Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBECNOŚĆ

Następne hasło: OBEDRZEĆ »

OBECNY (82) ai

obecny (81), obiecny (1) WróbŻołtGlab.

o oraz e jasne.

Fleksja

sg
m	N	obecny	f	N	obecnå	n	N	obecné
	G	obecnégo		G	obecn(e)j, obecny		G	obecn(e)go
	D	obecn(e)mu		D			D
	A	obecny, obecn(e)go		A	obecną		A	obecn(e)
	I	obecnym		I			I
	L	obecnym		L			L	obecnym

pl
N	m pers	obecni
N	subst	obecné
G		obecnych
A	subst	obecn(e)
I	m	obecn(e)mi

sg m N obecny (28). ◊ G obecnégo (1). ◊ D obecn(e)mu (3). ◊ A obecny (2), obecn(e)go (2). ◊ I obecnym (10). ◊ L obecnym (2). ◊ f N obecnå (7). ◊ G obecn(e)j (3), [obecny]. ◊ A obecną (2). ◊ n N obecné (7); -é (2), -(e) (5). ◊ G obecn(e)go (3). ◊ A obecn(e) (1). ◊ L obecnym (1). ◊ pl N m pers obecni (4). subst obecné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G obecnych (1). ◊ A subst obecn(e) (1). ◊ I m obecn(e)mi (1).

Sł stp: obiecny, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Będący gdzieś osobiście, znajdujący się we własnej osobie, przytomny (57)
- Przen (3)
- a. Stale urzędujący (1)
- b. O wszechobecności Chrystusa (20)
  - α. O Eucharystii (7)
- c. O abstraktach: istniejący (7)
- d. [O wodzie]
2. Spełniony osobiście, we własnej osobie (4)
3. Teraźniejszy; istniejący dzisiaj, teraz (4)
4. Wspólny, publiczny, powszechny (12)
- a. Dostępny ogółowi, społeczności (8)
- b. Dotyczący ogółu, społeczności (4)
  - Przen: O chorobie: dotyczący całego organizmu (1)
5. Pospolity, niczym się nie wyróżniający (3)
6. Dający się odczuć pod różnymi względami, wszechstronny (2)

1. Będący gdzieś osobiście, znajdujący się we własnej osobie, przytomny; praesens Calag, Vulg, Cn; assiduus, praesentaneus, superstes, [qui] in medio est, in oculis habitus Cn (57): BielKron 412; A tey ofiáry wſzyſcy ſą vcżeſtnikámi/ ktorzy ſą w iednośći ćiáłá Chriſtuſowego duchownego: choćiaſz ieſzcże ná świećie żywią/ álbo też iuż pomárli : choć ſą obecni álbo nie. WujJud 228v; Stoiąc przed nim Moſkiewſki poſelſtwo przymował. Dom ſwoy [= ród] obecny w Moſkwi za dźiedźictwo máiąc MycPrz I C3v; SkarJedn 288; Gegenwertig. Przytomny/ et obecny. Praesens Calag 222a; [przy chrzcie] ábyśćie podniowſzy rękę/ zárzekáli ſię ſzátáná/ ták iáko obecnemu mówiąc: zárzekam ſię ćiebie ſzátánie. SkarŻyw 278; A Lowiec ma bydź ieden do tego obecny/ iáko do wydawánia śieći GostGosp 20; Powiedźiałem przedtym y opowiádam/ iáko ſam obecnym będąc ták y teraz choćiażem tám nie ieſt [ut praesens et nunc absens] WujNT 2.Cor 13/2; PowodPr 32; CiekPotr 70.

obecny u kogo (1): A dobre miłuyćie záwżdy w dobrym: á nie tylko ná ten czás gdym ieſt obecny v was [cum praesens sum apud vos]. WujNT Gal 4/18.

obecny z kim (1): Y zmowili ſię ná potwarzy ſproſne y kłamliwe/ ktore do Ceſarzá máiąc z ſobą obecnego Arryuſzá/ przynieśli SkarŻyw 389.

obecny przy czym (2): gdzie bi sie stroni zwolili i pisarzow procuratorow voznich thak w sandziech ziemskich iako Groczkich prosą abi bili iurati abo przisiezni i przi sandziech abi bili obeczni ZapWar 1545 nr 2646; WujNT 850.

obecny gdzie [w tym: zaimek przysłówkowy (4), na czym (3), w cżym (1)] (8): Abowiem thám niemáſz Wikáryiego álbo namieſtniká/ kędy ſam pan ieſt obetzny KrowObr 10, 10; Páleologus Ceſarz był obecny ná Oſmym Zborze. SkarJedn d7v, 197, 288 [3 r.]; Phil Q4.

