[zaloguj się]
[pdf]

PĘTO (84) sb n

pęto (36), pęta pl t (26), pęto a. pęta (22); pęto ZapWar, Mymer1 LibMal (3), GroicPorz, RejWiz, BielKron (2), Mącz (5), BudBib, PaprPan, ModrzBaz, KochTr, KochMRot, KochPieś, PudłFr (2), LatHar, KmitaSpit, KlonWor, pęta LubPs, Leop, BibRadz (2), BudNT (3), SkarŻyw, GrabowSet, SkarKazSej (2); pęto : pęta RejZwierz (3:1), GórnDworz (2:1), RejZwierc (1:1), KochPs (1:2), StryjKron (1:3), WerGośc (1:1), Calep (1:3), WujNT (1:3) [za pl t uznano użycia pl w kontekstach dotyczących jednej osoby, jednak pewne są jedynie użycia w kontekstach, z których wynika, że pęta były założone tylko na nogi lub ręce (7), w pozostałych wypadkach może właściwe pl, tj. pęto na nogi i pęto na ręce; za wątpliwe uznano pl w kontekstach dotyczących wielu osób oraz dotyczących zwierząt].

o jasne.

Fleksja
sg pl
N pęto pęta
G pęta pęt
A pęto pęta
I pętem pęty
L pęcie pęci(e)ch, pętach

sg N pęto (7). ◊ G pęta (5). ◊ A pęto (8). ◊ I pętem (3); -em (2), -(e)m (1). ◊ L pęcie (12). ◊ pl N pęta (10). ◊ G pęt (1). ◊ A pęta (23). ◊ I pęty (5) WróbŻołt, KuczbKat, BudBib, BudNT (2), pętami (4) MurzNT, StryjKron (2), WujNT. ◊ L pęci(e)ch (4) BielKron, RybGęśli, KmitaSpit (2), pętach (2) SkarŻyw, WujNT.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Więzy na nogi lub ręce; comp(ed)es Mymer1 PolAnt, Mącz, Calep, Vulg, Cn; nervus, pedica(e) Mącz, PolAnt, Cn; vincula Mącz, Vulg; anulum, numella Cn (84):
a. Zakładane więźniom; okowy, kajdany (82): Mymer1 15; Figurę pomſty/ ták málowáli. [...] Ná ręce miáłá pęto/ á w drugyey wędzidło RejZwierz 115, 115; Compedio, Nogi weſpołek zwięzuyę. Hinc compedes. Pęto. Mącz 294b, 294a; Nie ſmácżne owo więc bywáią ſwiętá/ Siedząc w powrozie á ná nogach pętá. RejZwierc 221v; Calep 226a; SkarKazSej 705b marg.

W połączeniach szeregowych (5): In vinculis esse, W ciemnicy być/ álbo w kłodźie/ w pęcie w łańcuchu w yętcwie [!] w żelezie. Mącz 497a; RejZwierc 79; StryjKron 442; iż zá wyſtępki zbytnie w ſtroiách/ dopuśćił Bog niewolſtwo/ w ktorym náſtąpić miáło [...] miáſto łańcuchow/ opáſánia koſztownego/ y drogiego záwieſzenia ábo Alzmántow/ łyká/ ſtrycżki/ á pętá żelázne PowodPr 84; SkarKazSej 705b.

W porównaniach (3): Y ſzedł zá nią zárázem/ iáko byk na rzez idzie/ y iáko pęto do ćwicżenia głupiego. BudBib Prov 7/3; A ia przedśię miłośćią by pętem ſpętány/ Muſzę trwáć v drzwi miłéy PudłFr 50; Poglądam/ to tám/ to ſám: ſtoię by w odmęćie/ Ieſtem w ćiężſzym dáleko/ niż w żeláznym pęćie. PudłFr 72.

Fraza: »rozwiązały się pęta [czyje]« (1): Y wnet ſię otworzyły wſzytkie drzwi/ y rozwiązáły ſię pętá wſzytkich [universorum vincula soluta sunt]. WujNT Act 16/26.
Zwroty: »w pęta kłaść, włożony« = compeditus Calep, Cn; annulatus Cn (1:1): Compeditus – W pęta włozony zpętani. Calep 226a, 226a.

»pęta łamać; z pęta wyłamać się« = compedes comminuere Vulg (1;1): Bo ieden Litwin [...] dodał mu [Kiejstutowi] rády/ y naczynia/ iż ſię y z pętá/ y z łańcuchá y z ſklepu zámurowánego wyłamał StryjKron 442; WujNT Mar 5/4.

»pęto, z pęta odkować« [szyk zmienny] (1:1): wtymze czaſzye on ſzyą ſchronyll, do prziborowka, gdzią wyącz dwa zagrodnyczi [...] yemv pątho odkovali LibMal 1544/87v; PaprPan Gg3v.

