1.
Zadając cierpienia lub doznając cierpień; bez litości;
crudeliter Miech, Mącz, Modrz, Calep, Cn; tyrannice PolAnt, Mącz, Calep, Cn; ferociter PolAnt, Mącz, JanStat; crudelissime Miech, Modrz; truculenter Mącz, Modrz; saeviter Mącz, Calep; atrociter, cruciabiliter Mącz, Cn; more tyrannico, terribili mente, tyranniter Miech; libidinose, severe Mącz; immaniter, impotenter Cn (178):
pirwey pocieſſon nie będę/ aż dla zbawienia wſſytkiégo ſwiata na krzyżu ganiebnie ij okrutnie vmrę OpecŻyw 98v;
O Iezu ſtworzycielu nieba ij ziemie/ ienżes był na krzyżu dlá mnie okrutnie rozciągnion OpecŻyw 140,
22v,
[79],
110,
126v,
131v (
16);
OpecŻywSandR nlb 5;
TarDuch [C4],
[C4]v,
C5v;
Tatarzy [...] werwawſzy ſie na zamek z krzikiem wielkiem wſzitky okrutnie poſiekli MiechGlab 33,
17,
47,
53,
57;
WróbŻołt E5v;
RejPs 118v;
LibLeg 11/141v;
[Filip] natychmiaſt tył podawſzy iął vciekać/ kthorego Pauzania ſćigaiąc włocżnią okrutnie przebodł. HistAl B4;
Byli też tám ná tym polu ptacy bárzo ćiſzy latáiący/ á gdy ich kto chciał tknąć/ nátychmiaſt pohodził s nich ogień/ á ták go okrutnie palił HistAl K7,
H5v,
I2v;
Szalęni zaiſté a nie zbożni ludźie/ ktorzy/ czego złodźieium i wſzelakiem złoczynczam na śmierć ſkázanym niebronią/ wtem cnotliwego człowieka okrutnie obwiniali MurzHist V2,
C2,
O,
R;
Tákże theż y dzis naydzie wyele tákich rodzicow ſrogich/ [...] ktorzy ledá o co [...] dziecyom á fynom ſwym łáyą/ háńbyą/ ſromocą/ á one okrutnie karzą GliczKsiąż G2v;
LubPs E2,
L4v;
RejWiz 82v,
88,
123,
183v;
Leop 1. Reg 31/3,
3. Mach 7/7;
UstPraw Bv;
(nagł) Na dziſieyſze okrutniki. (–) PAn woła przez Proroki/ brońcie śirot/ wdowy/ [...] Wſzákże im dziś nawięcey/ ći krzywdę dzyáłáią/ [...] Ktorzy by ich we wſzytkim / tu rátowáć mieli/ Okrutniey niż kto iny/ ſámi ie śćiſnęli. RejZwierz 123v,
38;
BibRadz II 141 a marg;
muſiałem ſie zadłużyć na pobor Pátrycyuſom/ á iżem na cżás obiecány nie miał cżym zápłáćić/ przetom okrutnie vbit y w niewolą wzyęt BielKron 107;
Ale iż Senatowie Rzymſcy ſtátut byli ſrogi vſtáwili/ áby káżdy Krześćiánin był zátrácon/ tę vſtáwę bárzo okrutnie niektorzy Ceſarzowie wypełniáli BielKron 288v,
27,
215v,
350,
357,
364 (
11);
KochZg A2;
Mącz 10c,
19c,
69c,
d,
124d (
11);
Snadź iákiś kſiądz we Włoſzech widząc/ kiedy zbrodnia kát wyſwiecáiącz z miáſtá/ okrutnie ſiekł miotłámi/ vżalił ſie go GórnDworz P2,
N4v;
Iż ty cudzołożniki á ty ludzie ſwowolnie bez zakonu żywiące/ będzie Pan Bog okrutnie ſądził cżáſu ſądu ſwoiego RejPos 43v,
46,
[105],
106,
123v,
195v;
KuczbKat 375;
RejZwierc 34,
245v,
258v;
BudBib 2. Mach 14/30;
PaprPan D4;
iáko okrutnie niektorzi pánuią nád poddánymi ſwemi/ ábo máiętność ich niſzcżąc á wydźieráiąc/ ábo roboty ná nie nieinácżey iedno iákoby ná woły ábo osły wkłádáiąc? ModrzBaz 142,
46v;