W przeciwstawieniach: »obecny ... daleki, nieobecny« (2): GrzegŚm 20; Krol á namieſtnik krolewski władzą trzymáiąc/ nie cżynią [...] dwu krolow/ ále iednego w vrzędzie y páńſtwie/ ácż dwá ſą w oſobie. Ieden obecny á drugi dáleki SkarJedn 57.

Wyrażenia: »obecny ciałem« (1): Bo áczkolwiekem nie ieſt obecny ćiáłem/ ále duchem ieſtem z wámi [Nam etsi corpore absens sum, sed spiritu vobiscum sum] WujNT Col 2/5.

»obecny duchem« (1): Ia záiſthe iáko nieobecny ćiáłem ále obecny Duchem [absens corpore praesens autem spiritu Vulg 1.Cor 5/3] etć. GrzegŚm 20.

»widomie obecny« (1): [Piotr się] Chriſtuſa widomie obecnégo trzykroć pod przyśięgą zaprzáł MurzHist I2.

Przen (3):

obecny z kim (2): SkarKaz 3b, 635a cf W przeciwstawieniach.

obecny w kim (1): iż choć nie był [Syn Boży] ániołem iednák w onym ániele obecżnym był/ ktory ſię Bogiem názywał. CzechEp 265.

W przeciwstawieniach: »daleki, pielgrzym ... obecny« [przekład i aluzja do: Vulg 2.Cor 5/8] (2): Mamy tę dobrą wolą od ćiáłá być dálekiemi/ á z Pánem być obecnemi [bonam voluntatem habemus magis peregrinari a corpore et praesentes ad Dominum]. SkarKaz 3b; Wolę od ćiáłá pielgrzyme^m być/ to ieſt/ z niego wynidź/ á z Chryſtuſem być obecnym. SkarKaz 635a.

a. Stale urzędujący (1): ieſliże ich [ludzi w prawie uczonych do pomocy sędziemu] będźie więcey máiąli być wſzytcy wiecżni/ cżyli tylko ieden iákoby obecny [an unus quasi ordinarius] á drudzy loſem ábo do pewnego cżáſu/ ábo do pewnych ſpraw obráni? ModrzBaz 89v.

b. O wszechobecności Chrystusa (20):

Wyrażenia: »cieleśnie, wedle ciała, z ciałem obecny« [szyk 3:1] (2:1:1): iż ácżkolwiek nie ieſt obecny wedle ćiáłá/ iednák záwdy ieſt z ſwoimi/ według ducha/ ktorego wźiął od Bogá bez miáry CzechEp 329; ReszPrz 86 [2 r.]; [Bóg] iáko może wſkrześić ćiáłá náſze (choćia ſię to widzi niepodobno) ták też może z ćiáłem ſwym ná wielu mieyſcách być obecnym. WujNT 171.

»obecny niewidzialnym obyczajem« (1): Ieſtći [Zbawiciel nasz] przytomnym álbo obecnym w kośćiele/ ále niewidźiálnym obycżáiem WujJud 124v.

»(wszędzie) na każdym (a. kożdym) miejscu, na wielu miejscach (zaraz) obecny« (2:2): KrowObr 10; Teraz záſię nie tylko w niebie y Sákrámenćie/ ále wſzędźie ná káżdym mieyſcu/ iáko on powiáda/ obecnym ieſt. ReszPrz 85, 86; WujNT 171.

»obecny tak w niebie jako w piekle« (1): Brencyani záſię y Vbikwityſtowie powſzechną prawdźiwą obecność Páná Chryſtuſowę ták dálece y ták ſzeroko rośćiągáią/ iż go też ćieleſnie obecnym cżynią/ ták w niebie iáko w piekle ReszPrz 86.

»w duchu [= duchem] obecny« [szyk 3:1] (4): KrowObr 10 [2 r.], 10v [2 r.] cf »obecny w kościele«.

»obecny w kościele« [szyk 4:2] (6): Tu maſz iuż iáſne ſwiádectwá s piſmá ſwiętego/ iż Pan Kryſtus Syn Boży w duchu/ ieſt obetzny w kośćiele ſwiętym. KrowObr 10v, 10 [3 r.], 10v; WujJud 124v.

