Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ORLĘ

Następne hasło: ORLICA »

ORLI (21) ai

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	orli	f	N	orlå	n	N	orl(e)
	G	orlégo		G	orl(e)j		G
	A			A	orlą		A	orl(e)
	I			I	orlą		I	orl(e)m

pl
G		orlich
A	subst	orl(e)
I	f	orl(e)mi
L		orlich

sg m N orli (1). ◊ G orlégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ f N orlå (2). ◊ G orl(e)j (1). ◊ A orlą (3). ◊ I orlą (1). ◊ n N orl(e) (1). ◊ A orl(e) (1). ◊ I orl(e)m (1). ◊ pl G orlich (2). ◊ A subst orl(e) (1). ◊ I f orl(e)mi (1). ◊ L orlich (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XIX w.

Znaczenia

Przymiotnik od „orzeł”: dotyczący orła, należący do orła, właściwy orłom, jak u orła (21)
- W przen (2)
- a. [Zestawienia w funkcji nazw botanicznych i mineralogicznych]

Przymiotnik od „orzeł”: dotyczący orła, należący do orła, właściwy orłom, jak u orła; aquilinus Calep, Cn (21): BierEz H2v, H3; Y w ten cżás go rycerzem zacnie páſowano/ Y Orle mu do herbu ſkrzydło było dano. RejWiz 97v; A cżterzy oblicża miáło káżde znich. Oblicże iedno/ oblicże Cherubinowo: á wtore oblicże/ twarz cżłowiecża: á ná trzećim twarz Lwia: á ná cżwartym twarz Orla [facies aquilae]. Leop Ez 10/14; RejZwierz 120v; Pierwſza [bestyja] iako lew máiąc ſkrzydłá orle [alae que aquilae] BibRadz Dan 7/4, Ez 10/14; á mieyſcu temu dał [Lech] imię Gniezno/ od gniazd Orlich/ ábowiem tám nálazł pełno Orlich gniazd ná drzewiech. BielKron 318, 95v; Phoenicopterus, Ptak z rodu orlego czerwone pierze máyiąci którego yęzik niewymownie ſmáczny yeſt Mącz 298c, 333d; Calep 86b.

W połączeniu szeregowym (1): Albo weźmi kurzey żołći/ węgorzowey/ orley/ Sępiey/ kániey/ iáſtrząbiey/ y wſzelákich drapieżnych ptakow/ co mięſem żywą SienLek 65.

W porównaniach (2): Który [Pan] ćię wſzelákich dóbr hoynie nábawia/ Y twoię młodość/ iáko orlą odnawia. KochPs 153 [idem WerReguła]; ArtKanc Q19; [WerReguła ktv].

W charakterystycznych połączeniach: 'orle(-a) gniazdo (4), skrzydło (2), twarz (2).

Wyrażenia: »głowy orle« (1): [będą rządźić] Z więthſzym vćiſkiem niż kthory z onych co byli przed nimi/ á przetoż ie názową głowámi Orlemi [capita aquilae]. BibRadz 4.Esdr 12/24.

»orli wzrok« (1): Iż niech będźie Moſkwićin/ álbo który iny z którégo kolwiek Kśięſtwá człowiek/ á przedśie ón niema ták Orlégo wzroku/ áni ták Sokolégo oká/ iáko naychudſzy POLak ma? OrzQuin R4v.

»zwyczaj orli« (1): then narod ludzki/ W doznániu práwey prawdy ieſt bárzo málucżki. [...] A gdzie iey práwe gniazdo tám iey nie ſzukáią. Ták tępość záſlepyoná narodu ludzkiego/ Ze w niey nie vżywamy zwycżáiu Orlego. Ktory ſie w ſobye kocha kiedy pátrzy w ſłońce/ Ale Puhacż ni Sowá nigdy tego nie chce. Tákże y my práwiechmy Puhacże á Sowy/ Bo nigdy gdzye ieſt iáſno nie wznośimy głowy. RejWiz 96v.

W przen (2): Widźieliśćie com vczynił Egiptcyánom/ y iákom was práwie noſił iáko ná Orlich ſkrzydłách [super alas aquilarum] BibRadz Ex 19/4 [przekład tego samego tekstu] SkarKazSej 677a.

a. [Zestawienia w funkcji nazw botanicznych i mineralogicznych:

»orle drzewo« = drzewo z gatunku Aloes arborescens o aromatycznych liściach i korze; w stanie naturalnym do 20 m wysokie, rośnie w Indiach Zach., w XVI w. stosowany w aptekarstwie jako środek leczniczy i dezynfekujący: Orle albo Ráyskie drzewo. Xiloaloes vel lignum Aloes. Párádys holtz. SienHerb 192a, E#.

»orli kamień« = Lapis aquilae (Rost); prawdopodobnie kryształ górski: Orli kámień. Aquille lapis. Adler ſteyn. SienHerb 326a.

»orle pioro« = Myriophyllum L.; wywłocznik, roślina z rodzaju wodnikowatych (Halorrhagidaceae), odmiana Myriophyllum alternifolium; roślina wód stojących, o rozgałęzionych łodygach, liściach i przylistkach kwiatowych grzebieniasto-pierzastosiecznych: Orle pioro/ Myriophyllon alterum. Waſſer thannen/ Fenchel garben. SienHerb K4#v, E#.]

Cf ORŁOWATY, ORŁOWY