[Barnabasz] od Zydow [...] poimány/ y okrutnie iáko y Sżcżepan święty vkámionowány ieſt. SkarŻyw 537,
76,
167,
355,
532,
572;
Ták Ruſſacy y Litwá wſzerz y wzdłuż zagony roſpuſciwſzy Mázowſze biedne bez Xiążęćiá oſierociáłe okrutnie plundrowáli. StryjKron 335,
350,
370 marg,
472 [2 r.],
577;
KochWz 142;
WisznTr 18;
Dla tegoś też ná świát zesłał Syná iedynego/ BAránká ktory gładźi grzechy świátá wſzyſtkiego/ áby thu okrunie ćierpiał/ á nas z tobą wiecżnie ziednał. ArtKanc L8v,
D10,
D10v,
D17,
D17v,
D18 (
9);
GórnRozm N2;
PaprUp G4;
Calep 273a,
937a,
1097a;
Vźrzałem Vlyſſeſá/ dźiéćię wiodącégo/ Priámowégo wnuká zá rączkę prowádźił/ Myśląc żeby okrutnie ze świátá go zgłádźił. GórnTroas 70;
OrzJan 8,
77;
Iezu od ludźi złośliwych poimány/ zbity/ y okrutnie związány/ zmiłuy ſię. LatHar 338;
V Káiphaſzá ná twarz pluiąc go zháńbili/ Poſzyikámi/ policżki/ okrutnie zmorzyli. LatHar 520,
258,
274,
290,
292,
319 (
11);
vſtáwiamy: iż gdy kto wſzedſzy w dóm czyy ręką gwałtowną goſpodarzá álbo żonę/ álbo ſyná/ álbo ſługę iego zábiie/ álbo okrutnie ráni: tákowy [...] SarnStat 506,
901,
904,
932;
ále oni niewierni kátowie/ wielkim gwałtem ćię porwali y ná krzyżu porzućili naprzód ręce/ potym nogi okrutnie przybili SiebRozmyśl D3v,
H2v,
I4v;
Okrutnie kázdy vzywał ſwey mocy, Mozny ſłábſzego ſkubł miáſto pomocy. KlonKr A4.
W połączeniu szeregowym (1): A ták vſtáwicżnie trzeba ſię o to ſtáráć/ [...] ábyſmy ſkłádáli nadętość/ á nic pyſzno niecżynili/nic hárdźie/ nie okrutnie. ModrzBaz 69.
W przeciwstawieniu: »bacznie, z lekka ... okrutnie« (1): Thák rodzicom yeſli ſie im yáko v ſwych dzyatek obycżáye wypráſſcżáć á wypráwowáć przyda/ nyechay bácżnye/ zlekká/ á nye okrutnye/ áni zápámyętliwie to cżynyą. GliczKsiąż G.
W charakterystycznych połączeniach: okrutnie biczować (biczowan(y)) (3), (z)bić ((u)bit) (12), (za)boleć (2), (u)cierpieć (6), (s)karać (karan) (6), katować (2); okrutnie na krzyż(u) (do krzyża, na drzewo krzyżowe) przybić (przybity) (6), rozciągnion(y) (rozciągań) (5), zawieszony okrutnie mowić, mścić się (2), obchodzić się, obwiniać, oskarżon, panować, plundrować, pobić, popustoszyć, porażać, potłoczyć, potracić, pożreć, przebodzion, (z)ranion(y) ((z)ranić) (13), rozlać krew (2), sądzić, (po)siec (2), spalić, srożyć się (2), tłuc, topić, trapić, uciśniony, uderzyć, ukamienowany, umrzeć, używać swey mocy, (z)wiązać (związany) (6), wojować (4), wziąć kijem, zachować się, zburzyć (2), zgładzić, zgubić, zhańbić, zmorzyć, zniszczyć.
Zwroty: »okrutnie (po)mordować, mordowan« [
szyk zmienny] (
8:
1):
LubPs ee2;
BibRadz Iudic 15 arg;
wſzythkę źiemię pogáńlkim obycżáiem okrutnie Węgrzy mordowali BielKron 379,
231v,
398v;
SkarŻyw 273;
Trzeciego áż dniá obozu dobyli/ z ktorego dwa tyſiącá wozow z wielkimi ſkárbámi wziąwſzy/ ránnych y niemocnych okrutnie pomordowali. StryjKron 607,
572;
WujNT 808.
