[zaloguj się]
[pdf]

PREŁAT (241) sb m

prełat (184), prałat (57), [prelat]; prełat PatKaz III, LudWieś, KromRozm III, RejFig (2), Goski (2), Mącz (3), GórnDworz, WujJud (5), WujJudConf, StryjKron (2), ReszHoz, ReszList (4), ReszPrz, Calep (3), SarnStat (116), SkarKaz; prałat LibLeg, TarDuch, MiechGlab, ComCrac, GliczKsiąż, KrowObr, RejWiz, OrzRozm (6), Prot, BielSat, PaprPan, CzechEp, NiemObr (9), KochFr (4), ArtKanc, BielRozm, WyprPl (4), VotSzl; prełat : prałat FalZioł (4:1), RejKup (2:4), RejZwierz (3:1), BielKron (5:3), HistRzym (5:9), SkarŻyw (3:1), SarnStat (17:1). [Zapisy z -l- pochodzące z rękopisów i niestarannych druków uznano za błędy.]

e jasne, a pochylone (w tym 4 r. błędne znakowanie); w prałat pierwsze a jasne.

Fleksja
sg pl du
N prełåt prełåci, prełåty, prełåtowie
G prełåta prełåtów
D prałåtowi prełåtom, prelatum
A prałåta prełåty prełåtu
I prełåty, prałåtmi
L prałåcie prełåciech, prełåtach
V prełåcie

sg N prełåt (18). ◊ G prełåta (6). ◊ D prałåtowi (3). ◊ A prałåta (3). ◊ L prałåcie (1). ◊ V prełåcie (14). ◊ pl N prełåci (59), prełåty (1), prełåtowie (1) StryjKron; -ci : -ty OrzRozm (1:1). ◊ G prełåtów (61); -ów (42), -ow (1), -(o)w (18); -ów : -ow SarnStat (42:1). ◊ D prełåtom (16), [prelatum]; -om (8), -óm (1), -(o)m (7); -om : -óm SarnStat (8:1). ◊ A prełåty (21). ◊ I prełåty (30), prałåtmi (1); -y : -mi SarnStat (22:1). ◊ L prełåciech (3), prełåtach (2); -ech PaprPan, NiemObr, -ech : -ach SarnStat (1:2); ~ -ech (1) SarnStat, -(e)ch (2). ◊ du A [cum nm] prełåtu (1) BielKron 291v.

Sł stp: prelat, przelat, Cn: prałat, Linde XVII – XVIII w.: prałat, prelat.

