Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PALON

Następne hasło: PALOWY »

PALONY (147) part praet pass pf i impf

pf (58), impf (30), pf a. impf (59); pf FalZioł + 5v, I 77a, II 4 żp, 18c, 19b, V 68, 69v, BielKron 37, 37v, 43, 443v, znacz. 2.b., 4.a., b., c. [z wyjątkiem] [SienHerb 605a], e., Mącz 415c, SienLek 61v, 128, Calep; impf OpecŻyw, FalZioł II 1c, 2b, 5c, 15a, 16c, 19c, d, IV 59c, V 26, 63v, BibRadz I 5b marg, 3.Reg 18/34, Hebr 13/11, BielKron 33v, Mącz 157b, 508d, SienLek 115v, RejPos, BudBib b4v, CzechRozm, GostGosp, WujNT 478 marg, Hebr 13/11, Zzzzz4, SarnStat 962, 1226, znacz. 2.a.α.

palony (135), palon (7), palony a. palon (5).

-å- (101), -a- BudBib (2); o jasne.

Fleksja

sg
m	N	pálony, pålon	f	N	pålonå, pålona, pålon(a)	n	N	pålon(e)
	G	pålonégo		G	pålonej		G	pålon(e)go
	D			D	pålon(e)j		D
	A	pålony		A	påloną		A	påloné
	I	pálonym, pålon(e)m		I	påloną		I	pålonym, pålon(e)m

pl
N	m pers	påleni
N	subst	pålone
G		pålonych
D		pålon(e)m
A	subst	pålon(e)
L		pålonych

sg m N (attrib) pálony (4), (praed) pålon (4). ◊ G pålonégo (20); -égo (1), -(e)go (19). ◊ A pålony (2). ◊ I pálonym (4), pålon(e)m (1); -ym : -(e)m FalZioł (2:1). ◊ f N pålonå (7), pålona (3), pålon(a) (5); ~ (attrib) -å (5); ~ (praed) -a (3) BibRadz, CzechRozm (2), -å (2) Mącz, BudBib. ◊ G pålonej (9); -ej (1), -(e)j (8). ◊ D pålon(e)j (15). ◊ A påloną (6). ◊ I påloną (2). ◊ n N pålon(e) (2). ◊ G pålon(e)go (1). ◊ A påloné (1). ◊ I pålonym (3), pålon(e)m (1); -ym SienLek (2); -ym : -(e)m FalZioł (1:1). ◊ pl N m pers påleni (3); -eni (1), -(e)ni (2). subst pålone (13); -é (2), -(e) (11). ◊ G pålonych (21). ◊ D pålon(e)m (1). ◊ A subst pålon(e) (17). ◊ L pålonych (2).

Składnia dopełnienia sprawcy: palony od kogo (1).

Sł stp s.v. palić, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

1. Rozniecany (rozniecony), rozpalany (rozpalony) (2)
2. Podda(wa)ny działaniu ognia, tak aby coś przestało istnieć, tj. zwęgliło się, zmieniło się w popiół, zgliszcza itp.; spalany (spalony) (91)
- a. (Z)niszczony ogniem (77)
  - Przen (1)
  - α. Uśmiercany ogniem (2)
  - β. Składany (złożony) w ofierze Bogu przez spalenie (69)
- b. Spopielony lub zwęglony (w celach leczniczych) (11)
3. Do którego przykłada się (przyłożono) coś rozpalonego lub płonącego (2)
- a. Aby sprawić ból; przypalany (1)
- b. Aby zostawić trwały ślad na ciele; wypalony (1)
4. Wytworzony (wytwarzany), przyrządzony (przyrządzany) za pomocą ognia (50)
- a. Przez spalenie (3)
- b. Przez wypalenie, tj. prażenie w piecu (3)
- c. Przez wytopienie, przetopienie (2)
  - α. O metalu (1)
    - Przen (1)
- d. Przez fermentację i destylację (18)
- e. Przez reakcję chemiczną (zwykle z innymi składnikami) w celu otrzymania związku chemicznego (24)
5. Poddawany działaniu wysokiej temperatury (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Rozniecany (rozniecony), rozpalany (rozpalony) (2):

Fraza: »piec jest palon« = w piecu należy palić (1): Piecz ku piecżeniu chleba, ma być palon drwy cżyſtemi/ ſuchemi FalZioł V 63v.

Wyrażenia: »palon drwy« (1): FalZioł V 63v cf Fraza.

»ogień palony« (1): á boiąć ſie Alexánder áby [śnieg] ſie nie rozmnażał więcey/ kazał gi deptáć/ wiele im pomagał ogień palony [focus accensus] HistAl [I3]v.

