanie, umieranie« [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): Acerba mors. Gorska/ przikra/ cieſzka/ okrutna śmierć. Mącz 2b; Takież Oycowie ćięſzki ſmętek máią [...] pátrząc na ćiężkie dźiatek ſwych konánie/ y vmieránie. ArtKanc R17v; RybGęśli B4v.

»ciężkie więzienie« [szyk 9 : 1] (10): Ma [!] grodziech sie zamykają, Wały się okopawają, Mieszkając w onym zamknieniu, Jakoby w ciężk[im] więzieniu. BierRozm 13; MurzHist I, M2v; Mącz 3b; GórnDworz Y8; HistLan E3v; SkarJedn 322; SkarŻyw 16, 90, 300.

Szeregi: »ciężki i bolesny« (1): IEſt też iedno złodźieyſtwo doſyć nie pocżeſne/ Y dobrym goſpodarzom ćięſzkie y boleſne KlonWor 18.

»przykry, (i) ciężki« [szyk 4 : 1] (5): BibRadz I 2b marg; Mącz 3a, 149c; RejAp 128; Ieden Sláchćic zacny/ [...] bárdzo gwałtowny y drapieżny ták ſwoim poddánym iáko cudzym przykry y ćięſzki [...] był nápominan od Mnichow StryjKron 350.

»srogi, (a, i, abo) ciężki« = asper et difficilis Modrz [szyk 4 : 3] (7): Crudeles poenae, Cieſzkie á ſrogie káśni. Mącz 69c, 208a, 390a, 443c; RejPos 335; ModrzBaz 49v; Iać wiem że po odeſzćiu moim wnidą miedzy was wilcy drapieżni (marg) ſrodzy ábo ćiężcy. L. G. (‒) WujNT Act 20/29.

»ciężki, (a) trudny« (7): Zathim powie yz ych Mcz wten czas kiedj yey M bila na Bvdzinyv wczieſkim a trvdnim oblezenyv, wielky smętek y Zaloscz myely LibLeg 10/114; Durus et ferreus homo, Cięſzki á trudny człowiek. Mącz 98a, 21d, 56b, 390a, 457b; OrzJan 66.

»ciężki a (albo) twardy« (4): iako ié dźiwnie pán wybawił/ Piotra ś: ćięſzkiego a twardego więźieniá MurzHist M2v; Adamantinum vinculum, patitur, Cięſzkie álbo/ twárde więzienie ćierpi. Mącz 3b, 57a, 136a.

»wielki i ciężki« (2): KrowObr 49v; Były nád to wielkie y ćięſzkie prześládowánia WujNT 796.

