[zaloguj się]
[pdf]

PIWO (437) sb n

o jasne.

Fleksja
sg pl
N piwo piwa
G piwa piw
D piwu
A piwo piwa
I piwem
L piwie

sg N piwo (67). ◊ G piwa (128). ◊ D piwu (3). ◊ A piwo (103). ◊ I piwem (52); -em (9), -(e)m (43). ◊ L piwie (68). ◊ pl N piwa (1). ◊ G piw (5). ◊ A piwa (10).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Napitek, napój, trunek (1): Potus, Trunek/ picie/ piwo. Mącz 316b.
2. Napój niskoalkoholowy powstały przez fermentację wyciągu słodowego przy użyciu chmielu; cerevisia Murm, Mymer1 Miech, Mącz, Cn; cervisia Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; ceria, curmi Calep; vinum cereale Cn (435): ZapWar 1521 nr 2262, 1529 nr 2473; ForCnR A2; Murm 164; Mymer1 40v; BartBydg 223b; Piwo aby do cżyſtych á nie wſtęchłych becżek było lano. FalZioł V 64v; niechayże on cżłowiek truty po ranu y na nocz pije dobri trunek ciepło onego piwa/ winidzie z niego wſzytka trucizna vriną. FalZioł V 74v, I 16d, 64c, 116d [2 r.], IV 3d, V 27 (13); Przeto lepiey ieſt ieden trunek albo dwa pirwey piwa wypić potim winem przyłożyć GlabGad K7, G8v, K7; March3 V8v; aby rzemięſla, korcze, miary i lokczie przedavania, zboza, piwa, y ynne vſtavy spraviedlivie bely zachovane ComCrac 1543/12; LibMal 1544/84, 85, 85v, 89v, 1546/116 [2 r.] (10); RejRozpr D3v, G3, H, H2v, I2v; RejKup c7v, c8; KromRozm II t4v; BielKom Fv; Thák też ſkąpi rodzicy wolą ná co inſſego dobyć z myęſzká ná piwo álbo ná co inſſego co ſwyátu ſluży/ niżby myeli ſynowi dobrze vcżynić GliczKsiąż M2v, M6v; LubPs C; KrowObr 80v; chociay cżáſem wpádnie/ Y po vſzy we błoto/ á piecá dopádnie/ A grzanecżká w dunicy przed nim w piwie pływa/ Iuż wſzytkiego zápomni iáko pan vżywa. RejWiz 13v, 66v, 67, 172v; UstPraw E; RejFig Cc5, Cc7v; Day pánu cżyńſz/ pániey Gęś/ ſtároſcie ná piwo. RejZwierz 129v; Ale to wſzytká roſkoſz/ piwem łeb zámuſnąć. RejZwierz 139v, 101; (nagł) Rzeczi do srebra oddane (–) NAPRZOD Konew wielka czenowa dla noſzenia piwa do ſtołu pannam 1. WyprKr 117; Goski 20v; BielKron 291v, 292, 446; Assula, Szkudełka/ álbo Spund którym piwo w kłodách záſpunduyą. Mącz 18a; Metonymia, Latine transnominatio, Przekrſzczenie/ Przemienienie ymienia gdy śćklenicá bywa brána miáſto piwá które w niey yeſt. Mącz 219c; Intrita panis, Drobińká chlebá/ piwo s chlebem álbo farmuská. Mącz 451b, 50b, 137a, 140a, 264c, 302a, 513b; SienLek 51, 52, 56, 57, 58v (39); BielSat G4v; A przodkowie náſzy zyadſzy gęś á ſmáżoną piecżenią á groch z iágłámi/ á poſtáwiwſzy donicę ná ſtole pieprzem nátárthą s piwem á z grzankámi/ vżywáli wolnych á weſołych myſli ſwoich RejZwierc 190v, 7, 61v, 67, 72v, 108 (14); PaprPan Z4v; ModrzBaz 33v, 142; Oczko 23v, [42v]; A gdy pąn ich przyiedzie iako do poddanych ſwych, ſą się tak przed prawem naſzym zezwolili, panv cżeſć cżynić ſpołecżnie, ſkladaiąc ſię na piwo, ktore vmyſlili klodą na przyiazd pana ſwego wyſtawiać. ZapKościer 1580/11, 1582/36v, 1584/43; StryjKron 160 [3 r.]; KochFr 10, 71, 134; bo iáko rad iadał potráwy trefne/ tákże też rzadko pijał piwo dobre/ iedno gorzkie/ kwáśne/ ná oſtátek y mętne WerGośc 242, 223, 235; BielSen 18; KochPieś 20 [2 r.], 21 [2 r.]; Kmiotek tylko w Niedzielę piwá trochę ſkuśi/ Iuż ná to cáły tydzień ćięſzko robić muśi. BielRozm 11, 16v; Calep 183a, 184a, 280a, 1153b; Klucżnik Lećie záwżdy przed obiádem ma opátrowáć/ áby chłodne piwo do ſtołu przy Pánie bywáło/ żeby to wcżás lodem opátrzył. GostGosp 56; Vrzędnik ma przyglądáć/ áby kárcżmy bez piwá nie bywáły: á tego pilnie ſtrzedz/ lećie żeby nie zákwáśniáło/ á źimie áby było wyſtałe GostGosp 136, 24 [3 r.], 40, 54, 58, 134 [5 r.] (22); KochPij C3v; WyprPl C; SarnStat 284, 378, 622, 929 [3 r.], 1173, 1310; CzahTr K4, K4v; PaxLiz Dv; SkarKazSej 666b, 704b; Poniżej w lewo cżerwieni ſię dawny Włodſłáwek/ xiężą/ cłem y piwem ſławny. KlonFlis G; KlonWor 34, 50; [[każdy mieszczanin, który piwo warzy] winien dać ćwierć piwa na zamek za grosz LustrRaw 88].

