[zaloguj się]

POPALIĆ (213) vb pf

o jasne; w inf -å- (21), -a- (3); -a- RejZwierz; -å- : -a- BielKron (15:2); w pozostałych formach -å- (171), -a- (4); -å- : -a- BibRadz (21:1), BielKron (77:1), BudBib (4:1), SkarJedn (3:1).

Fleksja
inf popålić
praet
sg pl
2 m -ś popålił m pers
3 m popålił m pers popålili
f m an popålili, popåliły
n popåliło subst popåliły
plusq
sg pl
3 m był popålił m pers byli popålili
f była popåliła m an
imperativus
sg
3 niechåj popåli
conditionalis
sg pl
3 m by popålił m pers by popålili
n by popåliło subst
impersonalis
praet popål(o)no
con by popål(o)no
participia
part praet act popåliwszy

inf popålić (25).fut 1 sg popålę (1).2 sg popålisz (2).3 sg popåli (12).1 pl popål(e)m (1) LibMal, popål(e)my (1) BielSjem.2 pl popålicie (2).3 pl popålą (5).praet 2 sg m -ś popålił (1).3 sg m popålił (67). n popåliło (1).3 pl m pers popålili (55). m an popålili (1) [cum N pl: ptacy] BielKron, popåliły (1) [cum N pl: żorawie] KmitaSpit. subst popåliły (1).plusq 3 sg m był popålił (3). f była popåliła (1).3 pl m pers byli popålili (1).imp 3 sg niechåj popåli (1).con 3 sg m by popålił (1). n by popåliło (1).3 pl m pers by popålili (3).impers praet popål(o)no (2).con by popål(o)no (3).part praet act popåliwszy (13).

stp brak, Cn s.v. wypalam, Linde XVI w. (dwa z niżej notowanych przykładów).

1. Spalić, zniszczyć ogniem (zwykle wiele); incendere Miech, HistAl, PolAnt, Mącz; comburere Vulg; PolAnt, Cn; succendere Vulg, PolAnt; igne disiectare Miech, HistAl, exurere Modrz, Cn [w tym: kogo, co (205)] (212): Kthorzi lyvdzie wtargnęwſchi wzyemie wasche, y ſchkodi czinyacz niektore wſzy popalyly LibLeg 10/93, 10/58v, 91, 93, 94, 11/173v; Tedy Alexander wſzithki kxięgi poganſkie popalić kazał BielŻyw 154; Także Tatarzy około Legnicze wſi popaliwſzy ku Otmuchowu ſie wezbrali. MiechGlab 14, 4, 5, 8, 33, [89]; SeklWyzn A; LibMal 1546/113v; SeklKat E2; KromRozm I N3; BielKom A2v; KrowObr 90v; Leop Ios 11/9, 2.Par 36/19; GWilhelmus Normandiyſki/ kiedy ſie przepráwił/ Ná Inſułę gdzie walcżył/ tám wnet ludzi ſpráwił. A Nawy ony wſzytki roſkazał popálić RejZwierz 13; Tedy Symon tákże vcżynił wyćiecżkę z miáſtá z ludem ſwym á popalił woienne przypráwy. BibRadz 1.Mach 9/67, Num 31/10, Iudic 15 arg, 4.Reg 10/26, Ier 36/32, Iudith 2/14 (11); Tyguryani pierwey niżli Biſkupowi odpiſáli wewſzytkych ſwoich dzyerżáwách obrázy popalili BielKron 200v; Krol Fráncuſki [...] kędy Cesarz ćiągnąć miał/ kazał żywnośći wſzytki popalić BielKron 215v; Krol pobrawſzy ludzi/ plony/ y ſtátki ich/ wſi popaliwſzy/ przyiechał z korzyśćią do domu. BielKron 353v; Potym Lokietko [...] ſkarał ty ktorzy byli przyſtáli do Krolá Ianá Cżeſkiego/ y twierdze ich popalił. BielKron 373, 8, 38v, 43, 48, 58v (63); RejPos 67v; BielSat M4v; Patrzćie iedno ku Pułnocy/ pátrzćie ná Południe [!]/ Iáko ſie k nam przymykáią Zágorzánie cudnie. Iáko ſie też ći Látáwcy [tj. Tatarzy] roią iáko Pcżoły/ Popalili Ruſkie Ziemie/ wygnáli Plon Woły. BielSpr b2; BudBib 1.Mach 10/84; ModrzBaz 98; ty Kanony prawdziwe tego Koncylium Niceńſkiego Heretykowie popálili/ á to co im wádziło wymiatáli. SkarJedn 107, 104, 227; SkarŻyw 429, 563; Ruſſacy z Litwą/ [...] popaliwſzy Miáſteczká y ſziołá z folwárkámi/ wroćili ſię bez odporu do ſwych ſtron. StryjKron 335, 350; CzechEp 34, 94, 95; KochJez B3v; Poſtrzelano drugich/ ini ſię popili/ [...] A ini zrádośći nagle zumieráli/ [...] Inych popalono/ drudzy potonęli/ Od ſkąſánia gádzin inſzy poginęli. WisznTr 33; BielSjem 35; OrzJan 20; WujNT Act 19/19; To wſzyſtko nániećiwſzy ogień/ [żorawie] popaliły/ Aby sideł ná zdrowie ſwoie vmnieyſzyły. KmitaSpit C6; SkarKaz 80a, 314a.