5. Trudny do zrealizowania lub zrozumienia, wykonywany z wysiłkiem; oporny; arduus, difficilis, dyscolus, gravis, laboriosus, molestus, nodosus, obscurus, operosus, spissus, tardus Mącz; gravis, non facilis Calag (229): iuż placży ſlzi wyléwáy za tak cięſſkie ſyna bożégo ij matuchny iego ſpratzowanijé OpecŻyw 29, 28v, 30v; MiechGlab 19; WróbŻołt 16/4, E6v; A przykazánya yego nye ſą ćyęſzkye KromRozm I F4v; Tym obyczáyem tedy ćyęſſſſy náſz krzeſciyáńſki zakon/ niżli żydowſki. KromRozm II m; Zakon też záſię małżeńſki/ Z vkrocenim zdrowia cięſzki BielKom G3; Ta náuká máłych dzyatek nye yeſtći cyęſzka yáko by kto ſobye rozumyeć myał GliczKsiąż K; w ćięſzkim boiu dáłá mu zwyćięſtwo [et certamen forte dedit illi, ut vinceret Vulg] BibRadz Sap 10/12, 1.Ioann 5/3; Rozumiał temu Likurgus iż ſie thy prawá drugim ćięſzkie zdáły być BielKron 272v, 203, 231v, 290v, 301; Arduus, Cięſzki Wyſoki. Trudny. Mącz 15b; Via lapidibus confragosa, Czięſzka drógá dla kámienia y opoki po drodze leżącego. Mącz 135d; Bellum grave, Cięſzka woyná. Mącz 149b; Maximus belli nodus est inopia rei pecuniariae, Cięſzki węzeł yeſt do wiedźienia walki pieniędzy nie mieć. Mącz 249a; Obscurum ius, Cięſzkie práwo. Mącz 257a; Grave bellum ad pacem convertere, Cięſzką woynę w pokóy obroćić. Mącz 487c, 97d, 218c, 229c, 367b; A wżdy ſie nam záwżdy cięſzſze widzyáły ſwięte poſtánowienia twoie RejPos 235v, 165v, 219; PRZykazánia Boże nie ſą ćęſzkie. KuczbKat 265 marg; kthorzy w niedobry vrodzay záchowáią zboże/ áby dla nich żywność drożſza y ciężſza byłá. KuczbKat 330, 265; RejZwierc 256v; WujJud 207 [2 r.]; BudNT 1.Ioann 5/3; CzechRozm 248; ModrzBaz 120; KochPs 118; ſzedł do grobu Iákubá S. [...] długą y ćięſzką bárzo drogą y trudzenim. SkarŻyw 167, 3 marg, 134, 357, 411, 558; KochTr 18; StryjKron 135; KochSz B3v; ArtKanc G13v; ActReg 86; GrabowSet V3v; WujNT 31, 48 [2 r.], 815, 1.Ioann 5/3, s. 827 [5 r.], Bbbbbb3; SarnStat 918; SiebRozmyśl A3; Zakon ſtáry ćiężſzy był do wypełnienia SkarKaz Oooo3b, 45b, 205b; SkarKazSej 660b, 671a.

ciężki do czego (1): á zły vporny záwżdy ſię wymawia/ á ćięſzki ieſt do wyznánia grzechu ſwego. SkarKaz 316b.

ciężki ku czemu (5): Ale nic nietrudnieyſzego/ Y ku znoſzeniu ćieżſzego: Iáko niewiáſtá ſwey woley BierEz B4v; á zlorzecżeńſthwo ich ieſt ćięſſkie ku słuchániu [et maledictio illorum auditus gravis]. Leop Eccli 27/16 [przekład tego samego tekstu] BibRadz Eccli 27/15[16]; Obscurus etiam, Cięſzki ku wyrozumieniu. Mącz 257a, 270a.

ciężki na kogo (1): Był y ćięſzki bárzo ná ludzie zakon ſtáry SkarŻyw 3.

ciężki w czym = nieustępliwy (1): ięli námáwiáć Kámmę/ áby w tym cięſzką/ á vporną nie byłá GórnDworz Y 6.

N sg f w funkcji orzecznika (1): Niech wſzędy na rátunek mnie twa łáſká ſtánie/ Byś nas ná świát ſtworzył/ nie ćięſzkać to byłá/ Zniſzcżone potopem/ twa moc rozmnożyłá GrabowSet C.

W charakterystycznych połączeniach: ciężki(-a) boj (4), droga (10), walka (3), węzeł (3), wojna (5).

Przysłowie: Lepſzeć też plewy z pokoiem/ Niźli owies z ćięſzkim boiem. BierEz L2v.
Wyrażenia: »ciężkie (po)rodzenie« [szyk 17 : 1] (18): CIęſzkie rodzenie cżęſtokroć na matki przichodzi FalZioł V 17a, V 17 [2 r.], b (2 r.], c [2 r.], d [2 r.], 18a (14); Nogi cienkie á krotkie v białych głow zna. ćięſzkie porodzenie GlabGad P7; BibRadz Gen 35/16; SkarŻyw 262; LatHar 126.