»obecny wszędzie« [szyk 1:1] (2): WujJud 70; [O Ojcze, racz] łáſki záraz obfićie vżycżyć/ ábym z vcżćiwośćią/ vprzeymośćią/ y nie ſtruchláłą nádźieią ſtał przy obecnym wſzędźie/ ſtráſzliwym/ y przedſię dobrotliwy^m maieſtaćie twoim. LatHar 14.

Szereg: »przytomny albo obecny« (1): WujJud 124v cf »obecny niewidzialnym obyczajem«.

α. O Eucharystii (7): SkarŻyw 28, 320; WujNT 286; Táka wiárá y wyznánie przywodźi mię do niſkiego bárzo pokłonu/ ábych ćię pod oſobą chlebá vczćił/ y iáko obecnego tu w tey táiemnicy Páná mego naniżſzą pokorą duſzą y ćiáłem przywitał SkarKaz 160a.

Wyrażenia: »obecny w chlebie, pod osobą chleba« (1:1): GrzegRóżn E3; Confeſsia Augſzpurſka [...] ták wyznawa/ że prawdźiwe Ciáło y Kreẃ Chriſtuſowá prawdźiwie pod oſobą chlebá y winá ná Wiecżerzy obecne ieſt. WujJud 175.

»na ołtarzu obecny« (1): Co wſzytko dla tey ofiáry ſie dźieie/ ktora ná ołtarzu ieſt obecna. WujJud 223v.

c. O abstraktach: istniejący (7): Boiaźń Páńſka roſpądza grzechy/ á pokąd ieſt obecna záwśćiąga gniewu [perseverans autem avertit iram]. BibRadz Eccli 1/20; Abowiem kto obęcnego [!] karania nieſczierpiwa/ ten niełatwie w iego niebytnośći bywa wymawian. KwiatKsiąż D4v; Pan ſam powiedział: To ieſt Ciáło moie. Bo tego ſłowká/ To/ tá moc ieſt/ áby pokazáło wſzyſtkę iſtnośc rzecży obecney. KuczbKat 175, 110; iż to iuż ták Bog v ſiebie ſámego/ v ktorego ſą wſzyſtkie rzecży obecne/ iáko v tego ktory wzywá [!] tych rzecży ktorych/ nie máſz/ iákoby iuż były [...] poſtánowić y náznáczyć racżył. CzechRozm 24; Przeto tjm ſię więcey gniewu ludzi ſpráwiedliwych bać potrzebá/ im iáśniey wiemy/ iſz ten w ſercách ich ieſt obecny/ ktory ná cżynienie pomſty iáką on chce/ ſłáby nie ieſt. SkarŻyw 498; Ná rzeczy obecne pátrzćie [quae secundum faciem sunt videte] Ieſli kto ſobie dufa/ iż ieſt Chriſtuſow: niech záſię to ſam v śiebie vważa WujNT 2.Cor 10/7.

d. [O wodzie: W tych młyniech, gdy suchy rok, nie zawżdy wszytkie koła mielają. Gdzieby woda obecna była, mogłoby się tego wszytkiego więcej dostawać. LustrSand 165.]

2. Spełniony osobiście, we własnej osobie (4): Więc iáko wielcy Pánowie chowáią Doktory [...] á záwżdy Doktorá chcą mieć prży ſobie: ták Rzeczpoſpolita potrżebuie prży boku ſwym vſtawicznie Doktorow/ to ieſt Senatorow (marg) Przy Krolu obećne [!] Senatorow mieſzkánie. (–) GórnRozm K; SarnStat 492 [2 r.]; Zá odległe y dálekie ofiárá/ á vżywánie obecne ſam záſię káżdy pożywa nie zá drugiego. SkarKaz 158a marg.

W charakterystycznych połączeniach: obecne mieszkanie (3), używanie.

3. Teraźniejszy; istniejący dzisiaj, teraz (4):

W przeciwstawieniach: »obecny ... przeszły, przyszły, ktory zszedł« (3): á tak ieſliby tá obietnicá y ten znák/ przez Ezáiaſzá obiecány nie mogł ſie ściągáć do cżáſu dálſzego ná potym przyſzłego/ ále tylko do onego obecnego Ezáiaſzowego/ tedybym ia też tákże mowił/ iż też obietnice Abráhámowi vcżynione/ do iego ſie tylko żywotá śćiągáły CzechRozm 132v; bo wierzą żywi obecni/ iſz ći ktorzy zeſzli żyią/ á nie obroćili ſię wniwecż/ ále ſą y żyią v Bogá. SkarŻyw 456; pátrzym ná chwałę Páńſką/ ktora w męce męcżeńnikow przeſzła ieſt/ ále w dzielnośći y ſkutkach/ obecna ieſt. SkarŻyw 567.

