Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBAWIAĆ

Następne hasło: 2. OBAWIAĆ SIĘ »

1. OBAWIAĆ SIĘ (131) vb impf

obawiać się (130), obawiać (1); obawiać się : obawiać GliczKsiąż (6:1; P8).

sie (66), się (64).

o jasne; -bå- (73), -ba- (23), -b(a)- (35); -bå- GliczKsiąż (7), RejWiz, UstPraw, BibRadz (3), BielKron (7), Mącz, GórnDworz (5), WujJud (2), BudBib, PaprPan, ModrzBaz, Oczko, SkarŻyw (4), StryjKron (6), NiemObr (3), ReszHoz, KochPieś, LatHar, GrabPospR (3), CiekPotr, GosłCast, PaxLiz; -ba- MurzNT, KromRozm II, BielSpr, SkarJedn, MWilkHist, WujNT, WysKaz, SzarzRytJSzarz; -bå- : -ba- LeovPrzep (1:6), MycPrz (2:1), CzechRozm (3:2), CzechEp (1:2), OrzJan (2:1), SarnStat (1: 1), PowodPr (6:1), VotSzl (4:1); drugie a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	obåwiać się
praes
	sg	pl
1	obåwiåm się	obåwiamy się
3	obåwiå się	obåwiają się

praet
	sg		pl
1	m	-m się obåwiåł	m pers
1	f	obåwiałam się	m an
2	f	obåwiała	m an
3	m	obåwiåł się	m pers	obåwiali się

imperativus
	sg	pl
1		obåwiåjmy się
2	obåwiåj się	obåwiåjcie się
3		niechaj się obåwiają

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się obåwiåł	m pers	by się obåwiali, niechajby się obåwiali

impersonalis
praet		obåwi(a)no się
participia
part praes act		obåwiając się, obåwiajęcy sie

inf obåwiać się (45). ◊ praes 1 sg obåwiåm się (13). ◊ 3 sg obåwiå się (6). ◊ 1 pl obåwiamy się (5). ◊ 3 pl obåwiają się (7). ◊ praet 1 sg m -m się obåwiåł (1). f obåwiałam się (1). ◊ 2 sg f obåwiała (1). ◊ 3 sg m obåwiåł się (12). ◊ 3 pl m pers obåwiali się (2). ◊ imp 2 sg obåwiåj się (6). ◊ 1 pl obåwiåjmy się (1). ◊ 2 pl obåwiåjcie się (1). ◊ 3 pl niechaj się obåwiają (1). ◊ con 3 sg m by się obåwiåł (1). ◊ 3 pl m pers by się obåwiali (3), niechajby się obåwiali GliczKsiąż (1). ◊ part praes act obåwiając się (23), [obåwiajęcy sie]. ◊ impers praet obåwi(a)no się (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) i XVIII w.

Znaczenia

1. Spodziewać się czegoś złego, myśleć, że może zdarzyć się coś, co się uważa za złe, niepomyślne (92)
2. Odczuwać strach, trwogę, lęk (37)
- a. Czuć przed kim respekt; darzyć kogo szacunkiem, czcią (2)
  - α. bibl. (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Spodziewać się czegoś złego, myśleć, że może zdarzyć się coś, co się uważa za złe, niepomyślne; periclitari PolAnt: sperare Mącz; afformidare, reformidare, (re-, sub)vereri Cn (92): Spero, Nádziewam ſie. Mam nádzieyę/ Mam zá to/ też obawiam ſie. Mącz 407b.

obawiać się czego (35): Diar 76; UstPraw Dv; Potym Leo papież obawyáiąc ſie iákyego odſtąpienya ludźi od odpuſtow rzymſkich/ vſtáwił y obiáwił nowym wyrokiem y inne odpuſty BielKron 194v, 218, 240; A nietylko Hiſpáńſcy ludzie tych złych rzeczy obáwiáć ſye máią LeovPrzep E2, Cv, E; GórnDworz G2; MycPrz II B4; CzechRozm 115; iednák świádoma będąc śideł dyabelſkich/ obawiáłám ſię pokuſy iákiey. SkarŻyw 460; StryjKron 457; CzechEp 363; Nie duſay w złoto/ y w żadné pokłády/ Káżdéy godźiny obawiay ſye zdrády KochPieś 35; ActReg 3, 31, 53, 96, 121 (8); WysKaz 13; SarnStat 296; GrabPospR Kv, L4v [2 r.]; PowodPr 27, 44, 56; PaxLiz E4. Cf obawiać się czego od kogo.

