[zaloguj się]
[pdf]

PIERŚ (771) sb f

pierś (233) [w tym: formy sg w znacz. 1. (3), w znacz. 2. (4); formy pl w znacz. 2.], pierś a. piersi pl t [w znacz. 1. i 3.] (538); pierś PatKaz II (16), March3, WróbŻołt, GliczKsiąż (12), LubPs (2), HistLan, BudBib (6), SkarJedn (3), CzechEp, KochFr, WisznTr, KochPam, KochSob, PudłFr, ArtKanc; pierś a. piersi ZapWar, BierEz (3), ForCnR, Mymer1, HistJóz, BartBydg (3), BielŻyw, MiechGlab, RejKup (2), KromRozm III, BielKom, GroicPorz, RejWiz (2), RejZwierz (3), RejAp (6), GórnDworz, HistRzym (5), BiałKaz, BielSat, RejZwierc, BudNT (4), StryjWjaz (2), KarnNap (2), KochOdpr, Oczko (14), Calag, KlonŻal, KochPhaen (4), BielSjem (4), KochPieś, KmitaPsah PaprUp, ZawJeft, GrabowSet (7), KmitaSplit, VotSzl, CzahTr, SkarKazSej, KlonFlis, SzarzRyt; pierś : pierś a. piersi OpecŻyw (13:10), PatKaz III (1:1), Murm (1:4), TarDuch (3:1), FalZioł (53:207), GlabGad (4:29), RejPs (4:1), HistAl (1:3), MurzNT (1:1), Leop (12:4), RejFig (1:2), BibRadz (8:9), BielKron (15:23), Mącz (6:16), SienLek (3:60), LeovPrzep (1:1), RejPos (4:8), KuczbKat (1:4), KochMon (1:1), CzechRozm (1:2), KochPs (2:1), SkarŻyw (12:21), BielSen (1:1), Calep (4:7), GórnTroas (2:9), KochFrag (1:1), LatHar (8:7), WujNT (7:9), PowodPr (1:1), SkarKaz (9:4), GosłCast (1:1), KlonWor (2:2).

pierś (768), pirś BartBydg (3).

e (77), é (8); e : é MurzNT (1:1) SienLek (8:2), Oczko (9:5).

Fleksja
sg pl
N pierś piersi
G piersi
D piersiåm, piersióm
A pierś piersi
I piersią piersiami
L piersi piersiach
V piersi

sg N pierś (3). ◊ A pierś (1). ◊ I piersią (2). ◊ L piersi (1). ◊ pl N piersi (79). ◊ G piersi (173). ◊ D piersiåm (34), piersióm (2); -óm Mącz; -åm : -óm GlabGad (3:1); ~ -åm (10), -(a)m (24); -óm (1), -(o)m (1). ◊ A piersi (231). ◊ I piersiami (66); -ami (46), -åmi (4), -(a)mi (16); -åmi Mącz; -ami : -åmi OpecŻyw (6:2), GliczKsiąż (6:1). ◊ L piersiach (177); -ach (49), -åch (42), -(a)ch (86); -ach BibRadz (3), HistRzym (4), KuczbKat, KochPs, BielSen, KmitaPsal, LatHar, WujNT (3), SkarKazSej, KlonWor, -åch BierEz, Murm, BielKom, RejWiz, RejFig, RejZwierz, RejAp (2), RejPos, RejZwierc, StryjWjaz; -ach : -åch OpecŻyw (3:1), Leop (1:2), BielKron (3:11), Mącz (5:1), SienLek (8:12), KarnNap (1:1), Oczko (2:2), SkarŻyw (9:1). ◊ V piersi (2).

Sł stp: piersi, pirsi, pirzsi, Cn: piersi, Linde XVI – XIX w.

