Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POKUSIĆ

Następne hasło: [POKUSKA] »

POKUSIĆ SIĘ (160) vb pf

sie (124), się (35), si(ø) (1).

o jasne.

Fleksja

inf	pokusić się

praet
	sg		pl
1	m	pokusiłem się, -m się pokusił	m pers
2	m	-ś się pokusił	m pers
3	m	pokusił się, jest się pokusi(e)ł	m pers	pokusili się
	f	pokusiła się	m an
	n		subst	pokusiły się

imperativus
	sg
2	pokuś się

conditionalis
	sg		pl
1	m	bym się pokusił	m pers
3	m	by się pokusił	m pers	by się pokusili
3	f	by się pokusiła	m an

con praet
	sg		pl
2	m		m pers	byście się byli pokusili
3	m	by się był pokusił	m pers

inf pokusić się (64). ◊ fut 1 sg pokuszę się (6). ◊ 2 sg pokusisz się (5). ◊ 3 sg pokusi się (32). ◊ 1 pl pokusimy się (1) RejJóz, pokusi(e)m się (1) SkarŻyw. ◊ 3 pl pokuszą się (1). ◊ praet 1 sg m pokusiłem się, -m się pokusił (3). ◊ 2 sg m -ś się pokusił (2). ◊ 3 sg m pokusił się (22), jest się pokusi(e)ł (1) LibMal. f pokusiła się (4). ◊ 3 pl m pers pokusili się (7). subst pokusiły się (1). ◊ imp 2 sg pokuś się (1). ◊ con 1 sg m bym się pokusił (1). ◊ 3 sg m by się pokusił (2). f by się pokusiła (1). ◊ 3 pl m pers by się pokusili (3). ◊ con praet 3 sg m by się był pokusił (1). ◊ 2 pl m pers byście się byli pokusili (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. bez potyczki; uderzam na kogo, Linde XVII w.

Znaczenia

Spróbować, zaryzykować (160)
- Przen (1)
- a. Targnąć się, chcieć wyrządzić coś złego; chcieć zagarnąć dla siebie (86)
  - W przen (1)
  - Przen: O przeciwnościach losu (18)
  - α. Wystąpić do walki, zaatakować (25)

Spróbować, zaryzykować; temptari (tentari) Vulg, Cn; experimentum capere Mącz; conari PolAnt (160): (did) Ruben przedſię radzy iſcz vpadſzy na kolana ku Io[zefowi]. (-) Wżdyć iuż lepiey gdychmy zaſzli iż ſie pokuſimy A cżo nam ſzcżęſcie przynieſie to przyąć muſimy RejJóz Mv; Stárzy/ młodzi/ vbodzy/ zacni y krolowie/ Gdzye ſie oná [Wenus] pokuśi wnet záwierći w głowie. A gdy ieſzcże dzyeciątko tą ſtrzałką rozdraźni/ Alić wſzyſcy kugluią/ álić wſzyſcy błaźni. RejWiz 29v, 9v; RejZwierz 143; Experimentum capere, Pokoſztować Pokuſić ſie. Mącz 34d; RejPos 71v; Ieſilby kiedy Pánowie Krześćijáńſcy chćieli ſie pokuśić/ á z niewoley wyzwolić miecżem Krześćijáńskie Ludźi od Turkow/ muſieliby napierwey vkorzyć ſie Pánu Bogu ſwemu BielSpr 58; PaprPan Q; Ieſzcże oſtátnie pokuśił ſię cżárt/ y mocną obłudnośćią świeckie myſli ná nię puśćił. SkarŻyw 226, 441; PaxLiz D2.

pokusić się do kogo [= zwrócić się do kogoś] (4): Komor źimie kiedy vmarzł/ Y coby iadł iuż nie nálazł: Do pcżoł ſie nędznik pokuśił/ Zaby żywnośći vprośił. BierEz S2; A thák vmyſlił [Amurat] ieſzcże z dáry ſie pokuſił chytrze do Stároſty/ ktoremu poſłał dáry známienite BielKron 250v, 449. Cf Zwrot.

pokusić się do czego (1): Nam [...] zdało ſię pokuśić iną drogą do tego náſzego przekłádánia BibRadz *4v.