obawiać się czego od kogo (3): LibLeg 11/77; ZapKościer 1581/23v; Bo cżego ſie my od nich obawiamy/ [...] mogłoby ſię też od náſzych [...] onym ſámym dźiadź. PowodPr 45.

obawiać się w czym (2): wtym obawiam się aby ten Seim [...] nierozchwiał się. ActReg 138, 121.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (9); (a)by, (że)by, iżeby+nie (54)] (56): y obawyacz ſzye yeſcze Kthemv abi [...] nyeprziyaczyell zwoyſzkyem do paniſthw yeho Krolyewſzkyey Mczi nyeodpowyednye y beſz wyeſczy ſſya nyewrzvczill LibLeg 11/133v, 8/133, 11/41; Diar 23, 24, 76; Iuż więc nie ták beſpiecżnie myſląc o nim mawiał/ By mu go kto nie vkradł wſzytko ſie obawiał. RejWiz 132; BibRadz Act 19/27, 40; BielKron 69, 219v, 431; KwiatKsiąż D4; LeovPrzep B, B2 [2 r.]; GórnDworz Dd7, Gg5v, Mm3; BielSpr 39; Ieſlibyſmy s poyſrzodká Krolá ſobie wźięli/ Trzebá ſie nam obáwiáć byſmy nie zginęli. MycPrz I A4v; CzechRozm A4, 209v; PaprPan E3; SkarJedn 129; Oczko 30; SkarŻyw 479; StryjKron 482, 547, 592; NiemObr 88; ReszHoz 124; PaprUp L4; ActReg 5, 25, 52, 60, 86 (11); OrzJan 32, 132; WujNT 430; PowodPr 40; y obawiam ſię że y teraz/ [...] podobno do tego [założenia skarbu] nie przyidzie. VotSzl B4, A3, B3, D4, Fv; CiekPotr 57; Lecz ſie wprawdźie obawiam/ by ſie nie zemściłá Nád ſobą właſną ręką/ by ſie nie zábiłá. GosłCast 60; SzarzRytJSzarz nlb 2v; [Też ná przykład Sląſko/ Moráwy Czeſka źiemiá/ ácz ieſzcze do nich Turek nienáwiedza/ á niekáźi ich/ Ale iż Koroná węgierſka im przyległa/ w ſąſyedztwie ſnimi ieſth/ gdzieby ia [lege: ią] iuż do końcá Turek poſyadł/ tedy obawiáięcy ſye tego/ áby też to ná nie nieprzyſzło ſkłádáią ſye ná to/ á czynią wielką pomoc pieniężną Koronie węgierſkiey/ zá co trzymáią ludźi zbroyne. TarnConsil g3].

W charakterystycznych połączeniach: obawiać się buntow, fortelu, końca, mąk, niebezpieczeństwa, obciążenia (3), odstąpienia, pokusy, porażenia, przeszkody, rozerwania cesarstwa, rozróżnienia, roztargnienia, rozterku, ruszenia, złych rzeczy (2), szkody (2), śmierci, zamieszania, zatrzymania, zdrady; obawiać się częścią [= trochę], na(więcej) (4), wszytko [= zawsze]; obawiać się każdej godziny [= zawsze], na ten czas; obawiać się z obudwu stron.

