Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODPŁYWAĆ

Następne hasło: ODPOCZĘŁY »

ODPOCZĄĆ (36) vb pf

Oba o jasne.

W praet, con, part odpocz- (13), odpoczn- (2) LeovPrzep, StryjKron.

Fleksja

inf	odpocząć

praet
	sg		pl
2	m	-ś odpoczął	m pers	-ście odpoczęli
3	m	odpoczął	m pers
3	n	odpoczęło	subst	odpoczęły

imperativus
	sg	pl
1		odpocznimy
2	odpoczni	odpocznicie
3		niech odpoczną

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych odpoczął	m pers
3	m		m pers	by odpoczęli, by odpocznęli
3	n		subst	by odpoczęły

inf odpocząć (8). ◊ fut 1 sg odpocznę (2). ◊ 3 sg odpocznie (2). ◊ 1 pl odpoczniemy (2) March³, KochSob, odpoczniém (1) KochPij, -emy (1), -(e)my (1). ◊ 3 pl odpoczną (2). ◊ praet 2 sg m -ś odpoczął (1). ◊ 3 sg m odpoczął (2). n odpoczęło (1). ◊ 2 pl m pers -ście odpoczęli (1). ◊ 3 pl subst odpoczęły (1). ◊ imp 2 sg odpoczni (1). ◊ 1 pl odpocznimy (1). ◊ 2 pl odpocznicie (1). ◊ 3 pl niech odpoczną (1). ◊ con 1 sg m bych odpoczął (1). ◊ 3 pl m pers by odpoczęli (1), by odpocznęli (1). subst by odpoczęły (1). ◊ part praet act odpocząwszy (4), odpocznąwszy (1).

Sł stp brak, Cn s.v. odpoczęły, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przestać na jakiś czas robić to lub podlegać temu, co jest odczuwane jako trud lub cierpienie; nabrać na nowo sił, wytchnąć (30)
- Przen (2)
- a. Znaleźć spokój, ukojenie (o zmarłych) (2)
  - α. Znaleźć ukojenie po trudach życia (1)
  - β. O zwłokach: zostać pogrzebanym (1)
- b. Zrobić przerwę w czymś; poczekać (5)
2. Zatrzymać się, pozostać gdzieś (2)
- Przen: O Duchu Świętym wobec wybranych bożych (1)
3. Pozwolić wytchnąć, dać odpoczynek (4)
- Przen: Nie używać przez jakiś czas, zostawić odłogiem (1)

1. Przestać na jakiś czas robić to lub podlegać temu, co jest odczuwane jako trud lub cierpienie; nabrać na nowo sił, wytchnąć; recumbere Mącz; reſrigerari Vulg [w tym: o Bogu po stworzeniu świata [1 r.] (30): Iużem ſie teras vmętził odpotzniemy. March³ X; wyśćie dla kośćioła/ bez lidżby nędze vćierpieli: [...] Pogánie was drápáli: Krolowie bicżowáli y lżyli: nigdyśćie nie odpocżęli/ á znáuki nie wyprzęgli. SkarŻyw 595; KochSob 63; ábych z weſelim przyſzedł do was zá wolą Bożą/ ábych ſpołu z wámi ſię vćieſzył (marg) odpoczął. [...] (–) WujNT Rom 15/32; Onę naśliczniéyſzą twarz/ zbili y zeplwáli/ A przez onę wſzyſtkę noc odpocząć niedáli: Włócząc go po vlicách/ tám y ſám wodźili SiebRozmyśl H2; Sobotá co znáczyłá/ y iáko P. Bog w nię odpoczął SkarKaz Oooo2c.

odpocząć na czym (1): oſuſzyć ſie/ y ná łóżku pół godźiny odpocząwſzy/ godźinę przed zachodem/ [..-.] wieczérzáć Oczko 28.

odpocząć w czym [= uważając coś za odpoczynek] (1): ieſli w bogáctwách będźie kto chćiał odpocżąć/ tedy mu one do pychy [...] dádzą przycżynę WysKaz 10.

odpocząć gdzie (5): Mącz 70c; Oczko 26; Dáléy idąc/ ná Rzowſkim rubieżu namioty/ Y twoie ſprácowáné odpoczęły roty. KochJez B3, B3v; PudłDydo A3.

W porównaniu (1): iáko ow pielgrzym/ ktory [...] o południu przeſypia ſie w cieniu przy iákiey ſtrudze: ták ia też odpocżnę ſobie przy tym wdzięcznym ſzumie żywey wody/ ſłow páná Derſniakowych GórnDworz Ov.