»ciężka praca, robota« [szyk 29 : 7] (19 : 17): Smyluyſy też nad wſſitkymy ktorzyſy ſwᾳ cyαſſkᾳ pracᾳ obchodzᾳ. BierRaj 19v; BierEz O4, R3v; OpecŻyw 51v; Stenta, fatiga, cyąska robota BartBydg 150; FalZioł *4d, I 113d, V 50v; BielŻyw 52; GlabGad K4; Morskie prace rzekomo ciężkie Długi zwyczaj czyni lekkie BierRozm 4, 19; LibMal 1544/84; KromRozm I B; MurzNT 48v marg; LeszczRzecz A3; BibRadz Ex 1/14 [2 r.], I 313c marg; BielKron 261, 287; KwiatKsiąż N4v; Spissum opus et operosum Cięſzka á długo trwáyąca robotá. Mącz 409b, 265a, 321a, 451b, 486b; SienLek 30v; HistLan E2; BielSpr 2; BudBib Bar 2/22 [25]; KochPs 193; Y przycżyniono im roboty dáleko więtſzey/ y ćięſzſzey niſzli pierwey SkarŻyw 479, 527; ArtKanc E15; Oráć záś, praca cięſzka. CiekPotr 64.

»ciężka rzecz« [szyk 10 : 2] (12): BielŻyw 46; Subire grave iudicium, Cięską rzecz ná ſię prziyąć ſędźić. Mącz 176c, 10a, 15b, 221a, 229b, 249a, 264d; SkarŻyw 127, 501; A ieśliby tego iáko zá rzecż ćiężką dobrowolnie vcżynić niechćiano PowodPr 83; SkarKaz 41a.

»ciężki znoj« (1): Zawżdy w walce, [w ci]ężkim [zno]ju Wszelki iny jest w[ese]lszy W swym pokoju człowiek mniejszy. BierRozm 14.

Szeregi: »boleſny i ciężki« (1): dáie iey [niewieście] P. Bog pokutę/ boleſne y ćięſzkie rodzenie SkarŻyw 262.

»lekki albo (i też) ciężki« (2): a ktoremi znaki lekki albo cięſzkie ma być rodzenie: poznano. FalZioł V 17, V 17.

»ciężki albo łacny« (2): Siodma przycżina cięſzkiego albo łacznego rodzenia/ bywa z ſtrony płodu albo dzieciątka. FalZioł V 17b, V 17a.

»surowy i ciężki« (1): ták y Symonowi ták ſurowy y ćięſzki żywot nieść Pan Bog kazał SkarŻyw 32.

»ciężki a twardy« (2): Mącz 114a; wypuśćić nas będzye racżył z onych cięſzkich á twárdych obwiąſkow zakonu drugiego. RejPos 215.

»trudny, (a, i) ciężki« = arduus et gravis Modrz [szyk 15 : 12] (27): á tak cżinią cięſzkie á trudne wymawianie ſłow. GlabGad C6v; BibRadz I *5v; BielKron 255; In summas angustias inducere. W trudne á w cięſzkie rzeczy kogo w wieść. Mącz l0a; Nodosus [...]. Nodosa res. Trudna Cięſzka rzecz. Mącz 249a, 15b [2 r.], 90b, 205d, 229b, 270a; RejPos 183; WujJud 76v; CzechRozm 225v; ModrzBaz 9, 118; Calag 431b; SkarŻyw 501 [2 r.]; NiemObr 115; Nic trudnego/ nic ćiężkiego od was nie proſiemy ReszPrz 93; OrzJan 46; SarnStat 466; GrabPospR N2v; SkarKaz )( 2v, 41a, 311a.

»wielki albo (i) ciężki« = ingens et asper Modrz (2): Cokolwiek przybędźie [errata: prawi będzie] wielkiego/ álbo ćięſzkiego/ to niech odnoſzą do ćiebie: á ſámi niechay mnieyſze Cauſy ſądzą. WujJud 85v; ModrzBaz 119v.

