Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBRACANIE

Następne hasło: OBRACHOWAĆ »

OBRACANY (29) part praet pass impf

o jasne; -ra- (19), -rå- (9); -ra- Leop, BibRadz (2), RejPos (3), RejZwierc, GórnRozm; -rå- BudNT, WujNT (2); - ra- : -rå- Mącz (2:1), ModrzBaz (3:1), SarnStat (6:4). ◊ W formach niezłożonych -ån, -åno, -any (N pl subst). ◊ W formach złożonych drugie a jasne.

Fleksja

sg
m	N	obracån, obracany	f	N	obracanå	n	N	obracåno, obracan(e)

pl
N	m pers	obracani
A	subst	obracan(e)
inne formy
pl N subst m - obracané, obracany; pl N subst f - obracané; pl N subst n - obracané

sg m N obracån (2), obracany (1); ~ (attrib) -any (1); ~ (praed) -anͦ Mącz (2). ◊ f N obracanå (3). ◊ n N (praed) obracåno (3) Mącz, RejPos (2), obracan(e) (2) GórnRozm, WujNT. ◊ pl N m pers obracani (2). subst m (praed) obracané (10), obracany (1) RejZwierc; -é (6) -(e) (4). f obracané (3); -é (1), -(e) (2). n obracané (1). ◊ A subst obracan(e) (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: obracan od czego (3).

Sł stp s.v. obracać, Cn brak, Linde XVII w. s.v. obrócić.

Znaczenia

1. Któremu zmienia się kierunek ruchu lub położenie (6)
- W przen (2)
- a. O obrzędzie starotestamentowym (1)
2. Kręcony, wprawiany w ruch obrotowy (3)
3. Używany, wykorzystywany, przeznaczany (14)
- W przen (4)
4. Zmieniany, przekształcany (6)

1. Któremu zmienia się kierunek ruchu lub położenie (6): Leop Iac 3/4; BudNT Iac 3/4; A oto/ okręty/ ták wielkie będąc/ y gdy ie ſrogie wiátry pędzą: iednák obracáne bywáią od málutkiego ſzteru [ecce et naves ... circumferentur a modico gubernaculo]/ gdźie iedno ieſt wola ſternikowá. WujNT Iac 3/4.

W przen (2):

obracany do czego (1): tákowe popędliwośći ſerdecżne [...] niemáią być obrácáne do żadnych rozmysłów [nec in deliberationes, nec in actiones ullas arcessendae]/ áni do żadnych ſpraw/ gdy śię zbytnie z cżłowieká wynorzáią. ModrzBaz 7v.

Zwrot: »ku złemu końcowi obracany« (1): trżebá było czynić to z wielkim rozmyſłem iżby to co ſię czyni ku dobremu końcowi/ ku złemu obrácáne bydź nie mogło. GórnRozm Ev.

a. O obrzędzie starotestamentowym (1): Abowiem pierſi obrácáne/ y łopátkę podnoſzoną/ wźiąłem od ſynow Izráelſkich [Quia pectus elevationis, et armum exaltationis tuli a filiis Israel] z pokoynych ofiar ich BibRadz Lev 7/34.

2. Kręcony, wprawiany w ruch obrotowy (3): Volutus – Obracani. Calep 1139a.

obracan czym (1): Moletrina, Zárná/ młyn który rękomá bywa obrácan Mącz 229b.

Zwrot: »na kole obracan« (1): Ixion, Król/ Tesalieykki [!] który wedle poeckich fabuł bez przeſtanku ná yednym kole w piekle bywa obracan. Mącz 179d.

3. Używany, wykorzystywany, przeznaczany; referendus Modrz; convertendus JanStat (14):

obracany ku czemu (2): od ktorego [Pana Boga] iáko wſzytko dobre ná wſzytkie pochodźi/ ták też ku iego ſámego czći y chwale ma być obracáne WujNT 27; [Chłopi tułający się po przybyciu do miasta] okowáni niech będą obrácáni ku czyniéniu grobli [ad faciendos aggeres ... adhibeantur JanStat 1094] SarnStat 520.

obracany na co (6): Tho rozumie o tych rzeczách ktore nacz inego bywáią obrácáne niż ná tho ná coby ich słuſznie miano vżywáć. BibRadz I 341a marg; vſtáwiamy áby [zbiegli chłopi] przez Stároſty [...] byli imáni: á poymáni/ áby ná roboty byli obrácáni [capti operis servilibus adhibeantur JanStat 1088] SarnStat 521; pożytki z tego Wóytoſtwá máią bydź obracáné ná popráwę miáſtá tego. SarnStat 983, 445, 1196, 1253.

Wyrażenia: »obracany do skarbu« (1): Ktemu też wſzytkie pieniądze zá winy [...] niewiem gdźieby lepiey [...] obracáne być miáły [nescio an rectius aliquo referatur]/ iedno do ſkárbu Rzecżypoſpolitey ModrzBaz 123.

»ku swej potrzebie obracany« (1): Też im tego pozwalamy/ áby z nich nie brano myt/ céł/ moſtowégo/ grobelnégo od ich właſnych rzeczy/ któré nie ná przekup/ ále ku ſwéy potrzebie będą obracáné SarnStat 1196.

»tam gdzie słusznie obracan« (1): A ták tu cie vcży Pan/ ábyś nie pſował tego co zoſtánie od pocżćiwey żywnośći twey/ á to obrácał tám gdzie ſłuſznie á pocżćiwie ma być obrácano RejPos 82v.

W przen (4):

obracany na co (3): á záwżdy to [źle nabyte] ná pomſtę ma być obrácano y wam y potomſtwu wáſzemu. RejPos 253; Iesliże dla iednákiego wyſtępku rozność karánia ma być záchowaná/ tedy ma być obrácána nie ná roſpuſzcżenie wodze złośćiam/ ále ná hámowánie [ea tamen non ad laxanda fraena maliciae, sed ad contrahenda referenda est]. ModrzBaz 70, 73.

Wyrażenie: »poczciwie obracany« (1): A thá krześćiáńſka ſzcżodrobá ktora bywa pocżćiwie á w imię Páńſkie obrácána/ záwżdy káżdemu ná dobre wychodziłá. RejPos 113.

4. Zmieniany, przekształcany (6):

obracany na co (4): PRzywileie poſpolité y oſobliwé/ niemáią bydz wykłádániém iákim ná inné rozumienié obracáné [in alium quam sonant sensum, verti JanStat 103] SarnStat 52 [idem (3)] 99, 327, 765.

Wyrażenie: »wniwecz obracany« (1): [odszczepieństwa w Polszcze] záwżdy były onemi zacnemi Konciliámi á wielkiemi zyázdy zacnych á náucżonych ludzi tłumiony á w niwecż obrácány RejZwierc 259v.

Szereg: »przemienian albo obracan« (1): Tropus, Latine dici potest modus figura, conversio, vel potius motus vel mutatio, Przemienienie/ obrocenie gdy z właſnego znám⟨i⟩onowánia ku niewłaſnemu bywa słowo które przemieniano álbo obrácano. Mącz 466c.

Cf OBRACAĆ