popalić kogo [= czyje mienie] (2): UstPraw I3; Abowiem nie mnimay gdzye cie ogień popali/ wodá potopi/ ná polu zginie/ w oborze pozdycha/ áby tho tobye ſkąd inąd roſło/ iedno s prawdziwych dekrethow Páná twego. RejPos 253v.

popalić komu (12): Przeto Abſalon kazał ſługom ſwoim/ áby zboże popalili Ioábowi. BielKron 71v; [Bułgarowie] Poráźiwſzy Sáráceny/ okręty im miſtemie popalili ná wodzye. BielKron 167v, 52, 170v, 236v, 347v, 361v, 382; RejPos 330v; StryjKron 100; Zamki wam popalemy/ pobierzemy włośći/ Pomśćimy ſie nád wámi wáſzey okrutnośći. BielSjem 20. Cf popalić komu czym.

popalić komu czym [= za pomocą czego] (1): Sámſon zboże Filiſtynom popalił Liſſkámi Leop Iudic 15 arg.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): [Obegnańcy] proſto do krolewſkiego namiotu z krzykiem ſie rzućili/ ále Krol ledwá vćiekł tám pobili zlękniony lud/ popalili y pobráli cokolwiek w onym oboźie náleźli BielKron 355.

W połączeniach szeregowych (7): A Káldeyczykowie wrocą ſię y miáſto to obiegą/ wezmą/ y popalą. BibRadz Ier 37/8; Wándálowie [...] przyćiągnąwſzy do Rzymá z gruntu go wywroćili/ popalili/ pobili/ pobráli cokolwiek tám náleźli. BielKron 298v, 345, 413; StryjKron 260; Ciáłoś potárł/ po palił [!]/ w wiátr obroćił ReszPrz 7; OrzJan 57; [CorfusDocum 1593 nr 196].

W przeciwstawieniach: »postawić, wystawiać, zbudować, zoprawiać ... popalić« (3): Boleſław miłośćiwy wyzwolon ná kſięſtwo/ który dwádzieśćiá kośćiołow poſtáwić dał y drugich z opráwiáć/ co byłá iego bábá popaliłá Dráhomirá. BielKron 323; Vicos quos incenderat iterum restituere iussit, Wśi które był popalił/ kazał záś zbudowáć. Mącz 413d; á cżemuż y iego [Aryjusza] właſnego piſánia/ ná wiecżną pámiątkę błędu iego nie zoſtáwili [starzy ojcowie]: áby teraz z odpowiedźi ich ná iego błędy káżdy fałſz y prawdę mogł poznáć y Bogá chwalić: A niż ták iego popaliwſzy/ ſwoie/ przećiw rzecży nie będącey/ wyſtáwiáć. CzechEp 95.

