Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POCHOPNOŚĆ

Następne hasło: POCHOTNY »

POCHOPNY (29) ai

Oba o jasne.

comp pochopniejszy (6); -ejszy (1), -(e)jszy (5).

Fleksja

sg
m	N	pochopny, pochopniejszy	f	N	pochopnå, pochopniejszå	n	N	pochopn(e)
	G	pochopn(e)go		G			G
	A	pochopny		A			A	pochopn(e)
	I	pochopnym		I			I

pl
N	m pers	pochopni, pochopniejszy
N	subst	pochopn(e), pochopniejsz(e)
G		pochopnych
D		pochopnym
A	m pers	pochopné, pochopniejszé
A	subst	pochopné
I	m	pochopniejszémi

sg m N pochopny, pochopniejszy (3). ◊ G pochopn(e)go (1). ◊ A pochopny (1). ◊ I pochopnym (1). ◊ f N pochopnå, [pochopniejszå] (5). ◊ n N pochopn(e) (1). ◊ A pochopn(e) (1). ◊ pl N m pers pochopni, pochopniejszy (4). subst pochopn(e), pochopniejsz(e) (6). ◊ G pochopnych (1). ◊ D pochopnym (1). ◊ A m pers pochopné, pochopniejszé (2); -é (1), -(e) (1). subst pochopné (1). ◊ I m pochopniejszémi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Skłonny (19)
- a. Mający pewne predyspozycje psychiczne (7)
- b. Chętny (9)
- c. Podatny na uleganie pewnemu działaniu fizycznemu (3)
2. Zdolny, pojętny (9)
3. Bystry, wartki (1)

1. Skłonny; pronus Vulg (19):

a. Mający pewne predyspozycje psychiczne [ku czemu] (7): swowolni nie będą tak śmieli a pochopni ku gwałtom, ku mordom, ku działaniu krzywd Diar 92.

W przeciwstawieniu: »odwrocony ... pochopny« (1): żeſmy iuż wſzyſcy z rodzáiu ſwego/ odwroceni ſą od dobrego/ á pochopni y ſkłonni ku złośći WujJudConf 63.

Wyrażenie: »pochopny ku złemu, ku złości(am), [do złego]« = in malum pronus Vulg [szyk 4:1] (3:2): Abowim przyrodzenye ludzkye pochopne yeſt ku złemu. KromRozm I N2v; KromRozm II i3v; Leop Gen 8/21; WujJudConf 63; A gdy iuż pocżęłá ſię miedzy ludźmi złość zámnażáć/ á káżda myśl ſerdecżna pochopna byłá ku wſzemu złemu ná wſzelki cżás. WerGośc 263; [JanWróż 7].

Szeregi: [»prędki i pochopny«: ſkáżona náturá náſzá ták ieſt bárzo krewka/ że záwſze do złego niż do dobrégo prędſza ieſt y pochopnieyſza. JanWróż 7.]

»pochopny i skłonny« (2): ieſli białegłowy ſą pochopnieyſze/ y ſkłonnieyſze ku grzechowi/ [...] niż męſzcżyzni/ á przedſię mimo to wſzytko/ więcey ſie ſtrzymywáią od złego [...] niż męſzcżyzni: tedyć GórnDworz Aa2; WujJudConf 63.

b. Chętny; fervens JanPrzyw (9): Lecz ty pochopné bacząc chęći moié/ W dobré obroćiſz choćby liché były/ Bo ty vmacniaſz káżdégo z nas śiły. ZawJeft 19.

pochopny do czego (2): Do tych przećię przyłożyć mogę/ onégo pámięći nieśmiertelnéy Królá náſzé^go Stephaná/ o którégo łáſce y intentiiéy [...] wiedźiałeś dobrze W.M. iáko byłá do porátowánia rzeczy tákich przykłádem inſzych pochopna JanNKar Bv; VotSzl Cv.

pochopny ku komu, ku czemu (6): gdyż żáden rzecży Boſkich nigdy poiąć nie może/ áni ku Pánu Bogu pochopnym będźie/ ieſliż z vprzeymem á chutliwem ſercem nie poda ſię iemu BibRadz *4, *4; SienLek 29; więc iżby pochopnieyſzy pan był ku cnotham/ ſpomnieć mu będzie mogł one znácżne ná ſwieczie ludzie GórnDworz Ee7; To tedy obacżywſzy/ będźie Pleban pilnieyſzy w tych rzecży náucżániu ktore powiemy/ y ludźie Chrześcijáńſcy ku ſłuchániu pochopnieyſzy śię sſtáną. KuczbKat 345; SarnStat 886.

Szereg: »pochopny i chutliwy« (1): ábychmy ſerce pochopne y chutliwe ku piſmam świętym przynoſili BibRadz *4.

c. Podatny na uleganie pewnemu działaniu fizycznemu (3):

pochopny do czego (2): Siarká to tedy być muśi/ która rzecz ieſt nie ták tłuſta/ y do zgorzenia nie ták zbytnie pochopna. Oczko 6v, 6v.

pochopny ku czemu (1): á cokolwiek sniey [tj. z wilkości] krwie będźie/ będźie nieczyſta/ á bárzo pochopna ku ſkáżeniu. SienLek 5.

2. Zdolny, pojętny (9): Capax, pochopny BartBydg 22b.

pochopny ku czemu (6): Ciało białe á tłuſte, cżłowieka biegłe^go znamionuie, áku wſzitkiemu pochepnego [!] GlabGad P5v; Przeto oni ſtarzy a mądrzy ludzie dziatki ſwe w tey nauce [liczby] naprzod vcżyć dawali/ aby ku wſzytkim rzecżam byli pochopnieyſzi/ y w ſprawach wſzitkich roſtropnieyſzy. KłosAlg A4; Bo thymi czáſy/ będą ludzkie dowćipy náder ku náukam pochopne LeovPrzep D; RejPosWstaw [41³] [3 r.].

Wyrażenie: »rozum pochopny« (1): zwłaſzcżá iſz miał ſerce do dobrego naśienia ſprawne/ rozum pochopny/ pámięć lipka [!]/ ktora dochowáć y zátrzymáć wiele mogłá/ á ięzyk wymowny y wdzięcżny. SkarŻyw 372.

Iron. [do czego] (1): którzy obrawſzy ſobie Hetmánem Máhométá/ co był wiárę krześćiáńſką porzućił/ przeſtáli ná wſzyſtkim iego złym [...] ſtánowieniu/ y ná niezbożnéy wierze/ któréy ſummá byłá tá: áby nád roźlanie krwie Krześćiáńſkiéy/ wdźięcznieyſzą/ y milſzą ofiárę Bogu bydź nie rozumieli: do czego ten zły człowiek/ miał vcznie bárzo pochopne. OrzJan 27.

3. Bystry, wartki; proclive volubilis, proclivus Cn (1): VCieſzna lutni/ [...] Ty vmiéſz Tygry/ vmiéſz láſy wodźić/ Y biég pochopnym ſtrumienióm zágrodźić KochPieś 49.

Synonimy: 1. skłonny; b. chętny, chutliwy, ochoczy, ochotny, skwapliwy; 2. bystry, pojętny; 3. bystry, prędki, wartki.

Cf NIEPOCHOPNY