1. Wyższy duchowny, dostojnik w kościele rzymskokatolickim, członek kapituły katedralnej; również tytuł niektórych urzędników Kurii rzymskiej; w odniesieniu do niższego duchownego jako wyraz uszanowania lub ironicznie; też proboszcz; praelatus JanStat, JanPrzyw, Cn; antistes Calep, Cn; sacerdos maiorum gentium Cn [prelatus — przełożony Mymer1] (237): bo tak mouy ſzwyąty Grzegorz tele razow ſzmyerczy prelaczy ſą doſthoyny [...] yele złych przykladow ſwym poddanym czynycz vkazuyą PatKaz III 148v; Iezu ktorys winniczę koſcioła twoiego prałatom ku ſprawianiu y ku owoczu oddaniu cżaſu ſwego naiął. ſ. ſie nad. TarDuch B7; We wſzitkich rzecżach ten dzień ieſt fortunny z ludymi [lege: ludźmi] ſlachetnemi y zpralaty wielkiemi rozmowę miey FalZioł V 52, V 53; LudWieś ktv; RejKup c4, bb3v, bb4v; Są też iácyś práłaći w biredech cżyrwonych/ Co ie tám Kárdynały zwano w kráioch onych. RejWiz 161; RejFig Aav, Dd7; A coż ieſt inſzego Kośćioł/ iedno nie Ołtarz/ [...]: tákże też Práłaty/ co inſzego ſą iedno nie Kápłani/ to ieſt Duchowny Stan wſzytek/ á Principes, Barones, Nobiles OrzRozm F, F, Iv, I4; Rigá głowne miáſtho/ ma dwu prełatu/ Arcibiſkupá y Miſtrzá. BielKron 291v, 329; Prot E2; bo práłatowi dana ieſt moc rozwięzowáć [tj. rozgrzeszać] grzeſznego cżłowieká HistRzym 47, 40v [4 r.], 47, 53v [2 r.], [89] [2 r.]; BielSat B4; Nie tylko cżłowiek Bogu [ma się spowiadać]/ ále miedzy wámi ieden drugiemu: ludźie ludźiom/ owce páſterzom/ poddáni ſwym Prełatom WujJud 84; Y owſzem Luter y wy ſtrofuiećie/ ácż nieſpráwiedliwie/ wſzyſtkie Prełaty/ choćiaſz niemaćie nád żadnym z nich zwierzchnośći. WujJud 128, 117, 118, 156v; Nie pátrz ná ty kochánki w rzezánych kábaciech/ Ani też rády ſzukay w nabożnych práłaciech. PaprPan Bv; SkarŻyw 335; O náſzych Práłaćiech/ iáko o cnotliwey ślácheckiey Polſkiey krwi/ tego nie trzymam/ áby ſię mieli wyzuć kwoli Papieżowi Rzymſkiemu ze wſzelákiey miłośći oycżyzny ſwey NiemObr 20; KochFr 24 [2 r.], 25; ReszList 172 [2 r.]; BielRozm 13; té dobrá niemáią bydź oddaláné/ y o ich oddalenié niema bydź ſie przez ſtrony ſtárano przez oſobnégo zwolenia Prȩlatów. SarnStat 1109, 39 marg, 171, 898, 899, 909 (10); [[My Albrecht] Wſkaſuiem wſſem/ y ſoſobna kaſzdemu/ naſzem milem wiernem y poddanem/ Naſzem Praelatum/ iako Koſciolow naſſich Praeſidentom/ y Rectorum Collegium naſſego Kroliewiećkiego/ Panom Rićierzom/ [...] naſſe laſkawe poſdrowienie y wolią UstKościel a2; DramStp I 596].

W połączeniu z nazwą terytorium [w tym: G nazwy państwa lub regionu (38), ai od n-loc (8), „ziem” + nazwa państwa (4), „Zakonu”(3), z + G n-loc (2), w + L n-loc (2), kościoła + ai (2), w biskupstwie + ai (1)] (59): Gwido Prálat ieden z Kámeraku náwiedzić ią [świętą Marię z Egnies] chcąc/ zdrogi dla tego ziáchał. SkarŻyw 581; StryjKron 587; ReszPrz 103; A niech będźie obiéránié wolné: áby ták zá wſzyſtkich Koronnych Senatorów/ Prȩłatów/ Báronów/ y ſtanu Szlácheckiégo/ którzyby iedno ná tym Séymie byli/ nowy Król obran był y opowiedźian. SarnStat 65; Pánowie y Szláchtá [po śmierci księcia Witolda] zadnégo nie máią mieć y obráć zá Wielkié Kśiążę: iedno którégo Król Polſki y iego potomkowie zá rádą Prȩłatów y Pánów Polſkich/ y Ziem Litewſkich będą rozumieli obráć y poſtáwić. SarnStat 989; A tákże Prȩłaći/ Pánowie/ y Szláchta króleſtwá Polſkiégo/ gdy przerzeczony Król (czego Boże vchoway) przez płodu y potomſtwá ſwégo ſłuſznégo zéydźie/ [nowego króla bez rady księcia Witolda] wybiéráć nie będą. SarnStat 999; Dźieśięćiny Prełatom Polſkim máią bydź przez Miſtrzá [krzyżackiego] płáconé. SarnStat 1069 marg; Téż w dźieśięć á w dźieśięć lat przez Prȩłaty/ Kśiążętá/ Woiewody/ Komendory/ obywátele ſtrony náſzéy y Zakonu/ którzy byli nie przyśięgali/ nowémi przyśięgámi [pokój] będźie vgruntowan. SarnStat 1080; [Rota przysięgi:] Ia N. Prełat y Kánonik Kośćiołá Wármienſkiego/ przyśięgam/ y obiecuię [iż będę wierny królowi] SarnStat 1126, 8 [2 r.], 9, 10, 14 [2 r.], 43 (56).