1. Górna przednia część tułowia, także narządy wewnętrzne znajdujące się w klatce piersiowej (przede wszystkim o płucach); pectus Murm, Mymer1, BartBydg, Miech, HistAl, PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Vulg, Cn; thorax Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; mamilla PolAnt, Vulg; sinus Mącz (539): yakom ya nyesbyl [...] Maczyeya sdzyvraczow a nym mv zadał rany krwayey wpyersy ZapWar 1511 nr 2082; BierEz M4v; OpecŻyw 19v, [127], 156 [2 r.], 173; PatKaz III 103v; Murm 55, 57, 73; Mymer1 23; Thorax, pectus, pyrszi od szyye asz do pasza BartBydg 158b, 48b; TarDuch B8v; wezmi diapenidion albo diatris ſalomonis z apteki kołacżki ſa pot.wierdzaiące [!] pierſi. FalZioł I 2a; Też kto by pożiwał tego ziela albo prochu thego ziela w karmiach/ tedi wilkoſci złe ſpierſi wypądza. FalZioł I 13a; Theż ty naſienia ſą dobre [...] naprzeciwko wrzedzieniczam ktore ſie cżinią wpierſiach FalZioł I 31d; A trzeciego dnia po tych piłułach namaży ſobie pierſi maſcią dialteą zagrzawſzi ią dla lepſzego odmiękcżenia pierſi. FalZioł I 84d; Theż wino w ktorym by było warzono to ziele, cięſzkhoſć ſpierſi wypądza. FalZioł I 128a; Trzecia poſtać [uryny] [...] znamionuie płucza/ ſercze/ dijafragma y wſzytki pierſi z ſziją. FalZioł V 7; Gdy ſie kto na pierſi ſtłucze. Wezmi garzſć ziemnych gliſt/ ſzafranu poł łyżki/ [...] FalZioł V 92v, ‡5e, ‡5f [3 r.], ‡6a, ‡6b [6 r.], ‡6c [2 r.] (128); BielŻyw 47; Cżemv v ſamey niewiaſti cice ſą na pietſiach [!] Gdyż v inſzych zwierząt ſą na żywocie. GlabGad D6; kto ieſt wielkich pierſi, ten też barzo tchnąci, á taki ieſt moczny GlabGad P4v; Pierſi koſmate y poroſłe vkazuią cżłowieka mądrego, ale ku nauce trudnego, ktory theż bywa robotnik ſwiebodny/ [...] Pierſi zaſię gładkie á nie poroſłe cżłowieka mgleyſzego znamionuią GlabGad P4v, A8v [2 r.], C4, D5, D5v [2 r.], D5v żp (21); A Darius podnioſzſzy ręce ſwoie obłápił go/ y cáłował pierſi ſzyię y ręce iego HistAl G, K; KromRozm III F7; złoczyńcá nago [...] ná węſzſzey łáwie niż ćiáło ieſt/ bywa pod pachę przes pierśi przywiązan GroicPorz iiv; RejWiz 35v, 93v; RejFig Bb5v; RejZwierz 118, 120, 140; Niektorzy to zową Rácyonał/ ktore było ochędoſtwo/ co ie kłádźiono ná pierſi Biſkupowi BibRadz I 48d marg; Androgine ſą w Africe/ ktorzy [..] máią práwe pierśi męſzcżyznie á lewe żeńſkie/ Hermofrodite. BielKron 8; Wiele inych dziwow álbo wyrodkow od ludzi ná ſwiecie/ [...] niektorzy bez głow/ niektorzy co w pierſiach gębá á ná ramieniu ocży BielKron 8v; A w tym Koryolanus pierśi ſwoie nágie/ ná ktorych blizn pełno było/ przed wſzytkimi vkazał/ mowiąc: ieſlim ią to ſkaźcá Rzecżypoſpolitey BielKron 109, 9v [2 r.], 18v, 329v, 420, 462; Cardiaca et cardia, Kordiaká/ niemoc kiedy człowiek cierpi wielkie vciążenie ná ſercu y yuſzich [!] wnętrznośćiach pod pierſiami. Mącz 38b, 4b, 111c, 139d, 285d, 286a (9); W pierśiachćiem ſą członki naſláchetnieyſze ku żywotu/ Serce/ płucá/ wątrobá. SienLek 16; (marg) Cżyśćienie pierśi. (–) Száłwią wierć z pieprzem á potym ią warz w Winie álbo w piwie/ thego ſye ná noc y ná zárań nápiay [!]/ ieſt pierśiam wielką pomocą. SienLek 83; Pośila ſerce pożywánie mierne ſzáffránu/ pierśi też czyni lekkie á przeſtronne. SienLek 83; Boki álbo pierśi gdy bolą á ćięſzkie oddychánie maſz/ Gorczyce náwierć á ná bolące mieſtce przyłóż SienLek 87v; á vpiekſzy s tego moſkal/ ćiepło ná żołądek przyłoż/ to ieſth miedzy pierśiámi á miedzy pępkiem SienLek 98, a3, 15, 16 [3 r.], 18v, 23 (41); LeovPrzep I3v; RejAp 12, [13], [13]v, 130, 131v; HistRzym [2], 56; BielSat Nv; Zegnáią potym [przy krzcie] Krzyżem S. cżoło/ ocży/ pierśi/ rámioná/ y vſzy. KuczbKat 145, 245; áno iuż flegmá w pierſiach ſkrzypi/ áno iuż dycháwicá mowić nie dopuśći RejZwierc 160v; Y wyſzło śiedm ániołow zkośćiołá/ [...] oblecżeni płotnem cżyſtym świetnym/ á przepaſani v pierśi páſami złotemi. BudNT Apoc 15/6, Apoc 1/13; StryjWjaz C2v; CzechRozm 168v [2 r.]; KarnNap B3v, B4v; Widźiałem w Allexándryiéy opuchłe/ y ná boki lewé choré/ którzy źiemię z Egiptu vżywáli/ łędźwié/ vdy/ rámióná/ zad/ boki/ y pierśi námázuiąc/ á znáczną pómoc odnoſząc. Oczko 17v, 14, 14v, 19, 22v [2 r.], 25v (13); Calag 104b; otworzywſzy on mármor/ ná pierśiách iey kámień drogi nálezli SkarŻyw 488, 47 [2 r.], 173, 329, 373, 537, 538; BielSjem 37; PaprUp Av; Calep 391b, [766]a, 1066a, 1087a, 1110a; Otóż pierś nága ſámá ſię wyſmyka/ A rozgniewánéy ręki napomyka. GórnTroas 13, 12, 13, 14, 43, 66; WujNT Apoc 1/13, s. 860, Apoc 15/6; KmitaSpit C5; GosłCast 40; Pátrzmy ná dźieći gdy ſię vcżą pływáć/ Niż pocżną o ſwey mocy nurt przebywáć/ Pod pierśi pęcherz ábo korek śćielą KlonFlis E2; KlonWor 41, 43; Ieſt śmierć y ná łożu. Y ták pierzchliwego Smierći grzbiet ieſt odkryt/ iák pierśi śmiáłego. SzarzRyt C2.