»okrutnie prześladować« (2): BielKron 152v; O ſrodziſz tám byli [...] oni złośćiwi krolowie/ ktorzy wymietuiąc prawdę Páńſką á okrutnie ią przeſláduiąc/ ſtáwili záwżdy ná tych górach miáſtá onego imię bluźnirſkie RejAp 106.
»okrutnie (u)męczyć (a. zmęczyć), umęczon (a. zmęczony)« [szyk zmienny] (5:3): Tegoż roku Hendrych Zuthfáńſki vmecżon okrutnie o Luterſkie kazanie BielKron 201, 152v; iż [Bóg] y ſynowi iedynemu ſwemu/ á ták bárzo miłemu ni w cżym nie przepuścił/ owſzem go dobrowolnie dał vbić á okrutnie vmęcżyć/ dla wyſtępku ludu ſwego. RejPos 106v, 106v; BiałKat 281; Wodzili ſtárcá onego po mieśćie/ [...] wſzyſcy tego prágnąc/ áby co naokrutniey mordowánym był y zmęcżonym SkarŻyw 273; ArtKanc K19, N7.
»okrutnie zabi(ja)ć, zabit(y)« = trucidare Mącz [szyk zmienny] (4:2): MurzNT 73v; BielKron 377v; Mącz 467b; Słyſzeliśćie też tego roku/ iż pod Sędomierzem dwá chłopcy iednego chłopcá okrutnie zábili [Audivistis ... puerum a duobus pueris crudelissime necatum]/ y ná ſztuki rozśiekáli. ModrzBaz 144; ledwie ſię dowiedzieli: iſz wcżorá gość ieden Chrześćiánin táki á táki/ miedzy innymi okrutnie dla wiáry zabity ieſt. SkarŻyw 441; WysKaz 44.
Szeregi: »okrutnie a nieludzkie« =
ferociter et barbare PolAnt (
2):
A Gdy ſię Nikánor dowiedźiał/ że Iudaſz z ludem ſwoim był ná niktorych mieyſcách w Sámáryey/ vrádźił iż ſię ná nie miał wthárgnąć [...]. Tedy Zydowie [...] powiedźieli mu żeby ſię thák okrutnie á nie ludzkie nie ſrożył BibRadz 2. Mach 15/2;
BudBib 2. Mach 15/2.
»okrutnie, (i) niemiłosiernie (a. niemiłościwie, a. przez miłosierdzia)« [szyk 2:1] (3): Gdym widziała mego milégo ſyna/ tako okrutnie ij tako niemiloſciwie powrozy ku ſlupu wiążątz/ moie ciało wſſytko bylo na mnie [...] vſchlo ij ſtrętwialo OpecŻyw 126; Iezu ktorys ſie od żydow podeptać y przez miłoſierdzia obraczać okruthnie dopuſcił. ſmi. ſie nad nami. TarDuch C3; PaprUp G4.
»srodze a okrutnie« = dure et tyrannice PolAnt [szyk 2:1] (2): BibRadz Ez 34/4; RejPos 104v; Bo zpośrodku Germániey poſyłano do Prus Groſy Rzeſkie: ktorzi miedzy ludźmi nie ſwemi okrutnie á ſrodze panowali [durissimum imperium exercebant]. ModrzBaz 74v.
»nie okrutnie ani zapamiętliwie« (1): GliczKsiąż G cf W przeciwstawieniu.
W przen (3): RejAp 133; Swiádcżą o tym w náſzey Europie/ tyśiące męcżennikow/ ktorych kreẃ okrutnie/ od przećiwnikow prawdy wylana/ Bogá ku pomśćie [...] wyzywa. NiemObr 4; [Helena mówi:] Vpádłá Troia/ wáſzá oyczyzná zginęłá [...]. Wdy wy maćie co zwámi poſpołu żáłuią/ Na mię wáſzy/ y moi/ okrutnie ſzturmuią. GórnTroas 60.