2. Podda(wa)ny działaniu ognia, tak aby coś przestało istnieć, tj. zwęgliło się, zmieniło się w popiół, zgliszcza itp.; spalany (spalony) (91): rzecżi przikrey woniey, ſmrodliwe ku noſowi maią być przykładane, Iako ieſt w Aptecze aſſafetida, Caſtoreu^m/ włoſy cżłowiecże, piorka pawie palone podnoſem. FalZioł V 26, IV 59c; SienLek 115v.

a. (Z)niszczony ogniem (77): GostGosp 68; Kśięgi czárnokśięskie, haeretyckie y práktykárskie máią być palone. WujNT 478 marg, Zzzzz4; że dla obrony miáſtá náſzégo Krákowá [...] dobrá poddánych náſzych nieruchomé/ muśiáły bydź od Hetmáná y żołniérzá náſzégo paloné SarnStat 1226, 962.

Przen (1): cżáſu ſądu ſtráſznego iego [Pana Boga]/ sſthánieſz ſie wdzięcżnym zyarnkiem iego/ gdy będzye ſrodze palon ten nieſláchethny kąkol iego. RejPos 55.

α. Uśmiercany ogniem (2): Tego też cżáſu w Angliey [...] ći co gánili rozwod Krolewſki z Kátárzyną Krolową pierwſzą/ byli paleni. BielKron 218v, Llllv.

β. Składany (złożony) w ofierze Bogu przez spalenie (69): Abowiem bydląt ktorych kreẃ bywá wnoſzoná do mieyſcá święthego przez kápłaná/ tych ćiałá bywáią palone przed obozem. BibRadz Hebr 13/11; Ma też w nim [ołtarzu] być kratá miedzyaná [...]/ ná ktorąby mogł kłáść rzecży palone. BielKron 33v, 37, 37v, 43; Przypátrz że ſie/ [...] oney zakonney iáłowicy płowey ktora dla zgłádzenia grzechow ludu Izráelſkiego/ przed obozem paloná bywáłá CzechRozm 171v; WujNT Hebr 13/11.

Wyrażenie: »ofiara, obiata (by(wa)ła, ma być) palona« [w tym: Panu (11)] = holocaustum, holocautomata, oblatio (est) ignita a. incensa PolAnt [szyk 42:17] (58:1): Wźiął tedy Abráhám drew ku paloney ofierze/ y włożył ie ná Izááká ſyná ſwego/ á ſam nioſł ogień w ręku ſwoich y z mieczem BibRadz Gen 22/6; A wſzytkę krew ćielcowę ktora zoſtánie/ wyleie [kapłan] v ſpodku ołtharzá palonych ofiar BibRadz Lev 4/7; Będźiećie też przez ſiedḿ dni ſpráwowáć palone ofiáry Pánu BibRadz Lev 23/8, I 5b marg, Gen 22/3, 8, 13, Ex 30/28 (53); [Aaron] ofiárował od ſiebie Cielcá ná obiátę paloną. BielKron 38v; Holocaustosis, etiam, idem, Gdy cáła ofiárá byłá palona króm wnętrznośći. Mącz 157b, 157b; Całopalenie inſzy tłumacże paloną offiarą zową BudBib b4v, b4v, 3.Esdr 4/52, 1.Mach 1/47; LatHar 508.

Szereg: »zabijan i palon« (1): A wżdy choć z vcżćiwośćią wedle roſkazánia Bożego zábijáná y paloná bywáłá [ofiara]/ przez pewne oſoby: iednák te oſoby/ ktore ſie iey dotykáły niecżyſtymi zoſtawáli [errata zmienia: zoſtáwáły] CzechRozm 171v.

b. Spopielony lub zwęglony (w celach leczniczych) (11): [Na popadanie ciała] WEzmi koziey ſerwatki/ Lelijej Bałey [!]/ Cithwaru poł libry/ Wainſtanu palonego [...] Zmieſzay ſpołem FalZioł II 16b, V 29, 101v, 111v; ſpal włoſy człowiecze ná proch/ nátrzyſz máthki bożey włoſkow/ z náśienim Koźiorożcowym/ z kwiećiem Lubſzczykowym y rumnowym/ kożdego rowno/ iáko włos palonych SienLek 47v; Ieſth theż pewne lekárſtwo na śliniogorz/ proch z palonego łáyná człowieczego SienLek 81v, 77v, 81v [3 r.], 120.