W charakterystycznych połączeniach: piersi kosmate (2), obrosłe, pancerzmi uzbrojone, skażone, skrwawione, wypragłe (wyżżone) z gorącości (2), wzdęte, zaziębione; gorącość piersi, mazanie, niedostatek, odmiękczenie, (wy)czyścienie (2), zatkałość; piersiam niedobry, użyteczny; w piersiach chropawość, przekaza, trapienie, ulżenie, uschnienie, wada, wrzod (wrzedzienica) (4); piersiom pomoc (być pomocą) (2); piersi czynić lekkie a przestronne, czyścić (przeczyściać, wyczyściac) [z czego] (24), leczyć (2), mazać (pomazować, namazać) (14), miękczyć (odmiękczać) (6), obciążać, obłożyć [czym], obrażać, odkrywać, (zaćmione) otwarzać (2), (po)całować (2), podziurawić, posilać, potwierdzać (twierdzić) (2), rościąć (otworzyć (mieczem), przerazić) (3), (nagie) ukazać (2), zagrzewać (2); na piersi bańki stawiać, kłaść (przykładać, przyłożyć) [co] (12), włożyć (2); w piersi uderzyć (2), zadać ranę; na piersiach mazać (2), zawiesić.

Przysłowie: Słowá w ięzyku iedwabne/ Ale w pierśiach ſerce zdrádne. BierEz H4v.
Zwroty: »bić się, uderzyć się, tłuc się w piersi; bić, tłuc w piersi (sw(oj)e); bicie (się), uderzenie w piersi; bić, tłuc piersi sw(oj)e; bicie, tłuczenie piersi (swoich)« [oznaka skruchy lub rozpaczy] = percutire (in) pectus suum PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (10:2:1;3:1;2:2;8:3;2:1):OpecŻyw 151v; RejKup n2, r8; Celnik zdaleka ſtanąwſzy/ [...] bił wpiérśi ſwoie/ rzeknąc/ Bożé Bądź miłościw mnie grzéſznęmv MurzNT Luc 18/13 [przekład tego samego tekstu: BibRadz, RejPos 199v, KuczbKat 420, BudNT, WujNT]; BibRadz Luc 18/13; Tym więcey ieſzcże pobudził wſzytek lud ku płácżu/ ták áż niewiáſty biły pierśi ſwoie kámieniem BielKron 45v; Mącz 302d; RejPos 199v, 201v [2 r.], 202, 202v [2 r.]; KuczbKat 420; Y wſzytkie [...] tłumy [...] vyrzawſzy co było/ bijąc ſwe pierśi wracały ſię. BudNT Luc 23/48 [przekład tego samego tekstu LatHar 726, WujNT], Luc 18/13; SkarŻyw 224, 293, 582; Calep 811b; Tu tu żáłośći/ doday ręce mocy/ Niech tłucze pierśi dni cáłé/ y nocy. Niech dwóy głoś [!] dáią morzá Troiáńſkiégo Brzegi/ bićia w nie wód/ y w pierś wielkiégo. GórnTroas 13, 11, 12, 31; LatHar 103, 261, 320, 726; WujNT Luc 18/13, s. 271, Luc 23/48; Vſpráwiedliwienie grzeſznego/ y przenieśienie iego z gniewu do łáſki Bożey: nie ieſt gołe vderzenie w pierśi/ áni oczu ſpuſzczenie ná źiemię SkarKaz 347a, 349b, 353a.

»piersi drapać« [oznaka rozpaczy] (2): drudzy rozumieli/ iſz zá táką przygodą włoſy ná ſobie y ſzaty tárgáć/ pierśi drápáć/ y iáko ſzalona biegáć y wołáć miáłá SkarŻyw [197]; GórnTroas 12.

»kłaść, położyć rękę na (swe) piersi; dzierżeć, trzymać rękę na piersiach« = przyjąć uroczystą postawę (1:1;1:1): xýążę rzekło dzýewce ſweý Aſenech iżby pocałowała Iozefa/ [...] Iozef położył rękę ſwą na ſwé pýerśi bronýąc iey tego HistJóz B4v; Ten [poseł] vcżyniwſzy niſką pokłonę/ dzierżał rękę práwą ná pierſiách/ Słowáńſkim ięzikiem mowiąc rzekł. BielKron 331v, 135, 332.

»kłaść na piersiach, na piersi [A pl] znamię (krzyża św. a. krzyż)« = czynić znak krzyża, żegnać się (2:1): Twoy Pánie krzyż ná cżołá náſze y ná pierśi kłádziem SkarŻyw 101, 120, 399.

»na piersiach [co] nosić« [szyk zmienny] (7): BibRadz II 77a marg; RejAp 183v; HistRzym 61, 62; Krzyſz zdrzewá S. ktory z ſkárbu krolewſkiego rodzicow ſwoich miáłá/ ná pierśiách noſząc wednie y wnocy cáłowáłá. SkarŻyw 159; Strophium – Mętlik albo napierſien iaki na pierſiach białe głowę noſzą. Calep 1011b; SkarKazSej 700a.

»od piersi odgarniać« [oznaka niechęci] (1): lubą rzecż ku ſerczu przykładamy iako iemu właſną á ktorey ono żąda, á zaſię wzgardzoną od ſiebie y od pierſi odgarniamy. GlabGad D6.

»na piersiach [czyich] położyć się (a. położyć głowę, a. kłaść oblicze), leżeć, odpoczywać, zasnąć« = odpoczywać w czyichś objęciach; recubere supra (a. super) pectus, esse in sinu Vulg; incumbere supra pectus PolAnt [szyk zmienny] (5:4:3:2): OpecŻyw 18v, 94v, 151; on ią obiąwſzy á na pierſiach głowę położywſzy vſnął BielŻyw 132; Y był ieden z zwolenników iego ktory leżał ná pierſiach Iezuſowych/ kthorego miłował Iezus. Leop Ioann 13/23, Ioann 13/25, VV v; BibRadz Ioann 13/25; RejPos 278v; SkarŻyw [407]; LatHar 435; WujNT 299, Ioann 13/25, 21/20.

»piersiami pracować« = szybko oddychać (1): [o Kassandrze] Drżą ná niey wſzytki cżłonki/ pierſiámi prácuie/ Ocży wywraca/ głową kręći: to chce mowić/ To zámilknie. KochOdpr D.

