Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODKRYTY

Następne hasło: ODKRYWAĆ SIĘ »

ODKRYWAĆ (65) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	odkrywać
praes
	sg	pl
1	odkrywåm	odkrywåmy
2	odkrywåsz
3	odkrywå	odkrywają

praet
	pl
3	m pers	odkrywali

fut
	pl
3	m pers	odkrywać będą

imperativus
	sg	pl
2	odkrywåj	odkrywåjcie

conditionalis
	sg
2	m	byś odkrywåł

impersonalis
praet		odkrywåno
participia
part praes act		odkrywając

inf odkrywać (4). ◊ praes 1 sg odkrywåm (21). ◊ 2 sg odkrywåsz (1). ◊ 3 sg odkrywå (22). ◊ 1 pl odkrywåmy (1). ◊ 3 pl odkrywają (7). ◊ praet 3 pl m pers odkrywali (3). ◊ fut 3 pl m pers odkrywać będą (1). ◊ imp 2 sg odkrywåj (1). ◊ 2 pl odkrywåjcie (1). ◊ con 2 sg m byś odkrywåł (1). ◊ impers praet odkrywåno (1). ◊ part praes act odkrywając (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII(XVIII) w. s.v. odkryć.

Znaczenia

1. Usuwać to, co zakrywa, odsłaniać, obnażać (16)
- Przen (1)
- a. Obnażać (7)
- b. Odrzucać pościel; przen (1)
- c. Przerzedzać drzewa (1)
2. Ujawniać, ukazywać, demaskować, objawiać (40)
- W przen (1)
- a. Zwierzać się z czegoś (1)
3. Wykrywać obecność, wyzwalać (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (8)

1. Usuwać to, co zakrywa, odsłaniać, obnażać; revelare Mącz, PolAnt, Cn; nudare Mącz, Modrz, Cn; evelare Mącz; connudare, denudare, develare Calep; aperire, retegere Cn (16): Mącz 252d, 479b; nátłucz złotych chrząſzczow z ſádłem ſtárym/ przyłożże ná guz/ á nieodkryway do trzech dni SienLek 184; Calep 243a, 306b, 315b.

Przen (1):

Zwrot: »nocne odkrywać ciemności« = oświecać przez głoszenie nauki (1): KRIſte dniu náſzey ſwiátłośći/ nocne odkrywaſz ćiemnośći/ zá ſwiátłość ćię práwą znamy/ gdy twey náuki słuchamy. ArtKanc T13.

a. Obnażać; expapillare Mącz, Cn [w tym: co = zakryte (6)] (7): Cżemu barzo niemocni ramiona odkrywaią. GlabGad D2v; Mącz 111c; BudBib Ez 22/10; Białemi głowámi vwijáią/ obrácáią: á w tem goleni odkrywaią/ obłápiaią ModrzBaz 54v; Expapillo – Az do pierſi odkriwąm. Calep 391b.

W przeciwstawieniu: »zakrywać ... odkrywać« (1): zákrywáią twarz wſzythkę/ áż gdy iedzą odkrywáią BielKron 449v.

Zwroty: »odkrywać głowę« (1): Y rzekł Moiżeſz do Aároná y Eleázárá y do Itámár: nie odkrywaycie głow wáſzych BielKron 38.

»twarz odkrywać« (1): BielKron 449v cf W przeciwstawieniu.

b. Odrzucać pościel; przen (1):

Zwrot: »odkrywać połę [czyją]« = sypiać z czyjąś żoną (1): Przeklęty łożący ſię z żoną oycá ſwego/ á odkrywa połę oycá ſwego [discooperuerit oram patris suis] BudBib Deut 27/20.

c. Przerzedzać drzewa [co] (1): Głos Páńſki gotuie ielenie/ y odkrywa gęſte láſy [Ps 28/9] LatHar 347.

2. Ujawniać, ukazywać, demaskować, objawiać; detegere Modrz, Cn; manifestare Mącz; enudare Calep; patefacere, retegere Cn [w tym: kogo (2), co (34)] (40): tákowy też ieſt ſzalony Człowiek/ ktory odkrywa wyſtępki zmárłych przodkow ſwoich OrzRozm M2v; KwiatKsiąż G2v; Mącz 208a; GórnDworz Gv, Cc4; BudBib Ez 21/29; SkarJedn 298; W wtorych záś kśiążkách/ náukę nie Chriſtyáńſką [...] odkrywám/ y onę piſmy ś. y Pátreſámi zbijam. CzechEp 11v, 350, 351; ReszPrz 98; Calep 364b; Człowiek [...] wychodzi z grobu/ kiedy przez ſpowiedz odkrywa ſwe ſumnienie. WujNT 354, Luc 11 arg; PowodPr 10.