Przen (4): Zápalił ſie ſrogi ogień w mey popędliwośći/ A przeráźi áż w piekielne wſzytki głębokośći/ Ták okrutnie zeżrze zyemię z iey rodzáynoſciámi LubPs gg4v; Rozwiężyſz mu onę mizerną oſlicżkę niewinną duſzę ſwoię/ która ieſt ſrogim grzechem á vpadkiem thwoim okrutnie związána. RejPos 87, 303; Bo on kroi z gory [tj. Bóg] tho tu ziemſkie kſiążę [tj. szatana]/ Okrutnie wiąże. RejZwierc 116v.
4.
Bardzo, w dużym stopniu, ogromnie, intensywnie, niezwykle, mocno;
fortiter HistAl; nimis, valide, vehementer Vulg; detestabiliter, enormiter Mącz (76):
Enormiter, Niemiárkownie/ Okrutnie. Mącz 250b.
α.
Określa czasownik i imiesłów (28):
HistAl H6,
12;
ſtworzycięla y odkupiciela ſwego/ okrutnie na ſwoie potępienie wieczné obraźił MurzHist D3,
Ov;
MurzNT 76;
Widźiſz kczemu ćye przywyedźye tákowy wykład piſmá piſmem/ iż álbo okrutnye błądzić/ álbo wżdy ku wątpliwoſći przyſć [...] muśiſz. KromRozm II r4;
KrowObr 110;
Vźrzał ludzi pod gorą pod drzewy ſiedzące/ Nárzekáiąc ná ten ſwiát okrutnie płácżące. RejWiz 82,
172;
Leop Ier 9/19,
Iob 30/22;
SLepy ná ſwą ſlepotę okrutnie nárzekał RejFig Dd,
Bb6;
BielKron 323;
RejAp 127;
GórnDworz P2;
RejPos 107,
311;
KochPs 55,
100;
KlonŻal B2;
Bo y ręką ſwą cżłowiek był okrutnie zgrzeſzył/ gdy był przykazánie przeſtąpił/ bowiem owocu w Ráiu z drzewá vkuśił. ArtKanc D17v;
BielRozm 4;
O móy namilſzy dobrodźieiu/ tám ſie práwie odnowiły wſzytkié boleśći/ y oné rány wſzyſtkié znowu ſie otworzyły/ z których kreẃ okrutnie płynęłá. SiebRozmyśl D3v;
CiekPotr 4.
W charakterystycznych połączeniach: okrutnie bluźnić, błądzić, fukać, gniewać, grozić, lamentować, narzekać (3), obrazić, płakać, powsta(wać (2), przenagabać, roztrącić, straszyć, śmiać się, uszkodzić, utrapiony, zelżony, zgrzeszyć, znędznieć, żałować.
Wyrażenie: »barzo okrutnie« (2): RejZwierc 58v; Zmiłuy ſie nádemną Pánie Synu Dawidow/ ábowiem dzyewecżká moiá bárzo ieſth okrutnie od złego cżártowſtwá przenágábána. RejPos [73]v.
β.
Określa przymiotnik (9):
ſny ná nie przychodzą okrutnie ſtráſzliwe RejWiz 94v,
108v;
I przywiedziono prze deń Agág okrutnie tłuſthy [pinguissimus] á trzęſący ſie. Leop 1. Reg 15/32;
Mącz 452d;
GórnDworz S6v;
StryjKron 351;
Skotnicki iż był okrutnie pijan/ [...] kęs ieden onego nie cżuł. WerGośc 247.
W charakterystycznych połączeniach: okrutnie głęboki, pijan (2), przykry, straszliwy (2), tłusty, zły.
Wyrażenia: »okrutnie barzo« (
1):
Dzyećię ie prowádziło przez moſtek wyfoki/ Pod ktorym był okrutnie bárzo wir głęboki. RejWiz 131v.
»okrutnie wielki« (1): Okrutnie wielka wielkość [maxima multitudo] ludzi tám ieſt/ á dáleko więtſzego zroſtu niżli my Leop Deut 1/28.
a.
O uczuciach (15):
α.