»ku piersiom przytulać; przytulony do piersi« (1:1): Cżemu rzecż ktorą miłuiemy obłapiaiącz ku pierſiom przytulamy. (–) Bowiem miłoſć z ſercza pochodzi ktore w pierſiach przebywa GlabGad D6; Gdy z przytuloną do pierśi tyś ſię porozumiał Lutnią/ ſłoniem oprawioną/ ſam ſię Phoebus zumiał KlonŻal B2v.

»na piersi [A pl], na piersiach zawiesić; u piersi zawieszony« (1:1;1): Korzeń piwowoniey ná pierśiach mu [choremu] záwieśić/ áby ij żawżdy nośił SienLek 58v; SkarŻyw 68, 112.

Zwroty o znaczeniu ‘walczyć, bronić’:»piersi nastawiać« (1): ſámi śiebie Ku gwałtownieyſzéy chowaymy potrzebie: Tarczéy/ niż pierśi/ piérwéy náſtawiáią KochPieś 38.

»piersiami swymi nieprzyjaciela wyprzeć, nieprzyjacielom odpierać« [szyk zmienny] (1:1): BiałKaz L3v; [bracia narodu szlacheckiego] czáſu niebeſpieczeńſtwá gwałtownego/ ſámi wſzyſcy przećiwko nieprzyiaćielowi powſtáć/ y onego pierśiami ſwymi wyprzeć ſą powinni. VotSzl D2.

[»przeciwnymi piersiami wytrzymać«: Litwá y Zmodź pierwſze gwałtowne potkanie Kijowiánom ſmiele y ſtale przećiwnymi pierſiámi wytrzymáli StryjKron 393.]

»piersiami swymi zatrzymawać« (1): [prymas z biskupy] iákmiarz pierśiámi ſwymi tumulty do vpadku zgotowáne ná ſobie zátrzymawáli. PowodPr 20.

Wyrażenia: »ciasne [= wąskie] piersi« [szyk 2:1] (3): FalZioł I 45d; zaſię ſubtilnoſć ducha pochodzi od małych płuc ktore ſie theż w ciaſnych pierſiach chowaią GlabGad P4v, P4.

»dołek w piersiach, pod piersiami« = praecordium, ventriculus cordis Mącz (2:2): Mącz 65b, 483c; dobrze choremu żołądkowi ſłuży gdy ná dołku pod pierśiámi koral wiśi. SienLek 97, 86.

»lekkość w piersiach« (1): [cebula uwarzona z miodem] głos cżyni dobry y lekkoſć wpierſiach y żołądek poſila FalZioł I 133b.

»piersi szyrokie; w piersiach szyroki; szyrokość piersi« = latus pectore Mącz [szyk 4:4] (4;3;1): FalZioł V 36; BielŻyw 79; GlabGad D5, P4; TAtarzy ſą ludzie poſpolicie wzroſtu ſrzedniego, maią pierſi y ramiona ſzyrokie [pectore et scapulis ampli] MiechGlab 21; Mącz 185c, 286a; [Ulisses] wzrostem pomniejszy od Agamemnona, Ale zaś w piersiach szerszy, także i w ramiona KochMon 26.

Wyrażenia na oznaczenie dolegliwości dróg oddechowych: »boleść (a. bolenie) piersi; bol(enie) (a. boleść) w piersiach; piersi bolące« [szyk 14:1] (7;7;1): SPynak [...] odmiękcza żywot y boleſci pierſi odeymuie/ y płucz takież FalZioł I 123c, ‡6b, I 5d, 67b, 68b, 81c (9); Na pierśi bolące/ przykłáday ruthę z figámi wárzoną SienLek 83; A gdy w pierśiách we wnątrz bol/ chrzypánie z káſzlu/ weźmi ruty á Izopu SienLek 83v, 18v, 83, 132v, S[ss]v.

»piersi chore; choroba w piersiach, piersi« (3;2:1): [chrzan uwarzony z bobrowemi strojmi] ma mocz naprzeciwko chorobam pierſi zaſtarzałem FalZioł I 117c, IV 39a; SienLek 15v, 83, S[ss]4, T[tt]3.

»ciasność w piersiach« = asthma Murm, BartBydg (2): Murm 74; Asthma, dichavicza, cyasnoscz w pyrsyach BartBydg 15.

»ciężkość piersi, w piersiach; ciężko w piersiach; piersi obciążać« = dyspnoea Mącz [szyk 29:3] (17:11;2;2): Też naſienie ſwoyſkiego kopru ieſt dobre naprzeciw cięſzkoſci pierſi/ ktora pochodzi z zimnoſci flegmiſtey FalZioł I 7d, ‡5e, I 2a, 7b, 44c, 80b (27); RejFig Bb7v; Mącz 98c; Gdy komu káſzel/ á w pierśiách ćięſzko/ z kurzego pępká ſkorkę vſuſz/ á ſtárſzy ią ná proch w czym chceſz wypiy SienLek 84v, 27; ieſli tho Catarrhus co z głowy ſpadáiąc piérśi obćiąża/ tedy ná głowę ducie puśćić Oczko 15.

»duszność (z ciężkością a. z kaszlem) (a. zaduszenie) w piersiach; w piersiach duszen; zaduszać piersi« (6;1;1): Był też [młodzieniec] w pierſiach duszen/ bo Nieſzcżęſcie/ s Sżkodą wielmi go byli zdáwili ForCnR D2v; Litargirium dane ku piciu zaduſza pierſi cżłowieku tak barzo aż do ſmierci. FalZioł III 37d; Zaſię z omieſzkania zwycżaynego krwie puſzcżania/ przychodzą na ony ludzie/ wrzedzienicze [...] duſznoſć z cięſzkoſcią w pierſiach, Apoplexija FalZioł V 57, I 89c, 113b, 114d, 154b, III 31b.

