[zaloguj się]
[pdf]

ROZPUSZCZONY (85) part praet pass pf

rozpuszczony (73), rozpuszczon (3), rozpuszczony a. rozpuszczon (9).

roſ- (50), roz- (35).

Pierwsze o jasne; w formach złożonych -on-; formy niezłożone z tekstów nieoznaczających ó.

Fleksja
sg
mNrozpuszczony, rozpuszcz(o)n fNrozpuszczon(a) nNrozpuszczon(e), rozpuszcz(o)no
Grozpuszczon(e)go Grozpuszczon(e)j Grozpuszczon(e)go
Arozpuszczony Arozpuszczoną Arozpuszczon(e)
Irozpuszczonym Irozpuszczoną I
L Lrozpuszczon(e)j Lrozpuszczonym
pl
N m pers rozpuszcz(e)ni
m an rozpuszczoné
subst rozpuszczoné
A subst rozpuszczoné
I m rozpuszczonymi, rozpuszczon(e)mi
n rozpuszczon(e)mi

sg m N rozpuszczony (18), rozpuszcz(o)n (1); ~(attrib) -ony (15); ~(praed) -ony (1) FalZioł, -(o)n (1) Phil. ◊ G rozpuszczon(e)go (2). ◊ A rozpuszczony (3). ◊ I rozpuszczonym (3). ◊ f N rozpuszczon(a) (9). ◊ G rozpuszczon(e)j (2). ◊ A rozpuszczoną (4). ◊ I rozpuszczoną (1). ◊ L rozpuszczon(e)j (2). ◊ n N (attrib) rozpuszczon(e) (12), (praed) rozpuszcz(o)no (2); -(e) : -o FalZioł (11:2). ◊ G rozpuszczon(e)go (1). ◊ A rozpuszczon(e) (3). ◊ L rozpuszczonym (1). ◊ pl N m pers rozpuszcz(e)ni (3). m an rozpuszczoné [cum sb: woły] (1). subst rozpuszczoné (7); -é (1), -(e) (6). ◊ A subst rozpuszczoné (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I m rozpuszczonymi (2) GroicPorz, BielKron, rozpuszczon(e)mi (1) PowodPr. [n rozpuszczon(e)mi.]

Składnia dopełnienia sprawcy: rozpuszczony od kogo (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. rozpuścić.

1. Któremu pozwolono a. kazano iść, biec, udać się w różne strony (o wielu) (9):
Przen (1):
Wyrażenie: »myśl rozpuszczona« = brak skupienia (1): Ieſtći też to ieden dźienny ćiężar y vpalenie/ przyſtoynie modlitwę odpráwić: [...] y nie raz twoię myśl roſpuſzczoną y rozerwáną/ iáko pſá ná łancuchu/ krotko wiązáć/ ſługo Boży/ muśiſz LatHar +8v.
Szereg: »rozpuszczony i rozerwany« (1): LatHar +8v cf Wyrażenie.
a. Któremu pozwolono a. kazano odejść (o ludziach) (4): Ktorzy ſą obráni ná woynę. A ktorzy ſą roſpuſzczeni. BibRadz Iudic 7 arg.
Wyrażenia: »rozpuszczeni do domu(-ow)« (2): ruſzono Slachtę y Rycerſtwo Polſkie poſpolitą wypráwą/ śćiągnęli ſie do Bydgoſzcży [...]/ tám będąc/ y ieſzcże w ćiągnieniu cżynili wielkie ſzkody ſwoim/ przeto byli roſpuſzcżeni do domu záſię rychło. BielKron 418; StryjKron 682.