Fraza:»obawiać się ([czego]) ([komu]) (po)trzeba« [szyk zmienny] (31): LibLeg 8/133; Diar 24; Abowiem ſię nam obawiáć potrzebá [periclitamur]/ áby nas nie obwiniono o nieſnaſkę dniá dźiſieyſzego BibRadz Act 19/40, Act 19/27; BielKron 218, 219v; A wſzakoſz z obudwu ſię ſtron trzeba obawiać/ iżeby poważność w ſproſtną ſrogość/ á ſkłonność w błazeńską lekkość nieprzemięniáłá ſię. KwiatKsiąż D4; LeovPrzep B, B2 [2 r.], Cv; kiedy pan wſzytko tho może/ co chce/ thedy ná ten cżás trzebá ſie obawiáć/ áby tego nie záchciał/ co nie przyſtoi. GórnDworz Gg5v; MycPrz I A4v, II B4; CzechEp 204, 363; ale by też y in futurum obawiac się ni czego nie trzeba, tedy przeszłe az naczne posługy nagrodzic potrzeba dobrze ActReg 96, 3, 5, 31, 52, 86, 134; Záprawdę trzebá ſie wam obáwiáć/ byśćie záś zá tym zániedbánim wolnośći Krześćiáńſkiéy/ y ſami z nimi w niewoléy nie byli. OrzJan 32, 132; WujNT 430; WysKaz 13; GrabPospR Kv, L4v; PowodPr 27; VotSzl B3.

Szeregi: »spodziewać się albo obawiać« (1): poz [!] sprawie strony naszey znac było iakiego się konca spodziewac, albo obawiać ActReg 161.

»stać w bojaźni i obawiać się« (1): á iż trzebá człowiekowi ſtać w boiáźni/ y obáwiáć ſię áby ſnadz nie był godzien wyſłuchánia/ y otrzymánia Bozkiego miłośierdzia. WujNT 430.

2. Odczuwać strach, trwogę, lęk; vereri PolAnt, Vulg; formidare PolAnt, JanStat; dubitare Modrz (37): Co wyęc gdy ſye obawyał Abram/ ſam pan Bog rzekł ku nyemu: Nye obawyay ſye Abráámie tego vcżynić/ ále wtem wſſytkim bądź powolny żenye twey. GliczKsiąż B3.

obawiać się koga, czego (18): KromRozm II c4v; LeovPrzep E; BudBib Is 57/11; Ktory gdzie ſie obroćił tám wſzędy wygrawał/ A káżdy nieprzyiaćiel iego ſie obawiał. MycPrz I C4v; CzechRozm 115; Przetoż wźiąłem też to był przedśię/ [...] bom ſię tey walki trudney obawiał CzechEp 5, 204; NiemObr 121; Niemaſzci takowego miedzinami zadnego ktorego bis ſie ſluſznie obawiac miał PaprUp E4v; ActReg 4, 5; OrzJan 127; po doſtąpieniu ták wielkich ſkárbow/ obawiam ſie łákomych y okrutnych duchownych zboycow. LatHar 241; PowodPr 44, 76. Cſ »obawiać się [czego] bez przyczyny«, »z tyłu się [czego] obawiać«.

obawiać się na kogo, [na co] (1): poſłáł do nich ſyna ſwoiego rzeknąc/ Będą śię obawiać na ſyna moiego [Verebuntur filium meum] MurzNT Matth 21/37; [Więc y Moſkwićin ná pomoc przybyć bez Polakow nie może/ boby ſię ná nie obáwiáć muśiał GrabZdanie C3v; Albowiem/ naprzod nie będźie [Turek] Polakom vfał/ obawiáiąc ſię ná perſuaſiae inſzych Chrześćian/ y oycá świętego Papieża/ by ich nieprzywiedli do z iednocżenia GrabZdanie Dv].

cum inf (17): Nyechayby nye obawyáli ſie rąk ſwoich ná nye [rodzice na dzieci] zámyerzáć/ á one karányem myernym od wyſtępkow á złych obycżáyow powſcyęgáć. GliczKsiąż E6v; Rzymſka Lukrecya/ ktora będąc pyękną á głádką żoną/ przeſtrzegáłá też cnoty ſwey/ dla ktorey nye obawyáłá ſobye ſmyerć zádáć gdy yą ſobye zelżoną być vznáłá. GliczKsiąż P8, B3, D3v, G7, K; Iżali krol nie ieſt wielki w mocy ſwey/ ktorego wſzytki źiemie obawiáią ſię dotknąć [verentur tangere eum]? BibRadz 3.Esdr 4/28; kthorzy czytaiąc tho rzeczy przyfzłych przepowiedzenie/ á zwłaſzczá o dniu Sądnym/ więcey ſie ich podobno będźie náśmiewáć/ niżeli [...] obáwiáiąc ſye rzeczy tych żywotá ſwego popráwiáć. LeovPrzep F4; GórnDworz Ee4; WujJud 76, 101v; CzechRozm 161v [2 r.]; ModrzBaz 17; [wielkich rzeczy o żywocie świętych] obawiám [!] ſię wypowiádáć/ áby mię kto iáko kłamcę nie wſpominał. SkarŻyw 34; NiemObr 52; SarnStat 43.