»ochrapienie piersi, w piersiach« (1:1): Figi ſuche [...] ochrapienie y cięſzkoſć w pierſiach oddalaią FalZioł III 15a, I 82d.

»suchość piersi, uschnienie w piersiach« (3:1): Kto ma vſchnienie wpierſiach vwarz Dragant, zgumi Arabicum w Ięcżmienney wodzie, á tego ſie napijay. FalZioł III 26c, ‡6b, I 78c, 103d.

Szereg: »piersi, ((też) i) płuca« [szyk 21:3] (24): Korzenie vwarzone w wodzie z lakriciją/ s figami/ z Izopem/ pierſi cżiſci j płucza z wilkoſci grubych á lipkich FalZioł I 66a; ołowianey barwy vrina/ [...] Znaminuie pierſi y płucza być dręcżone/ iako dychawicżną niemoczą FalZioł V 2v, ‡5f, ‡6b, I 66c, 67b, 78c (24).
W przen (17): Vcżyń panie pierſi moie palátz albo wiecżernik koſſtownie a znamienicie vſlany tobie OpecŻyw 90v; BielŻyw 17; we wnątrznoſćiach pierſi moich noſſę nápiſáną náukę twoię. RejPs 61; BielKom C5v; Będzieſzli też ná pierſiach to ieſt w ſercu/ nośił ſponki nádzieie/ tedy to co pomyſliſz mieć/ będzieſz miał HistRzym 65; Kazał P. Bog y ná pierśi Aaronowe włożyć náukę y prawdę: ábj z iego vſt y wykłádu/ lud náuki/ prawdy/ y rozſądku w rzecżách Boſkich pátrzył. SkarŻyw 491, 112, 491; KmitaPsal A2v; Vſtawa w twoim rátunku/ moy Pánie/ Gdy/ oko łzá żrze/ pierśi tárga łkánie GrabowSet I2, A4, L, M2v, P3, S3, S3v; Czy ćię podobno ſczęśćié pomáłu dotknęło/ A nie pół práwie ſercá z pierśi twych wyięło? KochFrag 52.

W charakterystycznych połączeniach: piersi maczać (łzami) (2), targać (2), wilżyć łzą, zmoczyć płaczem; w piersiach (na piersiach, u piersi) (we wnątrznościach piersi) nosić (5), zamykać; napisany w piersiach.

