Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PORADNOŚĆ

Następne hasło: PORADOWAĆ SIĘ »

PORADNY (20) ai

o jasne; -a-, [-å-].

comp poradniejszy (2); -ejszy (1), -(e)jszy (1).

Fleksja

sg
m	N	poradny	f	N	porådnå
	G	poradn(e)go		G
	A	poradniejsz(e)go		A
	I	poradniejszym		I

pl
G		poradnych
A	m pers	poradné

sg m N poradny (14). ◊ G poradn(e)go (1). ◊ A poradniejsz(e)go (1). ◊ I poradniejszym (1). ◊ [f N porådnå.] ◊ pl G poradnych (2). ◊ A m pers poradné (1).

Składnia comp: poradniejszy niż kto (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVIII w. (SkarŻyw 1,283 wstawka z wyd. XVIII w.; wyd 1.: porządny).

Znaczenia

1. Umiejący dobrze radzić, wspierający radą, roztropny (17)
- a. W tłumaczeniu przymiotu Boga (1)
- b. W funkcji rzeczownika (3)
2. Będący środkiem zaradczym, pomagającym (2)
3. Będący skutkiem zastanowienia, rozwagi (1)

1. Umiejący dobrze radzić, wspierający radą, roztropny; consiliarius Mącz, PolAnt, Cn; consiliosus, consultus Calep, Cn; compos consilii, fortis consilio Mącz; auxiliarius, consilii plenus, compos rationis, consultorius Cn (17): [Ezop mówi do króla] ia nikomu nie ſzkodzę/ A to iedno ludziom rádzę: Co by było cnotliwego/ Ich żywotu przygodnego. Krol ſie tym ſłowom dziwował Miłośierdzie mu vkazał. Rzekąc mu żywotáś godny/ Kiedyżeś táko porádny. BierEz F2v; Excellere consilio, Porádnieyſzim być. Mącz 46b, 62c, 63c [2 r.], 320a; HistRzym 31v; Bo kiedy ten [Tesarowski] przybędzye ku pomocy komu/ Miewa drugi to mi wierz doſyć z nim gomonu/ Zárazby go Troiánie wzyęli zá ſtárſzego/ Mieliby á niż Hektor to porádnieyſzego PaprPan L3v; SkarŻyw 411; Consultus – Vmieiąci poradzic. Mądry, poradny. Calep 247a, 246b; SarnStat 196; [Vpada lud kędy nie máſz rády/ ále ſie thám dobrze dzieie gdzie ieſt wiele ludźi porádnych BibRadz Prov 11/14 (Linde)].

[poradny komu w czym: Priamus Krol przyzwolił ná to/ ſpodzyewáiącz ſie thego/ żeby Wenus Alexándrowi miáłá pomagáć/ á we wſzytkim poradna być. HistTroj B8v.]

Wyrażenie: »mąż poradny« (1): A oto Simon brát wáſz/ wiem że ieſt mąż porádny [vir consilii) Leop 1.Mach 2/65; [potym żyw był ſyedmdźyeſyąt lat mąż dobry y porádny JanKoszŻyw G3; HistTroj E8v].

a. W tłumaczeniu przymiotu Boga (1): Dźiećiątko národźiło ſię nam: á Syn dány ieſt nam: y będźie nazwáne imię iego/ dźiwny/ porádny [consiliarius Vulg Is 9/5]/ Bog mocny/ Oćiec wieku przyſzłego/ Kśiążę pokoiu. LatHar 553 [przekład tego samego tekstu] [BiałPos 67 (Linde)].

b. W funkcji rzeczownika (3): Tylko dla pychy wzruſza ſpor (hárdy/) záś v porádnych (ieſt) mądrość. BudBib Prov 13/10; Rathgeber. Porádny. Suadens, suasor. Calag 385a.

W połączeniu szeregowym (1): napirwey wyymę z niego mocnego/ mądrego/ porádnego/ prawdziwego/ ſpráwiedliwego/ ná twarzy y ná wſzech ſpráwach pocżćiwego: á niewieſciuchow/ á ludzi nikcżemnych náſádzę ná mieyſcá ná ich RejZwierc 40v.

2. Będący środkiem zaradczym, pomagającym (2):

Wyrażenia: »poradne lekarstwo« (1): ty [czcze sadzele] zá długie czáſy niemogą być goioné/ bes oſobliwych porádnych lekarſtw/ ták iż niektorym áż do śmierći trfáią. SienLek 126v.

»poradny obyczaj« (1): Hortativus, Ut genus hortativum, Porádny obyczay. Mącz 158d.

3. Będący skutkiem zastanowienia, rozwagi (1):

Szereg: »rozmyślny i poradny« (1): Nie gniewa ſie Miſthrz ná dziecię/ á wżdy mu cżáſem miotełką wytnie: [...] Tákże y z nieprzyiacielem gniew muśi być/ ále rozmyſlny á porádny gniew. RejZwierc 76v.

Synonimy: 1. rozważny; 2. pomocny; 3. rozmyślny.