W charakterystycznych połączeniach: obawiać się błędu, hańby, kontrowersyjej, niebezpieczeństwa, odmiany, omyłki, pomocy, przeklęctwa, trwogi, wrożki, zboycow, zwierzchności; obawiać się ćwierdzić, dotknąć, ganić, gwałcić, mowić, poprawiać, uczynić, usprawiedliwiać się; obawiać się śmierci zadać, zwać Boga oćcem.

Fraza: »obawiać się [komu] trzeba« [w tym: czego (4)] [szyk zmienny] (5): KromRozm II c4v; Nie trzebáć ſię nam obáwiáć Nieprzydźieć go nikt dobywáć [o Chrystusie] MWilkHist B4; Rzeszy nietrzeba nam się tez obawiac abypomoc miaładac, Cesarzowi ActReg 5, 4; Céſárzá Ie^go M. oſobno/ á Ferdinándá/ nic złégo podkáć niemoże/ czegoby ſie y wáſzéy kró: M. obawiáć nie trzebá OrzJan 127.

Zwroty: »obawiać się [czego] bez przyczyny« (1): Ali cżego ſie dotąd nawięcey bez przycżyny obáwiali/ przyſzłoby zá przycżyną: to ieſt karánie świeckie o wolną [...] religią. PowodPr 45.

»w tyłu [= z zasadzki] się [czego] obawiać« (2): Skánderbeg máiąc ludzi około dzieſięć thyſiąc wybránego/ chćiał ſie onie pokuſić lecż ſie ſtyłu obawiał Amuratá z wielkim ludem BielKron 249; Ieſliś młody/ z tyłu ſię śmierći zdrádliwey obawiay ieſliś ſtáry/ otoć iuż w ocży lezie SkarŻyw 4.

Szeregi: »obawiać się i bać« (1): A kogoż ſię obawiáłá y bałá [formidasti et timuisti] żeś ſklámáłá/ á ná (mię) nie pomniáłáś [Jahwe do Jerozolimy] BudBib Is 57/11.

»obawiać się i przestrzegać« (1): Nie ieſt też [Chrystus] bez mocy/ żeby mu ſię kogo obáwiáć y przeſtrzegáć trzebá CzechEp 204.

»nie wstydać się ani obawiać« (1): Powiedał [król Agesilaus] też że od tych rad słychał wysławiánie śiebie/ ktorziby też gdyby potrzebá byłá/ gánić ſię go niewſtydáli/ áni obawiáli [vituperare non dubitarent]. ModrzBaz 17.

a. Czuć przed kim respekt; darzyć kogo szacunkiem, czcią (2): ták wielka byłá poważność y záwołánie Witołdowo w Polſzcze/ [...] iż Polacy Witołtá więcey niż Krolá czćili y ważyli/ y obawiáli ſię go. StryjKron 562.

α. bibl. [aluzja do Ioann 1/27, Luc 3/16, Mar 1/7] (1): Myał też [Pan Krystus] boty v ktorich obawiał ſie Yan krzćicyel rzemycżkow rozwyęzáć [ktoregom ią nie godzien żebym rozwiązał rzemyk v trzewika iego. WujNT Ioann 1/27]. GliczKsiąż G6.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Afformido – Obawiam ſzie, ſtrachąmſzie Lękam ſzie. Calep 40b; Subtimeo – Obawiam ſie. Calep l022b.

Synonimy cf OBAWAĆ SIĘ.

Formacje wspołrdzenne cf BAĆ SIĘ.

Cf OBAWAĆ SIĘ, OBAWIANIE SIĘ