Przen (13):
a) Wnętrze człowieka, siły duchowe (8): weźrzawſzy ná hiſtorye iáko ná obrázy dzieiow zacnych przodkow ſwoich [...] nie drzewiey oſtydnie álbo ſie vpokoi ná pierſiách/ áż ſnimi porowna w vcżynkách zacnych. BielKron 333v; KuczbKat 30; Stwórz we mnie/ móy pánie/ ſerce bogoboyné/ A w oźiębłych pierśiách myśli wſkrześ przyſtoyné. KochPs 77; Lecz im gotowſzé dáieſz mnie lekárſtwo twoie: Tym głębſzą ránę czuią truchłé pierśi moié. ZawJeft 20; Bądźćie pozdrowione naćiżſze pierśi Páná Iezuſá Chryſtuſá zbáwićielá náſzego dla nas przy męce ſmutkiem ſtrwożone. LatHar 266, 321; SkarKaz )(4.
Szereg: »piersi a serce« (1): bił pierśi ſwoie/ wyznawáiąc iż pierśi á ſercze złe á vpome iego/ iáko y z nas káżdego/ záwiodło go w grzech á w vpadek iego RejPos 202v.
b) Powierzchnia ziemi (1): [Polska ziemia mowi] Chcę áby ſyn káżdy moy był ſtátecżny/ ćichy: Ieździł po moich pierśiách ná koniu we zbroi/ Tákiey ſie gotowości zły Tátárzyn boi. BielSen 12.
c) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę istoty żywej (4): Lwá po pierśi/ y po brzuch/ aż ku pośládkowi [Panna] Záymuie KochPhaen 18, 4, 23 [2 r.].
a. O ptakach i zwierzętach (30): [sroka o sobie:] Mam ći wſzytki doſtátki/ Cudne pierśi ięzyk prętki BierEz O3; PAw ieſth ptak czudny [...] na ſzygi y na pierſiach ma piorka ſzarfirowey barwy. FalZioł IV 21d; Druga riba ieſt Kruk morzki, dla tego ieſt rzecżon: iż kracże iako kruk/ á w pierſiach v ſercza głos ſobie formuie FalZioł IV 32c, IV 23b [2 r.]; GlabGad D5v [2 r.]; HistAl I2; BielKron 435; Mącz 286d; Weźmi oleiu konopnégo/ á zmiéſzay ze pśią krwią nápoły/ námázuyże tym koniowi żyły ná pierśiach. SienLek 170, 183v, 186, 187v; GórnDworz E8v.
α. O wizerunku orła (5): Kſięſtwá Zatorſkiego biały Orzeł w błękitnym polu/ á ná pierſiach Z. BielKron 425v, 425 [2 r.], 425v; Ná wirzchu Orzeł biały w pierſiach Lilie miał StryjWjaz C.
β. Mięso z przedniej części zwierzęcia lub ptaka; pectusculum Vulg, PolAnt; pectus PolAnt (10): Kacżka na pierſiach telko ſmacżna á naſzigi. FalZioł IV 18a, IV 22c; Leop Num 6/20; Ręką ſwą przynieſie ofiarę ku paleniu Pánu/ tłuſtoſć y z pierſiámi/ obrácáiąc w ofiárowaniu ony pierſi przed Pánem. BibRadz Lev 7/30, Lev 7/31, 34, Num 18/18; á gdy to zápalili/ oſobno pierśi y łopátki odłożył Aaron. BielKron 38, 38.
b. O wężu: spodnia część ciała; venter PolAnt (1): [Jehowa do węża:] Płáźić ſię będźieſz ná pierſiách twoich/ á proch żrzeć będzieſz po wſzytki dni żywotá twego. BibRadz Gen 3/14.
2. Sutek, gruczoł wytwarzający mleko, ważny element urody kobiecej; mamma Murm, HistAl, Mącz, Calep, Cn; (h)uber Vulg, Mącz, PolAnt, Calep; mamilla Vulg, Cn; pectus Mącz; mammula, sumen lactans feminae Cn (230): gotouany zwyecznoſzczy twoye wnąthrznoſzczy ogarnącz boſtwo y twoye przeczyſte pyerſzy uychouacz czlouyeczenſtwo ſyna bozego PatKaz II 35v, 39, 49, 83; Mamma. Eyn bruſt ader dut Pyerſy álbo cycek. Murm 57; TarDuch B5; Też proch tego kopru/ pożyway w polewkach [...] cżyni obfitoſć mleka wpierſiach FalZioł I 7d; Też gdy by plaſtrem ſtego ziela obłożył pierſi białey głowie tedy iey mleko odeymie. [...] thakieſz pierſi młodey białej głowie nie będą roſły pod tym plaſtrem. FalZioł I 34d; Emplaſtr też woſkowy/ mleku w pierſiach v niewiaſty z ſiadać ſie nie dopuſzcża. FalZioł IV 28c; [jako poznać, jeśli niewiasta z dziećmi chodzi] Piąte/ przyrodzonych rzecży zaſtanowienie/ á pierſi nabieranie. FalZioł V 15; Gdy prawa piers chora ieſt, Nieprzeſpiecżnoſć porodzenia męſzcżyznie [= dziecku płci męskej] vkazuie. FalZioł V 31, ‡5f [3 r.], ‡6a, b, c, I 33d (50); Cżemu mleko wypuſzcżone z pierſi gdy bywa gęſte á miąſſe znamionuie otroka GlabGad D7v, C8v, D6v, H5; Zoná też iego byłá máliutka a bárzo miąſſa zwielkimi pierſiámi March3 T7; HistAl I2v; Dla cżego mátce kożdey przydał pyersi/ y záraz pokármem opatrzył/ áby płod [...] myał yáko z właſnego á ſwego żywnosć y wychowánye. Y ktemu yeſſcże nye yedne piersi dał/ ále yákoby nieyákye ſtudnice á źrzodłá rozſadził/ aby ſnadź yeſliby bliźnyętá były/ kożde z oſobná ſwe miáło s cżegoby piło y ſiebye żywiło. GliczKsiąż D2v, B5v; Leop Cant 1/12, 4.Esdr 8/10 [2 r.]; RejFig Aa7; Namilſzy moy ieſth iáko ſnopek mirrhy/ ktory noſzę między pierſiámi memi. BibRadz Cant 1/12 [przeklad tego samego tekstu: Leop, LatHar 321]; Niewiáſty tám wielkich pierſi/ iáko dziećię ieden bywa. BielKron 271; [niewiasty] dziewecżek wielkość młodych nábráły/ kthore ku rycerſkim rzecżam ćwicżyły/ práwe pierſi im paliły áby vſchły/ á lewey niecháły dlá chowánia dzieći BielKron 319v, 297 [3 r.], 299, 319v, 348; Amazones, Były niewiáſty które ſobie práwy cic/ álbo/ pierśy obrzezowáły/ áby tym ſpoſobnieyſze były ku walce. Mącz 7c, 205d, 497a; ále tu tylko záś będźie o ſámych pierśiach ſámicznych/ to ieſt ſutkoch/ álbo cyckoch SienLek 86; Mléko w piérśiách iáko mnożyć álbo niſzczyć SienLek S[ss]3, 74; Lecz skoro piękną szyję i piersi poznała I wzrok wdzięczny boginiej, [...] do niej tak mowiła KochMon 33; BudBib Cant 4/10; SkarŻyw 21 [2 r.]; KochFr 106; KochPam 81; KochSob 68; Pierśi śniegu ſromotę/ pátrz/ iáko zádáią/ Nád śniég bielſzą dáleko pięć ná ſobie máią. PudłFr 70; Calep 490b, 633b, 752b, 1104a; KochFrag 27; LatHar 321; SkarKaz 84a, 489b; KlonWor 65.

W porównaniach (4): lepſze ſą pierſi twoie/ niżli wino/ woniáiące máśćiámi nalepſſemi. Leop Cant 1/1, Cant 1/3; Dwie pierśi twoie iáko blizniąt dwoie v ſárny BudBib Cant 4/5, Cant 4/10.

W charakterystycznych połączeniach: piersi mamczyne, niepokalone (o Maryi), niewieście, panieńskie (o Maryi) (13), przeczyste (o Maryi), samicze; piersi pełne mleka, miernie wydane; twardość piersi (2); [kto] uciągliwych piersi, wielkich; [kto] z wielkimi piersiami; piersi rosną (urosły) (3); pomacać za piersi.

Zwroty: »pod piersią leżeć« = być w łonie matki (1): A gdyby Pękatka bliznięta noſiła/ á iednaby telko pierſ iey zciencżała/ [...]. Tedy onemv dziecięciu co pod taką pierſią leży, wadę á nieprzeſpiecżnoſć znamionuie. FalZioł V 31.