»wojska rozpuszczone« (1): Abowiem ſię do niego [Antiocha] zbieżáły wſzytki woyſká/ od Demetryuſzá rozpuſzcżone [exercitus quos disperserat] BibRadz 1.Mach 11/55.

b. Wysłany do walki; przen (1):
Wyrażenie: »zagony rozpuszczone« (1): Gdy potym przeklęte Aryánſtwo y Nowokrzcżeńſtwo/ tám [w ziemi węgierskiej] koſz ſwoy záłożyło/ z ktorego iákoby zagonámi roſpuſzcżonemi prawdę Chrześćiáńſką ná wſze ſtrony woiowáło/ pocżął Tyran Turecki gorę bráć. PowodPr 33.
c. Któremu pozwolono swobodnie się poruszać, który został wypuszczony z zamknięcia (o zwierzętach) (2): SAmy do ſwéy obory woły roſpuſczoné Przybiegły z gór/ gwałtownym déſczem vmoczoné KochFr 105.
Przen (1):
Wyrażenie: »wolno rozpuszczony« (1): Ale gdy owo bydło [tj. ludzie nieprzestrzegający zasad] wolno roſpuſzcżone/ Buia márnie puſtopás práwie ná wſze ſtrony. To wſzytki złe przypadki/ co ich iedno znamy/ Iuż w tym ták zacnym cechu/ iáwnie ie widamy. RejWiz 175.
d. O dźwiękach (1): [Pan] Z dáleká ſię przyſłuchywał/ [...] gdyś ná ſzcżupłey trzćinie/ pieśni grał bogáte. Echo też zá tobą chodząc zá wiecżorney roſy/ Zbieráłá po dźwięcżnym leśie roſpuſzcżone głoſy. Nárćiſſowi ſię ſwoiemu [...] Zálecáłá pieśnią twoią KlonŻal B2v.
2. Znajdujący się w pewnej odległości od siebie (o wielu obiektach) (1): Té záś [gwiazdy] drobném y bládém świátłem opátrzoné [...] imion ſwych nie máią [...]. Iák ich wielé porządkiem ſwoim rozſádzonych/ Bieży [...]: Których ieſcze dotychmiaſt nikt nie rozráchował/ [...] Bo ich zewſząd moc wielka. á w téy obfitośći Siłá ich iednéy miáry/ tákże y świátłośći. Wſzytkié idą á idą kołem roſpuſczoné KochPhaen 15.
3. Przekształcony pod względem fizycznym (o materii; wyjątkowo: o ciele ludzkim cf c.) (56):
a. Połączony z cieczą (o ciałach stałych, zwłaszcza w postaci rozdrobnionej) (34):

rozpuszczony czym (2): Też rdza z żelaza z tinami [lege: ślinami (?)] rozpuſzcżona/ á tym brwi maży/ nie vroſtą włoſy na nich. FalZioł V 77v.Cf »wodą rozpuszczony«.

rozpuszczon(y) z czym (19): kthory [sok z ziela świnia wesz] potym na ſłończe wyſtawiaią yſz ſie tak ygęſtnie y ſpiecże/ á then ſok ieſt dobry na boleſci ocżu/ z wodką rożaną y ſkoprową roſpuſzcżony FalZioł I 34d; Też proch paluchowego korzenia z mydłem ktore zową ſapo/ w aptecze roſpuſzcżony albo ſtłucżony/ fiſthułę zaſtanawia y wyſuſza barzo dobrze FalZioł I 63c; Też Kamphora z rożaną wodą rozpuſzcżona, á ſtrochą białku iaiecżnego ieſt lekarzſtwo ſilno dobre na licze FalZioł III 26a; Cżarna halena z białem winem á z rożaną wodką/ albo z iednym z nich rozpoſzcżona [!]/ oczy wyjaſnia FalZioł V 78v; Layno tego cżłowieka ktori ma bolenie w ielitach ſwogich: poki ieſzcże ciepłe, ma być rozpuſzcżono zocztem á pothym iakiemu kolwiek zwierzęciu wlane w gardło/ on cżłowiek będzie wolen y puſzcżon od kłocia wnętrznego. FalZioł V 85, I 40b, 118c, 144b, III 26c, 33b [2 r.] (15). Cf »z wodą rozpuszczony«.

rozpuszczon(y) w czym (13): Zywicza ktora wypływa z wiſni/ w tyzannie roſpuſzcżona á pita/ pierſi miękcży FalZioł III 21c; Draganth w rożaney wodce roſpuſzcżony przez nocz/ á pothym rano Kamphory przyłoż trochę/ á tim na nocz lice namazuy kielko razow FalZioł III 26d; Też na ocży lipkie á gnoiącze proch ſzpizglaſow ſtuciją rozpuſzcżony w rożaney wodcze/ wyſuſza niecżyſtoſci y vmocnia mdłe oko. FalZioł III 39d; Serapinum (ieſt iedno gumi w aptecze) ma być w mocznym oczcie rozpuſzcżono FalZioł V 77v, I 144d, III 26c, 27d, V 87v, 88, 110v.Cf »w wodzie rozpuszczony«.