W porównaniu (1): á ty [Boże] wzruſſywſſy náwálnoſć gnieẃu ſwego/ ſnádnie ie [królów tyrskich i palestyńskich] zborzyc możeż nie ynáczey iáko gęſtę [!] chroſty álbo wyſokie gory pożárem ogniſtem popalić. RejPs 124v.

W charakterystycznych połączeniach: popalić bibliją, bogi [= posągi bożków], brany (święte) (2), część obozu (2), doktory, domy (5), drwa (2), drzewo(-a) (3), dwory (2), galery, gory (2), grzeszniki, kamienie, kanony koncylijum niceńskiego, kapłany, kąkol, klasztory (2), kośći [czyje] (3), kościoł(y) (10), krainę(-y) (2), krześcijany, księgi (19), księstwo [jakie] (2), lasy, ludzi (2), majętność, malowania, męże, miast(eczk)a (21), mieszkania [czyje], mlodzieńce, modły, namioty, nawy (2), obrazy (6), ofiarę(-y) (3), ogrody, okręty (7), ołtarze, piersi, pismo (2), pole, powiat wrocławski, proch, sady oliwne, sioła z folwarkami, sprzeciwniki [czyje], tłustości [= ofiarę], twierdze, wieżę(-e) (3), winnice (3), wozy (5), wsi (23), wzajemne przyprawy, zamki (14), zboża (8), ziemię [jaką] (4), żywność(i) (2); popalić dziwnym fortelem, misternie (2), wielkim okrucieństwem, wielką srogością.

Zwroty: [»do gruntu popalić«: ktorego to Druczula natenczasz gdi on sposzobiwszi nie malo ludzi hospodarskich poddanich naiechal bel na maiętnosc jego m. pana Jazlowieczkiego [...] y one do gruntu poplądrował, popalił, polupiel y poimani bel. CorfusDocum 1593 nr 196.]

»ogniem (a. pożarem ognistym), w ogniu popalić; ogień popali« = in igni comburere Vulg, PolAnt; flamma consumere a. succendereVulg; ignis devorabit Vulg; ignis comburet a. consumet, comburere a. incendere in igni PolAnt [szyk zmienny] (19:1;24): RejPs 124v, 157v; Zátłumi Pan w gnyewye ſwym wſſytki ſwe gnyewniki/ Popali ſrogim ognyem ty ſproſne grzeſſniki LubPs F, Sv; KrowObr 63; I rzekł Pan do Iozue: [...] koniom ich poderznieſz żyły/ á wozy ogniem popaliż [!]. Leop Ios 11/6, Iudic 15/5, 2.Par 7 arg, 4.Esdr 15/62, Ier 50/32; Ez 16/41, 1.Mach 3/5; UstPraw I3; Przytym y kſięgi zakonu ktore kolwiek náleźiono podrápawſzy w ogniu popalono. BibRadz 1.Mach 1/59, Num 11/1, Deut 9/22, 3.Reg 18/38, Is 47/14, Ier 21/10, 14, 37/10, 1.Mach 1/33; Piſzą niektorzy iż rychło potym Medea pogniewáłá ſie z Iazonem/ y ziecháłá od niego precż z Greciey ná wſchod ſłońcá/ popaliwſzy iego kráinę y miáſtá ogniem miſtemie przypráwnym BielKron 55, 50v; RejAp 33v; GórnDworz Aa8; co ſobie więcey obráć ábo vważyć maſz/ gdyż wieſz co zá pomſtę wzyął Saul/ ábo Dátán y Abiron/ ktore ogień z niebá ſpadſzy popalił RejPos 89v, 127, 253v; RejZwierc 87v, 125, 205; Dátan/ Abiron y z drugimi towárzyſzmi z wielkim pocżtem ludźi w źiemię wpádli/ y ogień ie popalił WujJudConf 9; Y złupił miáſto á popálił ie ogniem BudBib 1.Mach 1/33, Ps 45/9[10], 1.Mach 5/28, 2.Mach 2/10; HistHel C2; On ogień ná ſtoiące ſię około ſługi obroćił/ y one popalił SkarŻyw 152, 483, 492; Cżemu P.Bog Sodomę y Gomorę ogniem popalił? WerKaz 295; KmitaSpit A4.