»od piersi, u piersi odchować« [szyk zmienny] (1:1): BielKron 62v; Mátká Sámuelowá/ wnetże ſkoro od pierśi odchowáłá ſynaczká do Helego go do kośćioła dáłá SkarKaz 420b.

»od piersi odrywać, odjęty być, oderwany« = avulsus ab uberibus Vulg (1:1:2): y wy przełożeni Bábilonſcy [...] áni ſámi zwiećie gdy przypádnie możnieyſſy ná was ták iż y wy y dzieći wáſſe od pierſi odięte będą o kámień roſtrącone [Vulg Ps 136/9]. RejPs 204v; Leop Is 28/9; KuczbKat 270; SkarŻyw 412.

»piersiami karmić, (wy)chować, żywić, dawać pokarm; dać piersi ssać; piersi (ktore) (nie) karmiły; piersiami karmiąca, karmiony« [w tym: swymi (11), (swymi) własnymi (4); o Matce Boskiej (27)] = lactare fecit PolAnt; dare lac Vulg; ubera que lactaverunt Vulg [szyk zmienny] (16:13:3:1;1;6;4:4): ſyn moy mily ktorégom z ducha ſwiętégo pocżęla/ ij pierſiámi mémi panieńſkimi wychowala/ oto iuż na krziżu ſromotnie vmiérá/ dlá waſſégo zbáwieniá. OpecŻyw 142, 17, 17v, 20v [3 r.], 81, 150 (10); ale panna boſtwo porodzyla pyaſtouala pyerſyamy uychouala PatKaz II 46v, 31 [2 r.], 34v [2 r.], 38v, 70, 74, 82; TarDuch B; Co lepyey yeſt/ yeſli máthká ſwemi właſnemi pyerſyámi dzyecyę kármić ma/ cżyli yemu chowáć mámkę. GliczKsiąż D2, D2 [2 r.], D3v, D4v [2 r.], D5 [2 r.]; Leop 3.Reg 3/21, Luc 23/29; BibRadz Gen 21/7; BielKron 132v; RejPos 106; HistLan F3v; SkarŻyw [197]; CzechEp 178; W pieluſzkiś był vwiniony/ we żłobie położony/ pierśiámi karmiony LatHar 272, 502, 517, 530, 548, 724; A biádá brzemiennym y pierśiámi karmiącym [nutrientibus] w one dni. WujNT Luc 21/23, Matth 24/19, Mar 13/17, Luc 23/29; SkarKaz 278b; GosłCast 23.

»piersi podawać« = karmić piersią (1): tzaluiąutz ij oblapiaiątz k ſobie go [Maryja dzieciątko] przitulila/ pierſi panieńſkié iemu podáwała/ grzála/ tolila iako nálepiey vmiala. OpecŻyw 15v.

»piersi (matczynych, a. (od) matki swej) pożywać, używać; piersi (matczyne) ssać« [w tym. o Chrystusie (14)] = sugere ubera PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (17:1;4): Dziecię pierſi panieńſkich/ pożywá z nieba pełnych OpecŻyw 21, [80]; PatKaz II 35, 38, 70v; PatKaz III 112; MurzNT Luc 11/27; GliczKsiąż D4, K2; Gdzieby więc kto ktorego kolwie Zydá od nawiętſſego do namnieyſſego/ áż do tego co pierśi ieſſcże pożywa/ bronił/ then [...] mękámi nędzon oędzie Leop 3.Mach 3/20; Mącz 181b; LeovPrzep H4v; RejPos 77, 79v; SkarŻyw 2, 112; ArtKanc C4; Błogoſłáwiony żywot ktory ćię nośił/ y pierśi ktoreś sſał. WujNT Luc 11 /27 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw [80], MurzNT, RejPos 77, 79v, WujNT 242, SkarKaz )(4, 579b], s. 242; SkarKaz )(4, 579b; KlonWor 65.

»przysadzić (a. przysądzać) do piersi« = admittere ad ubera Mącz (2): A żonam ktore przez mężow dzieći miáły kazał noſy y pierſi obrzynáć/ á drugim do pierſi ſzcżeniętá przyſadzáć BielKron 348; Mącz 225c.

»u piersi dziecię trzymać, dziatki dzierżąca; dzierżenie przy piersiach« = suctus Mącz [szyk zmienny] (2:1;1): Doſyć ieſt (Iako Auicenna piſze) dwa razy albo trzy przez dzień v pierſi dziecię trzymać. FalZioł V 35v; BielKron 433v; Mącz 428a; A biedá będzye brzemiennym álbo dzyathki v pierśi ſwych dzierżącym [nutrientibus Vulg Matth 24/19] ná ony cżáſy. RejPos 258v.

»u piersi (matki swojej a. macierzyńskich) wisieć« (4): Ieſzczem v pierśi wiśiał nędznéy matki ſwoiéy/ A iużem był w opiece/ liché dźiecko/ twoiéy [de ventre matris meae Tu es protector meus Vulg Ps 70/6]. KochPs 103; SkarŻyw 27, 112; CzahTr B3.

»wrocić się do piersi macierzyńskich« [ironicznie o czyjejś niedojrzałości] (1): tobie Alexándrowi ſłudze náſzemu przykázuiemy y powiedamy/ áby ſie wroćił do domu do pierśi mácierzyńſkich [et requiesce in sinu matris tuae HistAl]/ áby ſie ieſzcże vcżył męſtwu BielKron 124.