W charakterystycznych połączeniach: blajwas rozpuszczon(y, -a, -e), czarna halena (3), dragant(um) (3), kadzidło, kamfora (2), litargiryjum, łajno (3), mastyka, piżmo, proch ([czego a. jaki]) (4), rdza z żelaza, sarkokolla, serapinum (2), skorupy [czyje], sok ([czego a. jaki]) (3), żywica; z białkiem jajecznym (z trochą białku jajecznego) rozpuszczon(y) (2), z miodem, z mlekiem, z mydłem, z octem ([jakim]) (6), z [jakim] olejkiem, z tucyją, z winem, z wod(k)ą [jaką] (4); w occie rozpuszczon(y) (2), w tyzannie, w winie (2), w [jakiej] wodce (wodzie) (5).

Wyrażenie: »z wodą, w wodzie, wodą rozpuszczony« [szyk 6:2] (4:3:1): Też biegunkę krwawą zaſtanawia Dragant wdeſzcżowey wodzie vwarzony albo roſpuſzcżony. FalZioł III 26c; Layno Cocodrilluſowe/ bielmo ſpądza z ocżu: roſpuſzcżone w wodzie ku temu godney. FalZioł IV 33a; Skorupy Echynuſowy ſthłucżone/ á z wodą rozpuſzcżone/ bielmo z oka ſpądza FalZioł IV 34c, III 26b, 36d, 38c, V 80; á miey ná gotowiu ſok [ziela] świniey weſzki/ wodą roſpuſzczony/ á thym pomázuy wſzędy/ gdźie złe włoſy były SienLek 70v.
b. Który pod wpływem wysokiej temperatury przeszedł ze stanu stałego w ciekły lub półpłynny, roztopiony; liquefactus Calep, Cn; conflatus, fusus Calep (20): Kwiecie z głowkami tego rumnu pſiego ſtarte na proch/ z woskiem roſpuſzcżone á trochę oliwy przylawſzy/ ma mocz thwardoſci y guzow odmiękcżać y roſpądzać FalZioł I 39a; Też twardoſć ſleziony y boleſć iey vſmierza/ to ieſt gdy plaſtr vcżyniſz ſtey to Smoły roſpuſzcżoney/ z prochem Piołynowym á z woſkiem/ z oliwą FalZioł III 28c; Sadło iego [delfina] rozpuſzcżone á zwinem zmieſzane, kto ie pije maiąc opuchlinę: bedzie zdrow. FalZioł IV 33d, I 120a, IV 48d, V 87v, 89, 93v; Obleżeńcy dobrze ſie bronili/ [...] z kuſz/ z ruſznic ſthrzelali/ kámienie ná nie [oblegających janczarów] wálili/ ognie/ ſmołę roſpuſzcżoną ná nie miotáli BielKron 248; zmieſzáć ſmołę s prochem y mácżáć w tey ſmole wieńce ſłomiáne/ thoż vcżyni y w ſiárce roſpuſzcżoney s prochem zmieſzáne/ á miotáć te wieńce zápaláiąc ie ná idące ku ſzturmu BielSpr 74v, 73v; y wznák go [św. Prymusa] położyć á ołow mu w vſtá roſpuſzcżony lać/ [...] kazał. SkarŻyw 532, 441, 553 marg; Fusus, conflatus, vel liquefactus, ut aurum, vel argentum fusum dicimus – Vląny, rozpuſzczony, ſmelkowany. Calep 441a; Karzą więc tákich ludźi [tj. złodziei] rozmáićie o to: Cżáſem im leią w vſtá rozpuſzcżone złoto. KlonWor 17; [rospusczony liquidus ReuchlinBartBydg r8v; (nagł) Z lepem ná obćiętym drzewie iáko maſz doſtáwáć ptakow. (–) NAprzod miey lep roſpuſzcżony w korbanie CygMyśl H4v].

rozpuszczony na czym [= w naczyniu] (1): Sadło odebrane od Liſich płuczek, na rincze rozpuſzcżone/ á potim letnio ciepło w bolącze vcho wpuſzcżone/ znamienicie bolenie wſkrania. FalZioł V 79.