»w pęto (w pęta), pętami okować; okowany w pęta« = compedibus admoti PolAnt [szyk zmienny] (4:1;1): Gdzie pan Staruchowſky onego vſmagawſchi do ſklyepu gi wſſadzicz kazal [...] y wpątho okowacz dall LibMal I544/87v; LubPs Y; WIęźienie ieſt dwoiákie/ iedno gdy kiedy kogo do ćięmnice/ wſádzą/ álbo w pęto okowáią. Drugie [...] GroicPorz ſ; BibRadz 2.Reg 3/34; StryjKron 467; Krolá z żoną wźięto Do Kriu: okowawſzy we złote ich pęto. KmitaSpit C5v.

»trzymać w pęcie« (1): [Panna do męża:] Mnie niechay oyćiec trzyma w pęćie ſrogim/ Zem lutość miáłá nád mężem vbogim KochPieś 50.

»pęty (pęami) wiązać (a. powiązać, a. związać), (z)wiązan(y); związany w pęcie« = compedibus ligare PolAnt [szyk zmienny] (3:3;2): ſatiauit [...] vinctos in mendicitate et ferro. Naſićił ty [...] ktorzy byli związáni vboſtwem y pęty żelaznemi. WróbŻołt 106/ 10; MurzNT Luc 8/29; (nagł) Figurá podſzcżuwácżá. (-) TRębácżá związánego/ w pęcie málowáli/ A nád nim ſzubienicę RejZwierz 117; BudBib Ps 149/8; BudNT Mar 5/4, Luc 8/29; StryjKron 442; iż [człowiek opętany] częſto będąc pętámi y łańcuchámi wiązány/ łańcuchy rozrywał y pętá łamał. WujNT Mar 5/4.

»pęta (pęto) włożyć, kłaść; włożone są pęta« [w tym: na nogi (4)] = compedes impingere Mącz [szyk zmienny] (2:2;1): Mącz 275d; Krzycżąć z otchłań piekielnych dziś mężni pogánie/ Ná zacnego Pretwicá co kładł pętá ná nie. PaprPan V2; Syn opłákány Twóy/ Iákobie/ w niewolą ieſt záprzedány. Tám mu pętá na nogi ćięſzkié włożono KochPs 158, 216; GórnTroas 65.

»wsadzić (a. sadzać) w pęto (w pęta)« = dare in nervum PolAnt (4): ZapWar [1503-1505] nr 2023; BibRadz ler 29/26; y tám [tj. w sklepie] kazał go wſádzić w łańcuch/ y w pętá/ y zámknąć kilkiem kłotek GórnDworz S6v; WerGośc 247.

»wyzwolić z pęta« (1): A on [Pan Bóg] wyzwoli z pętá nogi moie. KochPs 35.

Wyrażenia: »pęto na nogi; w pęcie za nogi« (1;1): DWorzániná máluią/ pięknie vbránego/ Łańcuchow ná nim pełno/ iáko Dudká pſtrego. A on w pęcie zá nogi RejZwierz 117v; Nervus, żelázo ná ſziyę álbo pęto ná nogi Mącz 246a.

»pęto ręczne« = manica Calep, Cn (1): Manica – Rękaw. Paluchi, pętoręczne. Calep 635b.

»w pęcie siedzenie« (1): po długim w pęćie śiedzeniu/ rzadko więźień bez iákiego vchrámowánia z wieże wychodźi. LatHar [249].

»pęto żelazne« = ferrum Vulg [szyk 3:2] (5): WróbŻołt 106/10; A w żelázne pętá nogi yego [Józefa] okowano LubPs Y; BielKron 458; PudłFr 72; PowodPr 84.

Szeregi: »kuna i pęta« (1): Pan ćię zoſtháwił kápłanem [...]/ ábyś był ſtrożem domu Páńſkiego/ nád káżdym záchwyconym w duchu y nád prorokuiącym/ ábyś go wſádźił w kunę y w pętá [in carcerem et in nervum], BibRadz Ier 29/26.

»łancuch a (i, ani) pęto (pęta)« = catenae et compedes PolAnt, Vulg; catenae et pedicae, compedes et vincula ferrea PolAnt [szyk 12:2] (14): ZapWar [1503-1505] nr 2023; i był [człowiek opętany] wiązán łancuchami/ i pętami MurzNT Luc 8/29; ieſzcże ſie długo wſthydzić muſiał/ gdy tho ten/ tho ow/ łáńcuch á pętá wſpominał. GórnDworz S8, S6v; BudBib Ps 149/8; BudNT Mar 5/4 [2 r.], Luc 8/29; StryjKron 442, 467; [w opisie obrazu:] Ciérpliwość podle wozá idźie vbogiégo/ Y niewola łańcuchem y pętem śćiśniona KochMRot C2; WerGośc 247, 250; WujNT Mar 5/4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»okowy, (i) pęta« (2): do mnie do ćięmnego więzienia przychodził mąſz iákiś zpochodnią. Y odpádáły okowy y pętá moie/ żem był iáko wolny SkarŻyw 99; ZawJeft 19. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »w pęcie(ch) (pętach)« (13): LibMal 1544/87v; RejZwierz 117, 117v; Przeto [królowa] kazałá mię oſobno [...] odwieść/ á ná dole w Krolewſkich páłacoch ſiedźieć á zámknąć/ ále w pęćie przedſię BielKron 458v; PaprPan Gg2v; tedy dwieśćie ſześćdzieśiąt y dwu Chrześćiánow/ [...] w pętách wywiedziono ná plác/ y tám ie [...] żołnierzom vſtrzeláć kazał Kłaudius [!]. SkarŻyw 62; RybGęśli B; WujNT Luc 8/29; Ktorzy [więźniowie] w pęćiech chodzący/ robić im muśieli KmitaSpit C6, C6. Cf »trzymać w pęcie«, »związany w pęcie«, »w pęcie siedzenie«.
Przen (16): Bowiem miłe łákomſtwo ma tak mocne pęto/ Iż muśi być w niewoli dla niego y w ſwięto. RejWiz 88; Leop Eccli 21/22; Pánie/ zdeym pętá/ co ſerce tárgáią. GrabowSet K3.
a) Niewola, więzienie (7):