»ręką swoją popalić« (1): Y przypominał im ſłowá Konſtántyná wielkiego: przed ktorem gdy ſię ná Zborze Niceńſkim ieden Biſkup ná drugiego przez piſanie żáłował: wſzytki nápiſane ich grzechy/ ręką fwoią popalił SkarŻyw 107.

Szeregi: »pobić i (a) popalić« (2): Szukaycie mi cżárownice y wieſzcżkow (bo był pobił y popalił wieſzcżki y cżárownice Saul [...]) BielKron 67v; RejZwierc 64v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pobrać, (i) popalić« [szyk 3:2] (5): Ceſarz rozgniewawſzy ſie/ wiele miaſt y wśi popalił y pobrał. BielKron 183v; [Łokietek] pobrał y popalił wſzytki kráiny od rzeki Odery pocżąwſzy BielKron 371, 192, 355, 364v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»popalić i popustoszyć« (3): [Bolesław Pudikus] popalił y popuſtoſzył kſięſtwo Opolſkie áż do Koźla y Ráćiborzá bez żadnego odpárćia BielKron 363v, 380v; [Filippik] piſał do Rzymu roſkázuiąc Pápieżowi y wſzytkim Rzymiánom/ áby obrázy wkośćiołách popalili y popuſtoſzyli. SkarJedn 196. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»popalić i porazić« (1): wiedząc iż Cezarz miał co cżynić z Sáráceny/ wthárgnęli mu w źiemię Ruſowie. Ale Ceſarz wiedząc o nich/ poſłał przećiwko im tákie miſtrze/ ktorzy z ſmołą/ z ſiarką/ przypráwiwſzy ogień popalili im okręty y poráźili. BielKron 347v.

»popalić a posuszyć« (1): thá plagá cżwarta wylaná ieſt ná to ſłońce widome/ áby ſuchoſcią á gorącoſcią ſwoią roſpaliło á zátwárdziło zyemię/ iżby ná niey popaliło á poſuſzyło żywnośći iey RejAp 134v.

»potracić i popalić« (1): GRzegorz dzyewiąty [...] ná Ceſárzá Frederyká pirwſzego klątwy potwirdził/ [...] ſkąd rozgniewał ſie Ceſarz/ wiele ludzi potráćił y popalił oblegſzy Rzym BielKron 183v.

»pożrzec a popalić« (1): A pádnie ten pyſzny y obáli ſie/ á nie będzie kthoby go podnioſl: y zápalę ogień w mieśćiech iego/ y pożrze á popali wſzyſtko około niego [suscendam ignem in urbibus eius, et devorabit omnia]. Leop Ier 50/32.

»wybrać (a. powybierać) i (a) popalić« [szyk 5:1] (6): [książę Sobiesław] wtárgnął do Sląſká y do Polſki á wiele ſzkody podziáłał/ [...] ábowiem w then cżás Krol Boleſław miał zſobą co cżynić w Ruſi/ á on około Krákowá trzy ſtá wſi wybrał y popálił BielKron 325; [Czesi] ſto y dwádzieścia iednych klaſztorow powybieráli á popalili. BielKron 327, 180v, 202v, 400 [2 r.].