W połączeniu z nazwą naczynia będącego często miarą pojemności [w tym: achtel (5), beczka (7), dzban (4), faska, garniec (2), kłoda (4), konew (3), kubek, kufel (3), kwarta (2), łagiew, śćklenica, waza (5)] (37): FalZioł V 64v; [Marchołt miał] wárgi wielkie á miąſſe/ ták/ iż káżdy mogł kwartę piwá ſnich wynieſć March3 T7; RejRozpr A3; LudWieś A3 [2 r.]; dala za 11 dzbanow pywa po 5 quarthnik LibMal 1552/172, 154ó/115v, 116v, 1550/157; GroicPorz z; RejWiz 73; Vas cervisiae, Kłodá/ beczká piwá. Mącz 476a, 150c; SienLek 56; BielSat C2, E; RejZwierc 241; StryjKron 160, 161 [2 r.]; ta ma napyerwy stronye litkup zaplaczycz yako klodę pywa ZapKościer 1584/51, 1582/35, 1584/51, 52v, 1585/62v, 1586/ 68, 1587/71v; KochFr 118; WerGośc 223; BielRozm 18, 32; Beczká piwá ma bydź wſzędźie táka/ która będźie miáłá w ſobie gárncy piwá/ wyzſzéy omienionych śiedmdźieśiąt y dwá. SarnStat 280, 280, 970; GosłCast 75; PaxLiz C4v, E3v; [LustrRaw 88].