W porównaniach (2): á ſerce moie iáko woſk roſpuſſczony [tanquam cera liquescens Vulg Ps 21/15] miedzi wnętrznoſćiami moiemy. RejPs 31v; BielKron 276v.

W charakterystycznych połączeniach: [lep] rozpuszczony(-a, -e), miedź, olejek [jaki], ołow (4), sadło (2), siarka (2), smoła (2), spiża, wosk (5), złoto; na rynce rozpuszczony.

Wyrażenie: »rozpuszczony na ogniu, w ogniu« (1:1): Ty wſzytki rzecży na miałki ſtłukłſzi proch z oleyki/ á z rozpuſzcżonym na ogniu woſkiem: zpuſć, A z thego będzieſz miała barzo dobrą á doſwiadcżoną maſć FalZioł V 28v; Cżáſem z gory [z wulkanu Etna] płynie iáko ołow álbo ſpiżá roſpuſzcżone w ogniu/ we dnie cżarna w nocy cżerwona oná máteria BielKron 276v.
c. Rozluźniony, zmiękczony (2):
Szereg: »otworzony i rozpuszczony« (1): [Po ciepłej zimie często zdarzają się poronienia.] A dla ciepła y wilgotnoſci zimy/ więczey ſie [ciała kobiet brzemiennych] otwarzaią niżli w łazni/ á dla thego zimno ktore potym na wioſnę przychadza/ ciała tak otworzone y rozpuſzcżone/ łatwiey y barziey przechodzi/ iż też płod ktori był ciepłu zimny [lege: zimy (?)]: prziwykł/ Nagłego á wielkiego zimna zcierpieć nie może FalZioł V 31.
Przen (1):
Wyrażenie: »[czym] rozpuszczone serce« (1): Przyiął to [pokutę] zwielką pokorą S. Wilhelm/ y z iego [św. Bernata] ſłow dziwną ſkruchą roſpuſzcżone ſerce máiąc/ zmiłośći wielkiey ku Pánu Bogu/ wnetże zwłocżyć ſzáty ſwoie pocżął: y [...] páncerz ná ćiáło gołe włożywſzy kowalowi przykowáć yi ná ſobie/ [...] y zánitowáć kazał. SkarŻyw 166.
4. Osłabiony, pozbawiony sił [od czego] (1): ieden z onych cżterdzieśći [legionistów]/ vſtáiąc w ćierpliwośći/ z oney mrozney wody wyſkocżył/ y do łáżniey oney vćiekáiąc/ y w ćiepłą wodę w ſkákuiąc/ [...] śmierć prętſzą nálaſł: bo roſpuſzcżony od ćiepłá/ wnetże ſkonáć muśiał. SkarŻyw 208.
5. Wprawiony w szybki, niehamowany ruch; przen: o mówieniu (1): Anáchárſis Philozof/ gdy go pytano/ coby w cżłowieku namierzieńſzego było. Odpowiedział: Ięzyk. Rozumieiąc/ iż ten cżłonek wiele zá ſobą pożytkow ciągnie/ gdy w dobrym rządzie y moderácyey bywa: A záſię ieſt naiádowitſzy/ gdy roſpuſzcżon bywa. Phil G3.
6. Rozpostarty, rozwinięty (o czymś, co było wcześniej sfałdowane, złożone) (5):
Wyrażenia: »chorągiew rozpuszczona« (1): Ná końcu Olbrycht klęczy w kśiążęcym vbierze/ A od królá chorągiew rozpuſczoną bierze. KochProp 11.

»rozpuszczone żagle« = okręt(y) (2): A my, zachowywając pokoj namowiony, Obrociem rozpuszczone żagle w greckie strony. KochMon 29; Szumny wiátr/ iáko też kiedy pędzi nagle/ Ná ſzerokie morze roſpuſzcżone żagle. WisznTr 35.