»wymiatać i popalić« (1): LEo trzeći [...] kazał wymiátáć wſzytki obrázy s kośćiołow y popalić BielKron 167v.

»popalić abo zatopić« (1): Rozważy ſobie gdzie ſie podziáły ony zacznę á mocne miáſtá/ ktore iedny zburzeniem ſrogiem/ drugie theż trzęſieniem ziemie ſtráſzliwie poginęły. A nie tylko miáſtá ále y inſuły/ álbo po náſzemu kráiny/ ktore ábo ogień popalił ábo ſrogie morze zátopiło. RejZwierc 87v.

»popalić i zborzyć« [szyk 1:1] (2): Ktorzy [Babilończycy] ten kośćioł zborzyli y popalili [domum istam demolientes incenderunt]/ á lud do więźienia zawiedli do Babilonu. BibRadz 3.Esdr 6/16; StryjKron 370.

»popalić i zgubić« (1): Y teraz gdy by wſzytko piſmo popalono/ y zgubiono: yzáli by teſz kośćioł zginął/ y wiárá á prawdá z piſmem vpádłá? SkarŻyw 364.

»złupić a popalić« (1): Y złupił miaſto a popalił ie ogniem [Et accepit spolia urbis, et combussit illam igni]/ á domy w nim y mury około niego poobálał BibRadz 1.Mach 1/33.

»zwojować i popalić« (1): Ná drugi rok Leſtko cżarny 1281. kſięſtwo Wrocſláwſkie zwoiował y popalił z Mſzcżuiem Pomorſkim kſiążęćiem BielKron 364v.

Przen (2): y ſpalili też onę zieloność ſzcżyrey/ wierney/ á nie omylney prawdy Páńſkiey/ ták iż záráźili á popalili [...] y trzecią cżęść ſtworzenia y trzecią cżęść łodzi ná ktorych pływáłá wierna náuká á prawdziwa drogá Páná náſzego. RejAp 74v.
Szereg: »popalić i wydrzeć« (1): Heretykowie/ ktorzy nas śćiſkáią/ y wiáre [!] zniſzcżyć chcą/ áby nas rychley vłowić mogli/ popalili/ y nam wydárli [przywileje biskupa rzymskiego]. SkarŻyw 394.
a. [Wypalić ogniem (o ranach) [komu]: Grábiá záś ogniem pokuśił/ y ták nielutośćiwie go palił [...]. Y wſádźił go w żelázá za nogi y zá ręce/ máiąc zá to iże nie długo miał w onych ránach vmrzeć/ ktore mu popalił. HistFort Pv.]
b. Wypalić rozpalonym żelazem [komu] (1): ktorym [Amazones dziewkom] popalyłypráwe pierśi áby vſchły by łukowi nie przekażáły ku ſtrzelániu BielKron 297.
2. [Spowodować bolesne przypieczenie skóry [kogo, co]: chroſtu ſuchego názbierał y ponioſł: á przyſzedwſzy do celle ſwey/ wielki ogień nániećił/ y przezeń ſkakáć y po nim deptáć pocżąwſzy/ okrutnie ſię y nogi ſwoie popálił SkarŻyw 175.]
3. Podrażnić skórę tak jak przy zetknięciu z czymś gorącym [co] (1):
Szereg: »zranić i popalić« (1): [św. Benedykt] nágo ſię po oſtrym ćierzniu/ y párzących pokrzywách/ tacżać pocżął: y zrániwſzy y popaliwſzy ćiáło ſwoie/ przez wytocżenie krwie ſwey z ſkory/ iádu onego [pożądliwości cielesnej] zbył z ſercá SkarŻyw 249.

Synonimy: 1. pożec, pożżec; 2. poparzyć.

Formacje współrdzenne cf PALIĆ.

Cf POPALENIE, POPALONY

MN