W połączeniu z nazwą terytorialną [w tym: kościerskie (5), wrocławskie (2), gdańskie, świdnickie, [kłodzkie, nyskie]] (9): BielKron 378; a ktoby [lege: ktora by] strona strony thego kupu nyetrzymala przepada wyny 10 slotych na Ratus a nam przyſzyeſznyem waſzym pywa Koſzczyerſkiego ZapKościer 1582/8v, 1582/35, 1584/51, 1585/62v, 1586/68, 1587/71v; PIwá Wrocłáwſkiégo/ áby żaden do Korony woźić/ y w Mieśćiéch/ y w miáſteczkách/ tákże y po wśiách ſzynkowáć nie śmiał/ pod winą cztérnaśćia grzywien. SarnStat 284, 284; [wiertelik wina węgierskiego, białego, naruszonego; barełka octu z piwa wrocławskiego to jest szepczu. InwMieszcz 1584 nr 254; Daniel Lux s Sniowa towar przywiózł Żyda krak⟨owskiego⟩ Jakuba Gaja i piwo in proprium usum nyskie HandelŻyd 95, 97].

W połączeniach szeregowych (7): LudWieś B4, B5; Wino mętne/ á takież piwo/ álbo miod/ niedobre SienLek 8v, 8; WerGośc 227; iżeby od żaków/ [...] którzy ſobie [...] przeſyłaią w iedzeniu w pićiu/ żywnośćiach/ we zbożu/ w mącé/ ſłodźie/ w piwie/ w winie/ y innych trunkách [...] żadnégo cłá áni podatku álbo dźieśięćiny nie brano SarnStat 202, 17.

W porównaniach (4): Pan młody [...] Chociay ſie precż powlecże choć domá zoſtánie/ Długo tu iuż ſpokoyna głowá nie może być/ Záwżdy by młode piwo muśi ſie w niey kręćić RejWiz 90; ABowiem poſtáwy y ſpráwy káżdego cżłowieka/ á zwł[á]ſzcżá młodego/ ſą też iáko młode piwo álbo wino/ ktore gdy ſie tribuie/ wſzytko s ſiebie ná wirzch wyrzući. RejZwierc 19. Cf »jako(by) złe piwo warzyć«.

W charakterystycznych połączeniach: piwo chłodne (2), chmielne barzo, ciepłe, czyste (2), dobre (9), gorzkie, kisające, kwaśne, mętne, miąższe, nakwaśniałe, niesmaczne, nie uwarzone dobrze, niezwietrzałe, pite, podlejsze, proste (2), przemierzle, roskoszne, rzadkie (2), smołą trącące, ukisiałe, z imbierem, złe (7), w czas żytne; piwo kisa; piwa nalać (2), napić się, przytęchnienie, skażenie (2), zlanie, piwo chłodzić, dawać na borg, (w)lać (2), mierzyć, pić (wypić, pijać) (32), płacić (2), przelać, skazić (2), zaszpuntować; piwem dopić, dolewać (2), łeb zamusnąć, sławny; za piwo dać; biegać po piwo; z piwem (wy-, na)pić (się) (26), uwarzony, wierciany; w piwie (wy)pić (5), (u-, na-, po)warzyć (38), warzący.

Przysłowia: RejJóz D; POźrzymy ná wſchod ſłońcá [na naszych wschodnich siąsiadów] co ſie z námi dzieie/ A ſnadź ná to wſpomniawſzy cżáſem ſerce mdleie. Bo ſie to piwa pewnie nigdy nie vſtoi/ A co dáley to bárziey ieſzcze ſie ſnadź broi. RejZwierc 246.

Kto niema zacz ten piwo pij RejRozpr G4.

Każdy ſię s Cżartem naſwarzi Co przewas złe Piwo warzj RejKup t4, t2.

Abowiem ty wſzetecżne márne lichotarze/ Záwżdy Pan Bog y domá y ná ſtronie karze. [...] Dawnoć tę ná to piwo wiechę wyſtáwiono [= ta sprawa jest wiadoma, oczywista]. RejWiz 70v.

Zwroty: »szynkować piwo; szynk (a. szynkowanie) piwa« [szyk zmienny] (4;2): LibMal 1544/93 [2 r.]; ZapKościer 1587/69v; A komużkolwiek przez nas ſą nádáné liſty/ wolnośći do ſzynków piw tákowych/ tákié vchwałą Séymową podnośimy y káźimy. SarnStat 284, 239, 972.