»rozpuszczony żagiel« [o żegludze] [szyk 1:1] (2): Mącz 479b; Tám żaglem roſpuſzczonym okręty biegáią/ Tám ſwé igrzyſká ſrodzy wielorybi máią. KochPs 156.

a. [Rozłożony wszerz (o skrzydłach):
Wyrażenie: »rozpuszczone skrzydła«: Abowiem ná onym namioćie ná wirzchu Orzeł okrutny/ ácż złoty był/ wſzákże ták ſtráſzliwie z roſpuſzcżonemi ſkrzydłámi ſtał/ iákoby ſie ná miáſto rzućić á ſobą ie potłocżyć chćiał. HistOtton 95.]
7. Poluzowany (o czymś napiętym); przen (1):
Wyrażenie: »rozpuszczona wodza« (1): Iż tedy táka nieſzcżeſna wolność ieſt przycżyną/ iż v nas áni Bog/ áni wiárá/ áni Krol/ áni práwo/ áni pokoy poſpolity/ w ſwey klobie ſtać nie może: Dla Bogá ſkroćmy ſobie ſámi ánimuſzem ślácheckim tey roſpuſzcżoney wodze. PowodPr 62.
8. Swobodnie, luźno puszczony, opadający (7): Infula, Fascia est in modum diadematis [...] a quo dependent vittae ab utraque parte. – Infuła, rantuch rozpuſzczoni. Calep 535a.
a. Niezwiązany, uwolniony z zapięcia, luźno spleciony (o włosach); passus Cn (6):

rozpuszczony po czym (1): kthore [niewiasty z pewnej wyspy] też włoſy długo noſzą po plecach roſpuſzcżone BielKron 452v.

Wyrażenia:»rozpuszczona kosa« (1): Vyźrzyſz [Cygankę] nieucżoſáną/ vyźrzyſz proſtowłoſą/ Z niecżyſtą y ſámopás rozpuſzcżoną koſą KlonWor 6.

»samopas rozpuszczony« (1): KlonWor 6 cf »rozpuszczona kosa«.

»włosy rozpuszczone« [szyk 3:2] (5): PAnná álbo niewiáſtá gdyby z rozpuſzczonymi włoſy przyſzłá do Vrzędu/ żáłuiąc ná kogo o gwałt ſobie vczyniony [...] GroicPorz ll4; tám Tátárki [...] z włoſy roſpuſzcżonymi chodzą. BielKron 430v, 443, 452v; Dissoluti capilli, Roſtárgáne/ roſpuſzczone włoſy. Mącz 401a.

9. Któremu pozwolono na zbyt wiele, nie stawiano ograniczeń, który odrzucił normy moralne i nakazy religijne (2): A w krześćiáńſtwie teraz roſpuſzcżonym/ á zwłaſzcżá v nas w Polſzce/ o Boże/ ty widźiſz/ w iákim poſzánowániu zoſtáły obráne dni twoie [tj. niedziele i święta]. Bo naprzod Heretycy świąt iákmiarz nizac niemáią PowodPr 51;

[rozpuszczony czym: Już, da-li Bóg, kupować tu za krzywdy swoje Sprawiedliwości ni na się nie będziecie zbroje Podnosić i rozpuszczać złej swowoli onej, Niedbalstwem pana tego [tj. króla Zygmunta Augusta] strasznie rozpuszczonej. PismaPolit 16.]

W porównaniu (1): zaż ćwiczenia iákiégo od tego/ który affekty ma rozpuſczoné iáko beſtiia/ [...] ſpodźiéwáć ſie będźiemy? OrzJan 22.

[Wyrażenie: »swowola rozpuszczona«: PismaPolit 16 cf rozpuszczony czym.]
10. [Leniwy, gnuśny, niedbały: Rospusczony, rozwyązany resolutus, pigricie et quieti deditus ReuchlinBartBydg D2.]
11. Zesłany na ludzi przez Boga (1): Bo ná dzień zátracenia folguią złemu/ ná dzień ktorego gniewy rozpuſzcżone będą [in die irarum, ad quem ducentur alii]. BudBib Iob 21/30.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Passus, Roſzerzony/ roſpuſzczony. Mącz 275b.

Cf ROZPUŚCIĆ

MPi, SBu