Wyrażenie przyimkowe: »z ciężkiem« = z trudem (1): też opatrznym był [Pitagoras] że mu zſcięſkiem rownia było naleſć. BielŻyw 29.
a. O stanach chorobowych (38): ieſt lekarſtwo na ćięzſkie puſzczanie ẃody FalZioł I 8d; Szije cięſzkie obraczanie [...] Ty wſzytki rzecżi ta wodka barzo dobrze naprawia y lecży. FalZioł II 9c, I 2d, 6c, 19c, 27a, 29b (29); Halitus gravis, Cięſzkie oddychanie Mącz 149b, 408c; SienLek 22v, 87v, 99v, S3v; Anhelatio ‒ Tchnienie, oddech czięſzky. Calep 70b.

W charakterystycznych połączeniach: ciężki(-e) oddychanie (oddech, dychanie, odetchnienie) (14), puszczanie [czego] (17).

b. O pokarmach (17): Moſzcż ieſth cięſzki napoy FalZioł I 156a; mięſo iego dobre ieſt: iedno cięſzkie FalZioł IV 41a; Gdyż chleb takowy iż ieſt cięſſzy przeto w żołądku leży iako kamicn [!] GlabGad G6v, G6v, H6, H6v, I5v, I8v [3 r.] (11); Wylicżánie żáłobliwe wſzetecżnych ſpráw/ w ktorych zli vſtáwicżnie leżą/ iákoby cięſzkim winem opoieni LubPs Q marg; Obiadánie ćięſzkie. SienLek 20, 52.

ciężki ku czemu (2): Theż grzyby doſić tucżnoſci daią iedno ſą cięſzkie khu ſtrawieniu FalZioł I 56c; SienLek 7.

c. O ziemi: trudny do uprawy (2):

ciężki ku czemu (1): Laboriosus ager, Cięſzka rola ku wypráwieniu. Mącz 180d.

Szereg: »ciężki a twardy« (1): Zemicá Albeńska po Niemiecku Elb w Szwabſkiey źiemi ieſt ćięſzka á twárda BielKron 287.
[ [W wielu cytatach w znacz. 3., 4., 5. „ciężki” podkreśla ekspresywnie intensywność znaczenia określanych wyrazów].
6. Ciężarna, będąca w ciąży; praegnans Mącz, Calep; gravida Mącz (16): Impregnata mulier, czyąsska BartBydg 72b; FalZioł IV 34c, V 19b; Gravidus, Cięſzki/ Gravida mulier Dźiecmi chodźy/ Brzemienna niewiáſtá. Mącz 149c, 149c, 317d; HistRzym 15v, 31, 77; Praegnans – Samowtora, czięszką. Calep 833b.
Zwrot: »ciężka, ciężką chodzić« [szyk zmienny] (5 : 1): á thak thego ma pani pożywać ktora cięſzka chodzi FalZioł I 155b; HistAl A4v; Ventrem ferre dicitur mulier, Cięſzką chodźić. Mącz 483c, 121d, 149c, 509d.
7. O samogłoskach nosowych (1):
Zestawienie: »a ciężkie« = ą (1): Tŗećie [A] zowiemy ćięƶkim/ któré mà kréſkę pŗez śię/ iáko poƶądny JanNKar D4v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (8): Gravis Schwer Cyęſky Murm 15; Mymer1 4; Mącz 133b, 149b; Calep 730b, 781a, 833b, 965a.

Synonimy: 1. ważny; 2. gnuśny, gruby; 3. mocny, niebezpieczny, okrutny, ostry, silny, srogi, śmiertelny, wielki; 4. bolesny, dolegliwy, niewdzięczny, przykry, smutny, srogi, żałosny; 5. trudny; 6. brzemienna, samowtora.

Cf CIĘŻKOWONNY, NIECIĘŻKI

AL