»utoczyć (a. natoczyć) piwa; toczyć piwo« [szyk zmienny] (4;1): Indocillare, natoczicz pyva. BartBydg 223b; FalZioł V 64v; I zna ſzyą kthemv ze myala wolya thego tho pywa vthoczicz alye yey wthem klyucz then zginall LibMal 1546/115v, 1546/115v [2 r.].

»piwo warzyć (a. zawarzyć, a. warzać itp.); piwa warzenie (a. war, a. przywarzenie); piwo [czyjej] warzy; piwo uwarzone« [szyk zmienny] (15;6;1;1): FalZioł V 64v; MiechGlab 78; [Bachus] Ludzyem záłożył piwnice/ Y piwá náucżył wárzyć/ Gdy ſie wodá nie chce zdárzyć BielKom E7; RejWiz 97, 100, 192; Ktoryby Sláchćic wárzył piwo w mieśćie ku ſwo iey [!] potrzebie á żywnośći/ táki wolen od czopowego. UstPraw Gv; RejZwierz 136v; Mącz 337c; RejZwierc 72; ZapKościer 1582/33, 1584/43; GostGosp 134, 138, 140; SarnStat 284, 972; CzahTr K3v [2 r.], K4, K4v, Lv; Máłmázyią cebrámi/ muſzkátełłę noſzą: A o piwo ſwey warzy iuż dźiś áni proſzą. KlonWor 56.

»(jako) (złe, kwaśne) piwo (z sobą, po światu) warzyć; [piwa nawarzyć]« = (s)powodować kłopoty (8): Máła roſkoſz z zyſku tego Iáko by złe pivo wárzył Bowiem ſie cáły dźień ſwárzył RejRozpr H, Gv; Acz ſię maczie oczo ſwarzyċ Qwaſzne piwo ſſoba warzyć RejKup d8; RejWiz 66, 79v, 164v; Sementem malorum facere, Złe piwo wárzyć/ to yeſt roſtyrki miedzi ludźmi płodźyć. Mącz 381c; ActReg 116; [Ale iuż thá burzká vſtawa. (–) A iáko: vgodą: (–) Nie ták vgodą/ iáko władzą Królewſką/ [...] zwłaſzczá iż widźieli ći/ którzy tego piwá náwárzyli/ iż nie ták im kiſa/ iako ſye nádźiewáli. SolikZiem Gv].

Wyrażenia: »piwo białe« (2): Piwo białe cżyſte vkiſiałe/ z ſlodu dobrego/ cżyſtego ziarna, á nie zaprzałego/ á w ktoremby ſie cżerwie nie rodziły/ z wody cżyſtey ciekączey/ y dobremi drwy vwarzone. FalZioł V 64v; SienLek 51.

»czarne piwo« = zythum Mącz, Cn; cerevisia bathavica a. celia, a. saxonica, zitus Murm; cerevisia Mącz; cerevisia nigra Cn [szyk 4:3] (7): Cerevisia saxonica. Gerſtenbyer. Cżarne pywo. Cerevisia bathavica, Zitus, cerevisia Celia, potus in partibus hispaniae vini non feracibus Murm 164; FalZioł I 13d, 113d, V 74v; LibMal 1546/ 114v; 115v; Zythum, latine cerevisia, Piwo/ też márzec álbo czarne piwo. Mącz 513b.

»piwo dymne« [= o kolorze lub zapachu dymu] (1): Capnias, Piwo dymne. Mącz 37a.

»piwo jęczmienne« = hordeacea cerevisia Mącz; vinum hordeaceum Cn [szyk 2:1] (3): FalZioł V 64v; LibMal 1546/115v; Hordeacea cerevisia, Yęczmienne piwo/ Márzec. Mącz 158a.

»lekie piwo« (1): Cerevisiola Dn byer/ ader ſcherber Lekye pywo. Murm 164.