»od piersi zostawić, odsądzić (a. odsadzać), odjąć; (od piersi (macierzyńskich a. matczynych a. matki)) (z)ostawion(y), odjęty, odsadzony« = ablactare PolAnt; ablactatus Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (2:2:1;4:2:1): WróbŻołt 130/2; proſſę niekárzy mię moy pánie iną káznią iedno iako mátká karze dziećię/ gdy ie od pierſi odeymie RejPs 198; Leop Ps 130/2; BibRadz Gen 21 arg, 21/8, 1.Reg 1/23, Is 11/8; CzechRozm 148v; A gdy go [Sara Izaaka] odſadzić od pierśi miáłá: vcżynił Abráham wielki obiad ná dźień odſadzenia iego SkarŻyw 285, 335; LatHar +7v; PowodPr 46.

Wyrażenia: »(jak ssące) dzieciątko (a. dziatki) u piersi (matki)« = (jak) niemowlę (3): á tak dziatki vpierſi maią ſie ſtrzec tego zielia wſzelkim obycżaiem FalZioł I 8c; LubPs dd2; SkarKaz 520a.

»jeszcze przy piersiach leżący« = niemowlę (1): á vczyniłeśmi oſobie dobrą nádzieię ieſſcze przy pierſiach leżącemu [ab uberibus matris meae Ps 21/10]. RejPs 31v.

»piersi suche [= nie mające pokarmu]« = ubera arentia Vulg, PolAnt (2): Day im żywot bes dzieći y pierśi ſuche. Leop Os 9/14; BudBib Os 9/14.

Wyrażenia przyimkowe: »od piersi matki, macierzyńskich« = w dzieciństwie, od dzieciństwa (3:1): Bowiem ty ieſtes ktoris mie wyrwał z żywota, nadzieio moia od pierſi matki moiey [spes mea ab uberibus matris meae Vulg Ps 21/10] TarDuch A3 [przekład tego samego tekstu LubPs ]; RejPs 103; LubPs Fv; co ſie tycże ſyná Ianá/ tego iednego mamy/ kthorego broni oycowſka miłość/ zwłáſzcżá w młodych lećiech/ od pierſi máćierzyńſkich w obce ręce dáć komu BielKron 253.

»(jeszcze) u piersi (macierzyńskich a. matecznych)« = w niemowlęctwie (3): KochPs 30; BielKron 160v; O świętym Mikołáiu piſzą/ iż ieſzcze v pierśi máćierzyńſkich pośćić począł SkarKaz 42a.

Przen (10): Weſelćie ſie z Ieruzálem/ á rozráduyćie ſie w nim wſzyſtcy ktorzy ie miłuiećie: [...] ábyśćie zſáli y napełnili ſie od pierśi poćieſſenia iego: żebyśćie doili/ y roſkoſſámi opływáli od wſſelákiey ſlawy iego. Leop Is 66/11; Ten vmiera w śile doſkonáłośći ſwey/ wſzytek doſtátecżny i vpokoiony. Pierſi iego pełne mleká/ á ſzpikiem (każda) kość iego oblewa ſię. BudBib Iob 21/24.
Zwrot: »jakoby piersiami karmić« (1): ći wſzyścy/ ktorzy ſłowo Boże duchownie w ſercu poczynáią/ co bywa ſłucháiąc: á poczęte rodzą/ y iákoby pierśiámi karmią/ gdy ſłowá ſłyſzánego ſtrzegą y pełnią ie. WujNT 243.
Wyrażenia: peryfr. »okrutnych tygrysow piersiami karmiony« = nieczuły, zły (1): Gdy ſtráćim co drogiego wżdyć muśim żáłowáć? Nie s Kaukaſowych ſkał ieſtem národzony/ Nie okrutnych Tygryſow pierśiámich karmiony WisznTr 9.

»u piersi ssący« = niedoświadczony (1): Ieſli táki Prorok przyznawa ćięmnośći nievmieiętnośći ſwoiey: á my máludcy y v pierśi sſący/ iáką nocą niewiádomośći ogárnieni ieſteſmy. SkarKaz 81a.

a) O Kościele karmiącym wyznawców nauką Chrystusa (4): Tenże kośćioł mátką ſię teſz zowiąc/ dáie znáć iż ſię pirwey z mátki vrodzić y iey dziećięćiem zoſtáć/ też potym v iey pierśi żyć/ y iey dziedziſtwá vżywáć/ káżdy muśi. SkarJedn 7.
Fraza:»uschły piersi moje« = nie mogę dostarczać nauki [o Kościele Wschodnim, ktory zerwał z Rzymem] (1): [stolica carogrodzka mówi:] iam iuż Mátká porzucona/ wzięłám zá grżechy moie dwoie karánie/ owdowiáłość y niepłodność: iuż vſchły pierśi moie/ karmić was y wychowáć náuką zbáwienną nie mogę. SkarJedn 403.
Zwrot: »piersiami karmić się« (2): SkarJedn 10; Vćiekamy ſię do ſtolice wáſzey/ iáko do matki/ chcąc ſię pierśiámi iey kármić. SkarŻyw 394.
b) O ojczyźnie (1):
Zwrot: »piersiami wychować« (1): [Polska ziemia mówi:] Potráćiłám cne ony ſwey oycżyzny ſługi. Ktorychem dość pierśiámi ſwymi wychowáłá/ Y práwie na wſzyſtek świát wſzędzie rozſyłáłá. BielSen 18.
a. O postaci fantastycznej (2): Smokowie wyłożyli pierśi ſwe [dracones eduxerunt mammam] á karmili mlekiem ſzcżeniętá ſwoie BibRadz Thren 4/3; BudBib Thren 4/3.
3. Przód szaty (2): Ná tey ſzácie ma być druga ſzátá zwirzchu krotka nád koláná (zową Ephod) [...] po kráioch brámowány perłámi y złotem y kámieńmi cudnymi/ máiąc ná pierſiach otwor ná ſzerz y ná dłuż ná dłoń gránowity BielKron 34, 34.

Synonimy: 2. cyc, cycek, sutek.

LW