W połączeniu szeregowym (1): Dolegáły Iezuſá ná práwicy oycowſkiey/ pętá y rázy/ á mordy poſpolitego krześćiáńſtwá/ ktore Száweł wyrządzał PowodPr 25.

Zwroty: [»w pęta okować«: Y już ták chce [autor „Upominania”] w niecki wſádźić/ á w pętá okowáć Sláchtę Polſką żeby ſię im náwet niewolno/ y z Pány Senatormi [...] do gromády zieżdżáć. Respons A3v.]

»połamać (a. złamać), potłuc pęta« (2:1): LubPs Y5; Pan wiecznéy ſpráwiedliwośći O ſwóy lud ſye záſtáwił: Potłukł pętá w ſwéy ſrogośći/ A naś niewoléy zbáwił. KochPs 193, 117.

Szereg: »pęta i niewola« (1): Ieden drugiemu pętá y niewoley życży/ Frymárcży ná bliźniego/ pieniądze zań licży. KlonWor 29.
Wyrażenie przyimkowe: »w pęcie(ch)« (2):
~ Zwrot: »w pęciech siedzieć« (1): lepiey nam Wolſkim ſłużyć/ niż domá w łáńcuchoch álbo w pęciech ſiedzyeć v Pátrycyuſow. BielKron 107.
Wyrażenie: »w wiecznym pęcie« (1): á tá [Niobe] w wiecznym pęćie Tkwi w rogu ſkáły wiátrom ſzálonym ná wſtręćie. KochTr 15.
Szereg: »w łáńcuchoch albo w pęciech« (1): BielKron 107 cf »w pęciech siedzieć«. ~
b) Dotkliwe zobowiązania, ciężary (2):
Zwrot: »kłaść pęta« (1): a wżdy onj [odszczepieńcy] [...] kładą na lud boży pęta więtſzé i okrutnieiſzé niſzli ié kiedy żydowié mieli MurzNT 56.
Szereg: »pęto abo związki« (1): Ale ludźiom máiącym rozum/ nie milſzego y roſkoſznieyſzego niemiáłoby być/ iáko munſztukiem praw hámowáć pożądłiwośći [!] [...]: Możeć ſię to zdáć pętem ábo zwiąſkámi iákiemi ModrzBaz 71v.
c) O grzechu [czyje = przez kogo nałożone] (3): Noſząc pętá niepobożnych twoy zakon wyznawam KochPs 181.
Zwrot: »wywikłać się z pęt« (1): by tylko ludźie błedy Antychriſtowſkie y ſámego Antychriſtá poználi: od niego co rychley/ wywikławſzy ſię z pęt iego vćiekli CzechEp *4.
Wyrażenia: »grzechowe pęta« (1): KuczbKat 25 cf »szatańskie pęta«.

»szatańskie pęta« (1): [Zbawiciel] będącym w ćieniu śmierći á śćiśnionym ćięſzkimi grzechowymi y Szátáńſkimi pęty/ vcżynił świátłość/ vcżynił wyzwolenie y zbáwienie KuczbKat 25.

d) O przyjaźni (1):
Zwrot: »w pęcie chodzić« (1): trzebá ſie dobrze rozmyſlić/ s kim w ták gruntowną przyiaźń wſtąpić/ y w thym pęcie chodzić GórnDworz Mv.
b. Zakładane na nogi zwierzętom, aby nie mogły biegać (2):
Zwrot: »pęta rozwiązać« (1): Kto wypuśćił Oſlá dzikiego wolno/ á pętá iego ktho rozwiązáł [vincula eius quis solvit]? Leop Iob 39/5.
Przen: W opisie gwiazdozbioru Wół (1): Ale z Wołem y z Kozą/ y drobné koźlętá Wynikáią/ y iego znákomité pętá. KochPhaen 24.

Synonimy: a. kajdany, okowa.

Cf PETLICA

KWysz