Wyrażenia: [»obiecny lud«: et assumpserim mihi y wzyąłem waſſ ſſobye za obiecny lud TomZbrudzBrul Ex 19/4.]

[»obecna obrona«: A tak za gotowość obecny ty potoczny obrony przygodzi się nam, nie jedno przeciwko Tatarom, ale też i przeciwko takim nieprzyjaciołom naszym [...] SenatDelib 124.]

»starosta obiecny« (1): Oſwiecżonemu panu/ Panu Piotrowi Kmicie Grabi z Wiſnicża/ á na Sobniu dziedziczowi/ Woiewodzie y Staroſcie obiecznemu Krakowskiemu WróbŻołtGlab A2.

4. Wspólny, publiczny, powszechny (12):

a. Dostępny ogółowi, społeczności; catholicus, communis, publicus Calep (8): Catholicus – Powſzechnij, obecnij. Calep 172b; Communis – Obecznij, poſpolitij. Calep 224b; Compaſcuus – Obeczne paſtwisko. Calep 226a; Xenodochium – Goſpoda obecna. Calep [1149]b, 369a, 821b, [871]b.

Wyrażenie: »obecny do używania« (1): Familiarium – Obeczni do uziuanią. Calep 407b.

b. Dotyczący ogółu, społeczności (4):

Wyrażenia: »listy obecne« = siedem listów autorstwa apostołów Piotra, Jakuba, Jana i Judy skierowanych do wszystkich wiernych (1): w Słowieńſkich kśięgách po dzieiach Apoſtolſkich drzewiey liſty obecne ſtoią/ toż dopiro po nich Páwłowe lifty BudNT przedm d3.

[»obiecna modlitwa«: Nabozna pioſnká á obiecna modlitwá człowieká Krzeſciańskiego / do Syná Bożego.TrzecPis 40.]

[»pospolitowanie obiecne«: częstokroć więcyj owieczki nasze (będąc z nimi w pospolitowaniu obiecnym) im posłużą a wyuczą, niźli my to czynić możemy. ActaSynod I 70.]

»obecne zeście« = zgromadzenie powszechne (1): kthorą [papież o swojej przysiędze] ná pierwſzym obecnym żeśćiu vrotzyśćie będę powtarzał. KrowObr 41v.

»zwirzchność obecna« = panowanie nad wszystkimi (1): Iż ktoby lie kowiek nápierał zwirzchnośći obecney nád wſzytkimi koſcioły/ iż to ieſt Antykryſt álbo ſprawcá iego RejAp 77.

Przen: O chorobie: dotyczący całego organizmu (1): gdy niemoc ieſt Obecna/ á wſzyſtko ćiáło chore/ puſzczay kreẃ z Rámieniá. SienLek 33.

5. Pospolity, niczym się nie wyróżniający; trivialis Calep (3): Dokąd ćię záś nie vyźrzę/ páni wſzech pięknieyſza/ Co ich kolwiek przynioſłá chwilá teráznieyſza. Iuż mi z myśli wypádły té obecné twarzy: Twoie nadobné lice ieſt podobné zarzy KochPieś 8; Calep 1088b.

Wyrażenie: »lud obecny« (1): Ale dał Pan Bog w ſerce moie/ y zgromádziłem co cżelnieyſze/ y vrzędniki/ y lud obecny [optimates et magistratus et vulgus]/ ábych ie policżył Leop 2.Esdr 7/5.

6. Dający się odczuć pod różnymi względami, wszechstronny (2): Ale gdy y ty rzeczy [woda czarowana, sól, popiół] nicżemne były/ thedy odpuſty/ mſze/ iáko obecne lekárſtwo przydawáne bywa żywem y zmárłym/ przećiw wſzemu złemu GrzegRóżn Ev; Trzecia iż ſobie Pánowie Koronni w pámięć bráli/ ſwięte panowánie Iágiełowe y Kázimirzowe/ tudzieſz obeczną dzielność/ y cnoty wrodzone Sigmuntá Syná iego Xiędzá Litewſkiego. StryjKron 707.

Cf NIEOBECNY