»piwo młode« [szyk 6:4] (10): Piwa mętnego dla drożdży, młodego nie vwarzonego dobrze/ [...] nie piy. FalZioł V 64v; LibMal 1546/116v; RejWiz 90; Mucor cerevisiae, Piáná álbo pośiewánie ná piwie młodym kiſáyącym. Mącz 235b; SienLek 43, 56, 80, 87; RejZwierc 19; GostGosp 138.

»obroczne piwo« = piwo przeznaczone dla służby (1): Cibaria cerevisia, Obroczne á podleyſze piwo. Mącz 52d.

»poślednie piwo« = piwo uzyskane przez powtórne zalanie wodą odciągniętego moszczu lub słodu (2): BartBydg 41; Deuteria vinum secundarium, Poslednie wino, Cienkuſz/ Doymek/ to yeſt poslednye pywo. Mącz 84a.

»piwo prosne, z prosa warzone« [szyk 2:1] (2:1): [Tatarzy] Wodę zową Su albo ſuha, piwo proſnę [!] Buza [Cerevisiam autem miharem seu ex milio factam (Buzam) nominant] MiechGlab 22, 22, 24.

[»piwo stacyjenne«: Na tym przedmieściu są dwa bednarza, ktorzy winni [...] robić sędy na potrzebę dworską dla piwa stacyjennego na przyjazd K. J. M. LustrMaz II 115.]

»stare piwo« [szyk 5:4] (9): FalZioł II 18b, V 113; Item zna yſch pywa ſwego ſtarego kthore ſchynkowala pywem goſpodarſkym dolyewala LibMal 1546/117, 1546/116v; SienLek 103v, 148, 149, 149v; GostGosp 110.

»wodne [= rozwodnione] piwo« (1): Aquata cerevisia, Wodne piwo/ To yeſt/ przebráne. Mącz 13b.

»piwo wystałe« = piwo sklarowane przez odstanie, bez użycia środków chemicznych [szyk 6:2] (8): Wina/ miodu nie pić, iedno piwo rzadkie/ wyſtałe/ ale by ieſzcże lepſza Tyzanna FalZioł V 82, V 64v; SienLek 6, 8, 102v, 106v, 149, 157.

»piwo z pszenice« = potio ex tritico Cn (3): Piwo z pſzenicze ieſth na zdrowſze y ſytnieyſze cżłowiekowi FalZioł III 25b; SienLek 6, 8.

Zestawienie: »konweńskie piwo« = sporządzane przez zakonników (1): Cerevisia monasteriensis, Gryſſinck Konwenſkye pywo. hanc quidem myrtheam dicunt, que ex myrtho, baccis et aliis quibusdam rebus cocta sit. Nonnulli nova voce, sed fortassis ab re fictu scormorrium apellare malunt. Murm 164.
Szeregi: »(tak) piwo, (a, i, jak(o)) gorzałka« [szyk 7:1] (8): RejWiz 97; dni im [zły urzędnik chłopom] zá robotę odpuſzcza. A óni mu piwá á przodkiem gorzałki kupuią. Strum L4; ZapKościer 1582/33; SarnStat 230, 348, 972 [2 r.]; Iáko ktorego záłápi pijáno/ Ták wiecżor piwem iák gorząłką [!] ráno. CzahTr Lv. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»piwo, (a, albo) miod« = cerevisia aut medone Miech [szyk 4:1] (5): MiechGlab 89; SienLek 81; BielSat D3v; Sżechár/ káżde pićie ktore vpaia/ iáko/ miod/ piwo oprocż winá. BudBib I 306d marg; BielRozm 29. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»((a)ni, bądź, nie) wino (li), (albo, i, a, (a)ni, jedno, też) piwo (li)« = vinum aut cerevisia Miech, Mącz, Modrz [szyk 59:25] (84): BartBydg 41; FalZioł I 13d, 79a, 127d, V 46, 83 (11); GlabGad K7; MiechGlab 62; Ieſtli baczysz żeś chudzi[na] Piy piwo á niechay winá RejRozpr H4v; RejKup Rv; GliczKsiąż G6v, I5v; KrowObr 226 [2 r.]; Nie więcey w Herbie ieſt bes ſkutku zacnośći/ iáko liſt w wieſze álbo w wieńcu zacnośći bes piwá álbo bes winá. OrzRozm Q; BielKron 277, 290 [2 r.], 290v, 318, 387, 397v; Fumarium, Dymna dziurá/ álbo miesce gdzie wino álbo piwo odkiſawa. Mącz 139b, 33c, 38d, 48c, 137b, 257b; á tym ſye po kilá dni żywić/ [...] á ná tho iácy piwo trzebá pić á nie Wino. SienLek 89, 17v, 39v, 41, 50, 51 (36); RejZwierc 19, 111, 242v, Bbb3; ModrzBaz 36v; Oczko 19, 20v, 24v, 28; StryjKron 567; CzechEp 362; WerGośc 211; BielSjem 31; WujNT 151. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