odkrywać komu (4): Kápłaná Królowi przekłáda/ kácerſką niewierną Królom wiárę odkrywa OrzQuin A3; RejAp 5v; KuczbKat 10; CzahTr B4v.

odkrywać czym (2): dobrowolnie to przyznawa/ iż ſię piſmem ś. iákoż ták ieſt/ y rządźimy y ſzcżyćimy/ y nim też błędy ludzkie odkrywamy CzechEp 89, 235.

odkrywać jakim (1): CzahTr B4v cf W przen.

odkrywać przed kim (1): Ták iż ſie iął ſam w ſobie ſerdecżnie fráſowáć/ Bo nie ſmiał żálu ſwego ni przed kim odkrywáć HistLan Cv.

Ze zdaniem dopełnieniowym oraz przydawkowym rozwijającym dopełnienie (2): á nie thelko vbior/ ále poſtępki obycżáie/ [...] odkrywáią cżłowieká/ iáki ieſt w ſobie. GórnDworz L8v; A ták/ ná mądre^go ſędźie^go iáko mnimam należy/ odkrywáć wſzytko/ coby ſpráwiedliwość ábo forytowáć ábo przekáżáć mogło. ModrzBaz 90.

W charakterystycznych połączeniach: odkrywać błędy, człowieka, kacerską wiarę, mądrość, myśli, naukę, niedostatki, nieposłuszeństwo, niezbożność, przestępstwa, sprosne obyczaje, sumnienie, upor, ustawy, wszeteczeństwa, wykręty heretyckie, wymysły ludzkie, występki, złość (złości) (4).

Zwroty: »błąd odkrywać« (3): Biſkupia rzecż ieſt błędy odkrywáć/ y oſądzáć WujJud 214; SkarŻyw 337; CzechEp 89.

»grzechy odkrywać« [szyk zmienny] (5): thymże obytzáiem zakon Boży/ odkrywa ſkryte grzechy/ ktore ſię táią w ćiele náſzym KrowObr 44, 44 marg, Vu3v; Odkrywali [lege: Odkrywa li] [Stary Zakon] grzéchy/ ieſliże ié téż karze BiałKat 23v, 23v.

»fałszywą naukę, fałszowanie odkrywać« (3:1): Ieſliżeć ia prawdę powiádáiąc/ y wáſzę náukę fáłſzywą odkrywáiąc/ was poſądzam? KrowObr 69v, 69v marg, Rr4; WujNT przedm 15.

»jaśnie odkrywać« (1): Ieſt záſye/ czego wybáczyć y wyrozumieć niemożem [...]. co iednák nam piſmo Swięte iáſnie wſzyſtki [rzeczy] odkrywa BiałKat 31.

»odkrywać tajemnice« [szyk zmienny] (2): A tu iuż dáley Ian ſwięty [...] odkrywa nam tháiemnice zákrythośći Boſtwá onego wiekuiſthego RejAp 5v; KuczbKat 10.

»zdrady odkrywać« (2): [Safirus] zdrady odkriwa/ ſtrachy odpądza. FalZioł IV 57c; WujNT 16.

Szeregi: »ukazować i odkrywać« (1): Ták rownie Papieżnicy cżynią/ kiedy im pan Bog [...] ſproſne obycżáie ich vkázuie y odkrywa NiemObr 179.

»zbijać i odkrywać« (1): Lecz kośćioł powſzechny [...] zdrády y wykręty Haeretyckie zbija y odkrywa. WujNT 16.

W przen (1): Ale oko prześpiecżne y ſławá pocżćiwa/ Tá mię iáſnym kożdemu z tych brudow odkrywa. CzahTr B4v.

a. Zwierzać się z czegoś (1):

Zwrot: »[komu] tajemnicę odkrywać« (1): iuż wám [...] ſwoię taie^mnicę odkriwa^m ForCnR B3.

3. Wykrywać obecność, wyzwalać [co] (1): Abowiem iáko wodá odkrywa ogień/ gdy bywa laná w wapno niegáſzone/ thymże obytzáiem zakon Boży/ odkrywa ſkryte grzechy KrowObr 44.

*** Bez wystarczającego kontekstu (8): Retendo, Spuſzczam/ ſpinam/ też odsłaniam/ odkriwam. Mącz 445d, 252d, 442b [2 r.]; Detego – Odkriwąm. Calep 314a, 707a, 919b, 921a.

Synonimy: 1. odsłaniać; a. obnażać; 2. objawiać, ukazować.

Formacje współrdzenne cf KRYĆ.

Cf ODKRYWANIE

LWil