[zaloguj się]
[pdf]

PODCZASZY (118) sb m

podczaszy, podczasy (99), podczasze (3), podczaszy a. podczasze (16); podczasze HistJóz (3). [Za postaci wątpliwe uznano przypadki zależne z tekstów, w których nie ma zaświadczonej pewnej odmianki. Przypadki zależne z tekstów, gdzie występuje jedna odmianka pewna, zostały pod nią podciągnięte.]

podczaszy, podczasze (109), podczasy (8), podczeszy a. podczesze (1); podczasy RejZwierz, StryjWjaz, PaprPan, CzechEpPOrz, CiekPotr; podczaszy : podczasy : podczeszy a. podczesze ZapWar (1:-:1), CzechEp (3:1), Calep (1:1), SzarzRyt (2:1).

o oraz a jasne; podczasze oraz podczeszy z tekstów nie oznaczających é.

Fleksja
sg pl
N podczaszy, podczasz(e) podczaszy, podczaszowie
G podczaszégo, podczaszy podczaszow
D podczasz(e)mu podczaszym
A podczaszégo podczasz(e)
I podczaszym, podczaszem podczaszymi
V podczaszy

sg N podczaszy (61), podczasz(e) (2). ◊ G podczaszégo (7), podczaszy (1); -égo (4), -(e)go (3). ◊ D podczasz(e)mu (11). ◊ A podczaszégo (8); -égo (1), -(e)go (7). ◊ I podczaszym (7) Leop, Mącz (3), StryjKron, KochBr, SkarKazSej, podczaszem (3) BibRadz, BudBib, KochEpit; -em (1), -(e)m (2). ◊ V podczaszy (10). ◊ pl N podczaszy (1) HistAl, podczaszowie (1) SarnStat. ◊ G podczaszow (2); -ow (1), -(o)w (1). ◊ D podczaszym (1). ◊ A podczasz(e) (1). ◊ I podczaszymi (2).

Sł stp: podczasze, podczesze, podczeszy, Cn: podczaszy, Linde XVI i XVIII w.: podczaszy.

1. Urzędnik nadworny, którego obowiązkiem było podawanie (a przedtem kosztowanie) napojów królowi lub panu i w ogóle nadzór nad trunkami królewskimi; pincerna BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, JanPrzyw; pocillator Mącz, Calep, Cn; subpincerna BartBydg, JanStat; ad cyathos, a potione, praegustator Cn [w tym: w opowieści o biblijnym Józefie (51)] (116): A caliculis eyn ſchencker Podczáſſy Murm 176; tedy potym wſpamiętawſſy on co był nad ſſynkarzmi podtzaſſe rzekł/ wyznawam grzech ſwoy HistJóz B; BartBydg 3b, 154; Czeklarże puſcili podcżaſzego a piekarza wiodą wieſić RejJóz K2; bądzcie dobrey myſli kiedym was tu wezwał A ty patrzay podcżaſzy abys nam nalewał RejJóz O3, A4v, B, I5v [2 r.], I7 [2 r.], I7v (35); á podcżáſzi noſili picie w kupkach złotych y w perłách barzo koſztownych. HistAl F2, F2v; Obacżywſſy Krolowa Sabá mądrość Sálomonowę [...] porządek miedzy dworzány iego/ y ſzáty ich/ y podcżáſze/ [...] práwie zmartwiáłá Leop 3.Reg 10/5; RejZwierz 30v; BibRadz Gen 40/2, 5; BielKron 16v [4 r.], 17; Ad cyathum stare, et A cyathis esse, Podczaſzym być/ u służby ſtać. Mącz 76a; Esse a poculis ministrandis. Być podczáſzym. Mącz 222b, 142c, 222b, 300a, 307c; Lecż nie wſpomniał przełożony nád podcżáſzymi ná Iozefá BudBib Gen 40/23, Gen 40/21, 41/9; Calep 806a, 816a; [A pothczessze noszyly pyczye wszlothych kvpkach y wperlach drogych HistAl 1510 205].

podczaszy u kogo (3): Ia bowiem Nehemiaſz byłem podcżáſſym v krolá Artáxerſá. Leop 2.Esdr 1/11; KochBr 151; SkarKazSej 668a.

podczaszy czyj [w tym: ai poss (4), G sb (2)] (6): RejJóz I6v, N8v; TO gdy ſie ſtáło/ threfiło ſie iż podczáſzy y piekarz Krołá Egytpſkiego [!] przewinili ſie Krolowi Egyptſkiemu BibRadz Gen 40/1. Cf Wyrażenie.

W połączeniu z imieniem (3): Hano podcżaſzy rano wſtawſzy/ mowi ku Iozephowi RejJóz I7v, A4v, I6v.

W charakterystycznych połączeniach: być podczaszym (5), zostać; podczaszy przedniejszy; przełożony (starszy) nad podczaszymi (3).