3. Do którego przykłada się (przyłożono) coś rozpalonego lub płonącego (2):

a. Aby sprawić ból; przypalany [czym] (1): tamo [w piekle] niecżyſci ij roſkoſſy miloſnicy/ gorątzą ſmolą ſmierdzątzą ſiarką będą pálenij OpecŻyw 191v.

b. Aby zostawić trwały ślad na ciele; wypalony (1): Ten lud wyſepny miał blizny palone po ćiele/ od wierzchu głowy áż do ſtop ná znák męſtwá dobrego. BielKron 443v.

4. Wytworzony (wytwarzany), przyrządzony (przyrządzany) za pomocą ognia (50):

a. Przez spalenie (3):

Wyrażenie: »proch, popioł palony [z czego]« [szyk 2:1] (2:1): FalZioł V 29; ktemu [bieleniu zębów] ſłuży theż proch palony z iáiowych ſkorup SienLek 78v, 70.

b. Przez wypalenie, tj. prażenie w piecu; coctilis Cn (3): Ostracius, testaceus vel testeus, Co z paloney skórupy yeſt/ gliniány. Mącz 271b, 452a.

Wyrażenie: »palona cegła« = coctilis laterculus Mącz, Cn (1): later coctus vel coctilis laterculum, Palona [!] Cegłá. Mącz 185a.

c. Przez wytopienie, przetopienie (2):

Wyrażenie: »smoła palona« (1): Pix, Smołá palona / álbo przetopiona żiwicá. Mącz 301d.

α. O metalu (1):

[Fraza: »srebro będzie palone«: A gdy thák ſrebro raz álbo trzy palone będzie/ daleko będzie lepſze SienHerb 605a.]

Przen (1):

Wyrażenie: »srebro palone« (1): Srebro żużeliſte pálone po tyglu (ſą) wárgi podżarzáiące (zwádę)/ y ſerce złe. BudBib Prov 26/23.

d. Przez fermentację i destylację (18):

Wyrażenia: »palony ogniem« (1): Thedy wſzythka ſlachetnoſć iego [ziela] wychodzi w wodkę/ ktora wodka niemoże by palona iedno ogniem z wierzchu. FalZioł II 2b.

»wino palone« [szyk 2:2] (4): FalZioł I 77a, II 19b; Ná złé iádowité ſadzele álbo wrzody/ náſyṕ háłunu w Wino paloné/ áż ſye rozeydźié/ á tym [...] pomázuy. SienLek 128, 61v.

»wodka (jest a. bywa, a. ma być, a. może być) palona« [w tym: z czego (2)] [szyk 12:2] (14): O wodkach z zioł palonych. FalZioł +5v; Wodhki bywaią palone albo też dzałane [!] zziela j s korzeniem weſpołek niektore FalZioł II 1c, II 2b, 4 żp, 5c, 15a, 16c (12); Mącz 415c; Distillarius – Przekupien palonich wodek. Calep 334a.

e. Przez reakcję chemiczną (zwykle z innymi składnikami) w celu otrzymania związku chemicznego (24):

palony z czego (1): Blaywais/ ieſt fárbá biała z ołowu palona SienLek Xxx4v.

Zestawieniai »grynszpan palony« (1): Vdziałać maſć s pałek/ z iaſkrem/ spaluchi z grinſzpanem palonym/ s ſtarem ſadłem, á tym ſie mazać FalZioł I 142c.

»(h)ałun palony« [szyk 15:2] (17): ALun wziąć ſpalić gi potim na ten palony Ałun nalać cżyſthey wody FalZioł II 3b; Theż hałun palony á z oczthem y z przeſnym miodem zmieſzay á trochę przywarz/ á tym zęby płocż FalZioł V 80v, II 20c, V 75 [2 r.], 92v, 93v, 99v (15); SienLek 166, 174v.

»palony koperwas« (1): Téż dobrze ná dźiwé mięſo/ wárzyć w winie [...] śiemię konopné á tą iuchą ránę wymywſzy/ grynſzpanem poſuć/ álbo palonym koperwáſem. SienLek 184v.

»miedź palona« (1): Naprzód wezmi kwiatkow pomagranaty [...] Eris vſti/ to ieſt miedzy paloney z apteki/ y też omytey, rowno poł łota. FalZioł V 100v.

»ołow palony« (3): Maſc na prędkie goienie ran albo ſadzelow. Wezmi ołowu palonego/ blaywaſu/ tutie preparate/ każdego dwie vncij FalZioł V 108, 107v, 114.

5. Poddawany działaniu wysokiej temperatury (1):

Wyrażenie: »palon gorącością« (1): Uri calore. Być palon gorącośćią. Mącz 508d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Ustus, Palony/ ożżony. Mącz 508d.

Cf NIEPALONY, PALIĆ

SBu