pokusić się o kogo, o co (36): BierEz M4v; Y przypáſz miecż możnoſći ſwoiey ná biodrá ſwoie/ á zwielką czćią przypádnie tobie ocz ſie iedno pokuſſiſz RejPs 67v, 88v; Zes kura ziadl tim ſie chlubiſs Vczinicz to i proſti lis Y iabim ſie on po kuſil Wierz mi ze bim go vduſil RejRozm 405; MurzNT 126; Byście byli mogli ieſztze y wiátr vgonić/ y o then byśćie ſie byli pokuśili/ y ſwięćili. KrowObr 100, 222v; náwroćić ſie muſzę/ A o złe iuż ſie dáley więcey nie pokuſzę. RejWiz 135, 2, 118, 182, 190v; RejZwierz 28, 57; GrzegRóżn D4; OrzQuin E2; RejAp AA3v; RejPos A6, 156, 209v; RejZwierc 76; SkarJedn 381; SkarŻyw 32; WisznTr 24; (nagł) O Mikołáiu Koſobuckim. (–) ACz mu náturá wzroſtem niéco vkrzywdźiłá/ Ale go záś rozumem y cnotą vczćiłá. Więc ſercá k temu doſyć w ták niewielkim ćiele: Z chęćią ſyę rad pokuśi o nawiętſzą śmiele. PudłFr 36; Tákże też nie to zgubiło one Krole cne/ iż ná woynę iecháli/ ále to/ że ſię o nierowną rżecz pokuśili proſto ſię rżućili z motyką ná ſłońce. GórnRozm A2; KochPij C2v; WyprPl Bv. Cf pokusić się o co przed kim; Ze zdaniem; Zwrot.

pokusić się o co przed kim (1): A czo piſzą de Alcibiade/ iż/ miedzy kthoremi kolwiek ludźmi żył/ thák ſie vmiał do wſzytkiego przyſthoſowáć/ że káżdy narod w tym przechodził/ co było iego właśćiwe/ ták ia też chcę/ áby moy Dworzánin/ wygrał w tym/ o co ſie pokuśi przed wſzytkimi GórnDworz E3.

pokusić się dokąd (3): BierEz R4v; Iako Alexander pokusił ſye na głębokoſć morską [petiit profunda maris]. HistAl M5; Castrensis ratio et militaris Castrensis corona, Datek á vpominek tego który ſie naprzód pokuśił w obós nieprziyacielski. Mącz 40b.

cum inf (14): RejPs 137; Panie acz ſię ſtrach pokuſzyċ Swiętey twey woley poruſzyċ. Ale zmyłoſierdzia ſwego Pomkny daley czaſu tego. RejKup b5v; RejWiz 2, 182; Filiſtyni pokuśili ſie przećiw Dawidowi walcżyć. BielKron 70, 249; RejPos 148; RejZwierc 219v; nie mnimay ábyś miał vyć karánia iáko ten ktoryś ſię pokuśił podnieść walkę przećiw Bogu. BudBib 2.Mach 7/19; Strum E; SkarŻyw 69; PaxLiz E2v. Cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: o to (3); aby (5), że (1)] (6): BielKron 307, 449; Y pokuśiłem ſie o to/ ácż z wielkim poſtráchem/ ábych też tho Polskim ięzykiem/ iáko tháko dogrzebáiącz ſie [...] Bráciey ſwoiey á Narodowi ſwemu ná pámięć zoſtawił. RejAp AA4, AA4; HistRzym 107v; Wſzak ſie ia pokuſzę z náuk mych byſtrośćią/ Ze ćię z Pánną nábáwię vćieſzną rádośćią. PaxLiz C.

Zwrot: »(nie) śmieć się pokusić« [w tym: o kogo, o co (5), cum inf (2), czego (1), do kogo (1), na co (1)] [szyk zmienny] (11): RejPs 96; RejJóz D3v; á ſtąd pocżąłem myſlić iże ty w ſobie maſz nieiáką cżąſtkę boſtwá ábowiemes widział y tegos ſie pokuſzał cżego by cżłowiek cieleſny nie ſmiał ſie pokuſić [quia vidisti et temptasti ea quae homo carneus non praesumpsit] HistAl M7; MurzHist K3; żadnych ſlow w piſmie Swiętym niemáſz/ oktoreby ſie Dijabeł nieſmiał pokuśić KrowObr 222v; RejPos A6v, [226]v, 228, 284; Abowiem nie káżdy ſie śmie pokuśić ná owy pułmiſki/ ná owy potrząſki/ ná owy pozłoćiſte głowki. RejZwierc 190v; KlonŻal B2v.