W przen (4):
Zwroty: »piwo (u)siec« (2): RejZwierc 237a; Dáięć przodek w tym męſtwie [tj. piciu]: ſam póydę ná łoże. Iuż ty bądź tym rycérzem/ co piwo vśieczeſz KochPieś 20.

»rozum utopić w piwie, w winie (albo w gorzałce)« [szyk zmienny] (2): Ták y káżdy cżłowiek opiły/ gdy ſię zbytnim pićim obciąży y záleie [...] iuż ten pewnie w piwie/ w winie/ álbo w gorzałce rozum ſwoy wſzytek vtopić/ y ſam vtonąć/ á gárdłem przypłácić muśi WerGośc 228, 213.

Przen (2): Przeto ten Mieſiącz czały będzie ſie pokazował iaſny/ ale ſie na wielkie ſniegi zbierać będzie/ á ieżowie ſwe browary na warzenie piwa nagotuią. LudWieś B3; trudnoſie bedzie ſprawic mial [ten zły zwajca] y litzbe vtzinic ieſli mu ſie pokazecie nie piwem Polſkiem iako on nas zowie/ nie wirodkami ani Ciframi ale prawdziwemi potumki przodkow waſzich. PaprUp K.
a. Picie piwa (11): A thak vbacziwſchi czaſz gdi na piwo vydzye goſpodinya zabyem a pyenyadze zabrawſſy precz poydziem. LibMal 1543/76v; Iſch weſzrzode bliſko przeſchla ydacz spywa od schwaba krawcza wyeczor wzyąla rąbek Hannye. LibMal 1551/162v; wſchamy wyeczor gdi bel napywye wylomyla okno do theyze komory LibMal 1552/167, 1543/76v [2 r.], 1544/81v, 1552/168; Apud hunc vicinum nostrum potitat, V tego ſąſiáda naſzego vſtáwicznie, przeleżi ná piwie. Mącz 316a; RejZwierc 27.

W połączeniu szeregowym (1): Niemniey czi, ktorzi inſſe sgarſſaią, a ku nierządnośczi, iako na igrę, na wino, na piwo, y na inſſe nieſtatki/ w ſſprawach/ prziwodzą: maią bycz karani ListRzeź w. 43.

W charakterystycznych połączeniach: iść (przyjść) z piwa (3); wyjść na piwo; być na piwie (3), przeleżeć, strawić.

Wyrażenie: »wspolne piwo« (1): A Czo śie thicze wspolnego piwa, tho sie czeladzi niema bronicz po cżas ListRzeź w. 44.
3. Rodzaj podatku (czopowe) od sprzedaży piwa (1): Są też płáty rozne w miáſtecżkách/ iáko piwá [,] koleyne/ y inne dochody GostGosp 142.

Synonimy: 1. napitek, napoj, picie, trunek.

Cf PIWOWAR, [PIWOWARCZYK], [PIWOWARKA], PIWOWARNY, [PIWOWARSKI]

JBi