Zwroty: »odpocząć sobie« [szyk zmienny] (7): Recumbamus hic paululum Odpocznimy tu ſobie trochę. Mącz 70c; GórnDworz Ov, L13v; nálaſwſzy/ rydle mieyſcá nieſkopáne w ogrodzie kopáli/ áſz do onego cżáſu gdy do nich S. Izáák przyſzedł: y mowił im: odpocżnićie ſobie/ robiliśćie doſyć. SkarŻyw 324; GOśćiu/ ſiądź pod mym liſćiem/ á odpoczni ſobie KochFr 43; ReszList 167; OrzJan 45. [Cf też 3. KochJez Bv; 3. Przen LeovPrzep I2.]

»odpocząć trochę« = recumbere paululum Mącz [szyk zmienny] (2): Mącz 70c; Apoſtołom rádźił/ gdy y ieść czáſu nie mieli/ ludzkie kłopoty y rády odpráwuiąc: áby vćiekli ná puſzczą y trochę odpoczęli. SkarKaz 609a.

»odpocząć z trudu« (1): odpocznąwſzy z onego trudu kilko dni/ y wychwoſtawſzy ſię w łáźni/ [...] odprowádzon był do Litwy StryjKron 442.

Przen (2): A gdy ſie wypełnią látá wieku/ tedy odpocznie ſwiátło/ y zginą ciemnośći StryjKron 6, 6.

a. Znaleźć spokój, ukojenie (o zmarłych) (2):

α. Znaleźć ukojenie po trudach życia (1): Zli po śmierći nie odpocżną BierEz R2v.

β. O zwłokach: zostać pogrzebanym (1):

Fraza: »niech odpoczną w pokoju« (1): kośći tu oycá twego/ Niech odpocżną w pokoiu PudłDydo B4v.

b. Zrobić przerwę w czymś; poczekać; requiescere Vulg (5): będę ſzukáć drobow moich z rąk iych/ á wytrácę ie (marg) wł: Każę iym przeſtáć/ álbo odpocżąc [cessare faciam eos]. (–)/ że nie będą páść drobow BudBib Ez 34/10; ieſliby téż zwomitem doſyć plugaſtw iákich wyſzło/ po których wżołądku nic nie było/ odpocząć ónégo dniá/ á názáiutrz znówu [pić wodę] Oczko 20, 31, 38v.

Zwrot: »odpocząć na mały czas« (1): widźiałem pod ołtarzem duſze pobitych dla ſłowá Boże^go [...]. y wołáły głoſem wielkim/ mowiąc: Dokądże Pánie [...] nie ſądźiſz y nie mśćiſz ſię krwie náſzey nád tymi co mieſzkáią ná źiemi? [...] y powiedźiano im/ áby ieſzcze odpoczęły ná máły czás [ut requiescerent adhuc tempus modicum] WujNT Apoc 6/11.

2. Zatrzymać się, pozostać gdzieś; requiescere PolAnt, Vulg (2):

W przeciwstawieniu: »ruszyć się ... odpocząć« (1): Y bywáło gdy ſie ruſzyć miáłá ſkrzyniá/ tedy mawiał Moiżeſz: powſtań Iehowo [...]. A gdy miáłá odpocżąć mawiał: náwroć ſię Iehowo BudBib Num 10/36.

Przen: O Duchu Świętym wobec wybranych bożych [nad kim] (1): cześć/ chwałá y moc Boża/ y duch iego nád wámi odpoczynie (marg) odpoczął. G. (–) WujNT 1.Petr 4/14.

3. Pozwolić wytchnąć, dać odpoczynek [komu, czemu] (4): Chodźcie do mnie wſzyścy ktorzy cięſzko pracuiecie i obciążeni ieſteście/ a iá wám odpocznę [recreabo vos]. MurzNT Matth 11/28; W Drogáczowieś odpoczął y koniom/ y ſobie. KochJez Bv; Tá prze zdrowie Márſzałkowé/ Owa gośćiu wſtań ná nowé. Tá prze Hrábie: wſtańmy tedy: Odpoczniém że nogóm kiedy? KochPij C4.

Przen: Nie używać przez jakiś czas, zostawić odłogiem (1): Bog przez Moyżeſzá roſkazał/ áby Zydowie ná káżdy rok śiodmy źiemie nie rucháli/ y owocow żadnych ſniey nie zbieráli: ále żeby nietylko ſobie/ ále theż y inſzym wſzyſtkim rzeczam odpocznęli. LeovPrzep I2.

Synonimy: 1. odetchnąć, wytchnąć; b. przestać.

Formacje współrdzenne: odpoczynać, spoczynąć; odpoczywać, spoczywać; odpoczynąć; odpoczynieć.

Cf ODPOCZĘŁY, ODPOCZNIENIE