Szereg: »poważyć albo pokusić się« (1): A ſnadź nie máſz żadney niecnoty czegoby ſie nędzny narod ludzki tym przypadkiem ſproſnym záráżony poważyć álbo ſie ocz pokuśić nie miał. RejZwierc 76.

Przen [o co] (1): wſzakoż vſtanieli natura w onym poruſzeniu gwałtownym iż nie przewiedzie tego o czo ſie pokuſiła, tedy iuż oſthatecżnie vpada y bywa zaduſzona GlabGad K7v.

a. Targnąć się, chcieć wyrządzić coś złego; chcieć zagarnąć dla siebie (86):

pokusić się na kogo (1): Rozdrapali mnie á wżdy za to ani weſtchnęli pokuſili ſie na mię/ nagrawali mnie naigrawaniem WróbŻołt 34/16.

pokusić się o kogo, o co (42): Ná więtſzego ſie nie gnieway/ A ná twoie śieły pátrzay: Bo ieſli śię oń pokuśiſz/ Z ſwoią ſtrátą rzecż vpuśćiſz. BierEz N4v, Iv, O2; RejPs 136, 136v; RejKup O; BielKom D4; Iuż cżárt iáko związány nie będzye miał mocy/ Nie pokuśi ſie o cie ni wednie ni w nocy. RejWiz 135, 102v, 106, 133; Leop A3v; BibRadz Iudic 6/31; Tákoweć ſą ſpráwy y poſtępki wáſze/ ktore pokázuią/ że tey wáſzey Szwáycárſkiey wierze rychło ſye o Krolá pokuśić. OrzRozm C; BielKron 1v, 123v; Kácérzowie Fráncuſcy o Królá ſye pokuśili OrzQuin K4v marg; RejPos 51v, 72, 101 [2 r.], 331v; Kto ſie o ty [sklepu] drzwi pokuśi/ Tárgáć ſzyią powroz muśi. RejZwierc 237, 2, 41v, 150; Po długimli po krotkimli cżásie przyſzedł on przeklęty oćiec kłamſtwá/ y pocżątek grzechu/ duſz rozboycá Lucyper/ ktory ſwego ſzcżeśćia záchowáć niechcąc/ zazdrośćią y złośćią o ludzkie ſię pokuśił SkarŻyw 260, 201, 249; PudłFr 32; GórnTroas 46; CzahTr Ev; [Cić [wyżły] źwierzá kędy leży wzruſzą/ Polotem chárći/ toſz ſie oń pokuſzą. BielawMyśl C3]. Cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Cżegom theraż docżekała Iz ſie ten łotr ſmiał pokuſić Cżo mey ćczy miało obruſzyć RejJóz F8.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia dalszego w zdaniu nadrzędnym (1): [czart] pokuśił ſie pirwey o nię [o Ewę]/ iákoby mogł przez nię zruſzyć á odiąć nieśmiertelność cżłowiecżą BielKron 1v.

Zwrot: »(nie) śmieć pokusić się« [w tym: o kogo, o co (9)] [szyk zmienny] (10): Tobiem wierzył y garła y ſzwey maiętnoſći A tys ſie ſmiał pokuſić o me poczćiwoſći RejJóz I2v, F8; I rozumiem dobrze temu/ iż ludzie mądrzy tego ſwiátá/ y ći ktorzy Páná Bogá nie znáią/ będą náprzećiwko mnie ſſemráć/ y wſzyſtko złe ná przećiwko mnie mowić: iżem ſie kiedy ſmiał o tákowe v ſwiátá wielkie oſoby pokuſić KrowObr C2; BielKron 111v; RejPos 71, 101, 101v, 123v, 198v, 251.

W przen (1): Iuż w niedoſtátku ſyná twégo/ dźiáć ſie muśi Gwałt grobóm/ o święconé ręká ſie pokusi. GórnTroas 46.