Wyrażenie: »podczaszy krolewski« = pincerna regis PolAnt (3): A iam był podczáſzem Krolewſkim. BibRadz 2.Esdr 1/11, Gen 40 arg; BudBib 2.Esdr 1/11.
Szereg: »podczaszy albo szynk« (1): K nim [elektorom] záſię przydáni cżterzey Krfierſtowie [...]: Napirwey krol Cżeſki Podcżaſzy álbo Szynk (ná ten cżás ieſzcże nie był krolem krol Cżeſki) BielKron 175v.
Przen (1): Więc żeśćie doſtáli do tego trunku hoynych czáśnikow dobrotliwych/ podczaſzow/ popiliśćie ſię tą Wolnośćią GórnRozm D4.
a. W stosunkach polskich godność często tylko tytularna (43): StryjWjaz B3; Mam iśćie/ moy łáſkáwy Pánie Podcżáſzy/ tę w Bogu nádźieię/ iż prawdá zátłumiona [...] ná iáſnią wynidźie CzechEp *4, *2, [416]; KochEpit A3; ActReg 26; Podczáſzy, Stolnik, Cześnik, Podſtoli, máią bydź w Ruſkich Woiewództwách SarnStat 233, 684, 1117; SkorWinsz A2v; SzarzRytLeśn ktv.

podczaszy u kogo (1): Kieiſtut [...] vdawion ieſt ná Krewſkim zamku [...] przez Proxę nijákiego/ ktory był Podczaſzym v Wielkiego Xiędzá Iágęłá StryjKron 467.

podczaszy czyj [w tym: ai poss (1), pron poss (1), G pron (1)] (3): Boleſław zábił iednego ſnych przed ſobą/ drugiego zbodł przed nim Derſzniak Podcżáſzy iego z koniá BielKron 350v; GórnDworz E6. Cf Wyrażenie.

W połączeniach z nazwą miejscową lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: z imieniem (i nazwiskiem) (21)] (23): MetrKor 40/810; BielKron 380v [2 r.], 396; GórnDworz E6; Iego Mcżi pánu Páwłowi Orzechowſkiemu z Orzechowá [errata zmienia: z Orzechowcá] Podcżáſzemu Chełmfkiemu etc. [...] Marćin Cżechowic łáſki Bożey/ y wſzego błogoſłáwieńſtwá duchownego życży. CzechEp *2; CzechEpPOrz *v; Przy czym byli [...] Ian Kraſká z Lubniczá Káliſki/ Iákub z Dębná Krákowſki Podczáſzowie: y innych wiele godnych wiáry przy tych. SarnStat 905; Ná któréy rzeczy świádectwo [...] pieczęći ſą záwieſzoné. [...] Iákubá Kliczę [!] Podczaſzégo Siérádzkiégo/ Skórę [!] Poznáńſkiégo SarnStat 1084, 896, 997, 1017, 1044, 1056 (10); SzarzRytLeśn ktv; SzarzRytJSzarz nlb 2. Cf »podczaszy Wielkiego Księstwa Litewskiego«.

W połączeniach z (imieniem) (i) nazwiskiem (27): wſzákże iednák Woiewodſtwo Trockie Zabrzeżyńſkiemu wzyęto/ á dano Mikołáiowi Rádziwiłowi Podcżáſzemu BielKron 402, 350v, 401; PaprPan Y4; SarnStat 900; CiekPotrOstr )?(3. Cf W połączeniach z nazwą miejscową.

W połączeniu szeregowym (1): Podſtoli/ kuchmiſtrz/ podczáſſy Káżdy ſwoy gárniec wyſtráſſy RejRozpr G3v.

W charakterystycznych połączeniach: być podczaszym, zostać; włożyć urząd na podczaszego; podczaszy brzeski, chełmski (2), halicki, kaliski (2), krakowski (5), lwowski (ziemie lwowskiej) (5), łęczycki (2), poznański, sandomirski, si(e)radzki (2); pieczęci podczaszow (2).

Wyrażenie: »podczaszy książęcy« (1): A ták My Pręłaći/ Pánowie/ Szláchtá/ [...] Mikołay Mikołáiów Rádźiwiłowicz/ Podczáſzy Kśiążęcy y w Biéliku/ Iákub Dwoynowicz Drohinſki [...]. Oznáymuiemy SarnStat 997.
Zestawienia: »podczaszy koronny« = pocillator, qui Regi in conventu totius Regni publico vel aliquo solenni epulo ministrat poculum Cn (1): DO PLAVTA, LAN Ostrorog, Podczáſzy Koronny. CiekPotrOstr )?(3.

»podczaszy Wielkiego Księstwa Litewskiego« [szyk zmienny] (4): NiemObr kt; bo zá ſwémi Służbámi pocćiwémi/ zoſtałeś wielkiégo Podczáſzem/ y hetmánem Xięſtwá Litewſkiégo. KochEpit A3, kt, A2.

Przen (1): Dziwna rzecż práwi/ wſzyſczyć ſą Kuchmiſtrzowie/ chybá oto pan Iákub/ ieden miedzy nimi Podcżáſzy. Iż páná Iákubá/ naymłodſzego z bráciey/ ludzie zá tego wzięli/ iákoby go trunek niemiał mierzieć. GórnDworz R.
2. n-pers (2):
Zestawienia: Iakomy tho vyemy Ia ko (By) Ian y byrnath volunyszczy nyeszabyly Dw vyeprzu robothlywemu łInowy pothczeszemu sz kaleny mlothem. ZapWar [1508-1511] nr 2052; yakom yą nye ząyąl pyączy wyeprzow sthada robothliwego mykolaya pothczaszy ZapWar 1513 nr 2109.

Synonimy: 1. nalewacz, piwniczny, szynk, szynkarz.

KW