Określa czasownik i imiesłów (14):
RejKup bb3v;
choc co na waſze przymuſzanié vſty czynię/ iednak ſercem boga okrutnie nie nawidzę i vfać ięmu żádną miarą nie mogę. MurzHist K4;
Bo czuię że śię Bóg namię okrutnie gniewá. MurzHist L2v,
D3;
Strách pyekyelny iuż mię zewſſąd ták okrutnie trwoży LubPs E;
Leop Vwra 16/15,
1. Reg 11/6;
RejZwierz 11v;
Animo tremere, Okrutnie ſie wylęknąć. Mącz 463a;
KochMon 20,
28;
CzechEp 93.
W charakterystycznych połączeniach: okrutnie bać się, (roz)gniewać się (3), miłować (2), nienawidzieć (2), trwożyć (się) (2), ulęc się (wylęknąć się, zlęknąć się) (3).
Wyrażenie: »barzo okrutnie« (1): Te validissime diligo, Bárzo cie okrutnie miłuyę. Mącz 474b.
W przen (1): Przeto ſie nic tych poſtráchow namnyey nye boimy/ Acż widzimy iż ſie zyemyá ták okrutnye trwoży LubPs M3v.
β.
Określa przymiotnik (1):
Wyrażenie: »okrutnie ciężki« (1): Summus moeror, Okrutnie cięſzka żáłość. Mącz 432a.
b.
O walce; zwykle: zaciekle (z elementami znacz. 1.); określa czasownik i imiesłów;
acriter HistAl (13):
á ták ſie nátychmiaſt zámieſzáły ſzyki y pocżęli ſie okrutnie bić/ vpadáli z obudwu ſtron Rycerze ránni HistAl F4,
M6;
A gdy z nimi bitwę zwiodł/ poráżon okrutnie/ poległo mu ludzi przez miecż ſto y trzydzyeśći tyſiąc. BielKron 88v;
Sſtał ſie wielki krzyk z obu ſtron/ potkáli ſie okrutnie/ z obu ſtron bitwá iednáko trwáłá áż ie noc rozwiodłá BielKron 105v;
dniá thedy 9. mieſiącá Lipcá zćiągnęły ſie obie ſtronie/ okrutnie vderzyły w ſię/ y długo z ſobą cżynili BielKron 237v,
57,
58v,
224v,
262,
335,
363v,
443.
W charakterystycznych połączeniach: okrutnie bić się (4), bojować, nasadzić się, porażać (się) (porażon) (4), pot(y)kać się (2), szturmować, uderzyć w się.
Wyrażenie: »barzo okrutnie« (1): Obádwá vffy [...] bárzo okrutnie s ſobą boiowáli HistAl B2v.
c.
O nasileniu głosu; określa czasownik (4):
Anektanáb tedy przez cżarnokxięską náukę przemienił ſie w ſmoká/ á przez poſrodek ſiedzących idąc okrutnie kſzykał HistAl A5v;
bábá ſie ſchyláiąc/ okrutnie pierdziáłá RejFig Dd7;
Pan Giżycki [...] powiedział mu [...] iáko ma żonę/ kthora bárzo nie ſłyſzy/ ták iż muſzę práwi okrutnie ná nię wołáć/ niż ktore ſłowo zrozumie GórnDworz S4.
Przen (1): Vźrzyſz iakoć okrutnie/ tá nędznicá [Rzeczpospolita] wrzeſzcży/ Co ią ták roſciągáią/ áż iey ſkorá trzeſzcży. RejZwierz 109.
d.
O zjawiskach fizycznych i atmosferycznych; określa czasownik i imiesłów (7):
wiátr ze wſchodu ſlońcá thák okrutnie á nagle iął wiać iż też wſzytki námioty z woyská rozwiáł y podárł. HistAl [I]3;
Trzáſnął pyorun okrutnie/ á gáłąź ſurową/ Vciął przy ſámym drzewie RejWiz 110,
107v;
BielKron 191;
ná ktore [na Sodomę i Gomorę] [...] ſpadł z niebá ogień ſiárcżány iáko deſzcż/ á zápaliwſzy okruthnie/ pożárłá ie zyemiá y ze wſzytkim narodem ludzkim RejPos 138;
WisznTr 12.
W charakterystycznych połączeniach: okrutnie błysnąć się, gorzeć, grzmieć, trzasnąć, wiać, zapalić.
Szereg: »szalenie i okrutnie« (1): Vesaniente vento, Gdy wiátr ſzalenie á okrutnie ſzturmował. Mącz 489c.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}