Przen: O przeciwnościach losu [o kogo, o co] (18): możeż beſpiecznie ná to trwáć/ iż ſie żadna przygoda o ćię niepokuſi ani o zebránie twoie RejPs 136v; RejKup p4v; Tedy on [Bóg] wſzytko gdy chce ſnádnie zmienić może/ [...] Iuż ſie wicher áni grom o cię nie pokuśi/ Ani żadna Płánetá/ wierz mi cie nie ruſzy. RejWiz 152, 3v, 69v; RejPos 269v, 289; A nád to wiele innych pożytkow [z ponurzenia, tj. chrztu dorosłych] [...] przećiw świátu/ Szátánowi/ y wſzelákim pokuſam/ ktoreby ſie o cżłowieká pokuśić mogły. CzechRozm 259v; GórnTroas 43.

Fraza: »śmierć się pokusi« (3): Bo choć nierad tedy muſy O kogo ſię ſmierċ pokuſy. Skakać kiedy kaze ona RejKup f2; RejWiz 104v; Nie ſzláchetna śmierć/ nie ſye nie wſtydźiłá/ Nie dawſzy mu znáć/ óń ſye pokuśiłá. PudłFr 23.

Zwrot: »pokusić się nie śmieć« [szyk zmienny] (6): á żadna obrázá nigdy ſie omię nieſmie pokuſić/ á ták y ia wtę nádzieię oczekáwam od ćiebie moy pánie wſpomożenia ſwego będąc pilen roſkazánia twoiego. RejPs 187v; RejPos 198v, 206v, 207, 269v [2 r.].

α. Wystąpić do walki, zaatakować (25): BielSpr 18; Miemcy choćby ſie pokuſili/ á z ras abo ze dwa dáło ſie im znáć iáko Iágiełło/ widzimi ſie żeby nas zániecháli o ten Sżpital/ to ieſt Pruſką źięmię/ kthorego ſie nápieráią. MycPrz II D.

pokusić się na kogo, na co (3): Sowy iż śilnieyſze były/ Ná kruki śię pokuśiły. BierEz P4v; [Turcy] chczą ſye pokvſzycz na zyemie vkm. LibLeg 11/56v; A wydarſchi ſzią thak panu v drzwy na poſczyenyv ſtanal y wloſſi ſſzyebye obyeral, pan interim korda tham doſtawſchi zaſzą ſzyą nan yeſth pokuſſiel LibMal 1545/103.

pokusić się o kogo, o co (19): bo mistrz ten, ktory jest od kilka lat na mistr(z)ostwo od Rzeszej namienion, daje się słyszeć, iż się kusić chce o pruskie ziemie za potuchą snadź innych. A tak się trzeba obawiać aby się śmielej o to nie pokusił, gdy będzie wiedział, że się JKM tą potrzebą z Iflanty zabawi Diar 24; Mikołay Firley Hetman/ ſzedł zá nimi [za Tatarami] áż do Wiśniowcá/ ále iż trochę ludźi miał/ przeto ſie o nie pokuśić nie chćiał BielKron 416, 26, 65v, 112v, 249, 338v, 339v, 347; RejPos 79; BielSpr 56; PaprPan L3; Abowiem ten [król Alaryk] roku Páńſkiego 414. [...] O Rzym ſię mężnie pokuśił/ y onego dobył CzechEp 378; GórnRozm M2; Lekce ważył żoráwia: w tym ſię on [lege: oń] pokuśi/ Ledwo do kordá przyſzedł/ żoraẃ go iuż duśi. KmitaSpit B3v; PowodPr 57. Cf pokusić się o kogo z kim; Zwrot.

pokusić się o kogo z kim (1): O Goliata Dawid z Bogiem ſię pokuśi. NiemObr ktv.

pokusić się dokąd (1): yeſly ſye Turczi niepokvſchą daley nad te granycze wzyacz y Camieniecz LibLeg 11/57v.

cum inf (1): LibLeg 11/57v cf pokusić się dokąd.

Zwrot: »[o kogo, o co] nie śmieć się pokusić« (2): BielKron 178v; A ogrodźi y okopa tę winnicę ſwoię wedle obietnic ſwych ták mocnym murem/ iż żadny dźiki źwierz áni żadny nieprzyiaćiel o nię ſie nigdy nie będźie śmiał pokuśić WujJudConf 19.

Synonimy: doświadczyć, sprobować; a. targnąć się.

Formacje współrdzenne cf KUSIĆ.

JDok