W użyciach grzecznościowych (przeważnie iron.) [w tym: (moj a. nasz) miły (7), łaskawy (2); ich mość prałaci (5); w V (10)] (17): [czart do biskupa] Nieboy ſię miły Prelacze Wſak tam [w piekle] towarzjſtwo macze RejKup Cc, c7, x3v; A pogánki co cżynią/ co ie domá macie/ Przecż ich tu nie w wiedziecie/ moy miły práłacie. RejZwierz 107, 106v; Ták też dźiśieyſzych náſzych miłych Práłatow/ rychley máłpá iáka álbo zwodnicá vżywie z fryierzmi ſwemi/ á niżli iáka vboga małżonka z vbogim małżonkiem/ y z nędznemi dźiatkámi ſwemi. OrzRozm H2, I3; Ich Mość bowiem Práłaći/ ſámi ſię duchownymi zowią: á inſzych wſzytkich świeckimi názywáią. NiemObr 83, 21, 20 [2 r.], 172; PYtano Káznodźieie/ czemu to práłaćie Nie ták ſámi żywiećie/ iáko náuczaćie? KochFr 51; Bodayże Wáſzność zdrów był/ łáſkáwy Práraćie [!]. WyprPl B4v, C3v. Cf »ksiądz prałat«, [»pleban, prałat«].

W połączeniach szeregowych (85): FalZioł V 52 [2 r.]; ComCrac 20; [dziś] nye poznáć co krol/ co kſiążę/ co pan/ co poddány/ [...] wſſzytko krolowye/ kſiążętá/ pánowye/ bikupowye [!]/ kánonicy/ práłaći/ dworzánye/ wſſytko Krezuſowye. GliczKsiąż F4; [fragment horoskopu] Od prełatow/ zakonnikow/ y ſędzyow/ czoſz kolwiek będzieſz ządał/ otrzymaſz. Goski A2v; [król Kazimierz pochowan] pocżćiwie y koſztownie przez Elżbietę krolową y ſyny ich/ tákież s Kſiążęty/ Pány/ Prełaty/ y poſpolitym ludem BielKron 397v, 194v; [pytał ktoś] cżemuby koſcioł w wielki piątek/ modląc ſie zá wſzytki ſthany/ zá Krole/ zá Kſiążętá/ zá Biſkupy/ zá Prełaty/ zá wizytko Krześćiáńſtwo/ nákoniec y zá pogány y zá żydy/ nie modlił ſie zá Kárdinały GórnDworz Q3v; SkarŻyw 310; ſą w Rzymie trzy Kośćioły/ [...] máią ſwoie Praełaty/ Kánoniki/ Wikárye/ Kleryki ReszHoz 115; ReszList 158, 159; Téż wſzytki dobrá [...]/ Prȩłatów/ Opátów/ Klaſztorów/ Conwentów / y innych którychkolwiek oſób świetckich y duchownych/ które ſą w źiemiách Zakonu [...] położoné/ [...] máią bydź záchowáné SarnStat 1109, 8 [2 r.], 9, 14 [2 r.], 27, 43 (73).

W przeciwstawieniach: »(zacny, poważny) prałat ... lichota, pospolity człowiek, prostak« (3): Przećiw ktorey [tj. na spotkanie przybywającej z Węgier Jadwigi] wiele panow y Rycerſtwá wyieżdzáło/ takież y proceſye wychodźiły s práłaty y s poſpolitym cżłowiekiem BielKron 379v; [Czechowic ironicznie o księdzu Powodowskim] on zacny y poważny Práłat/ á ia lichotá/ on w murzech/ á ia pod murem/ ná wále/ nád ſtáwem mieſzkánicżko do cżáſu mam CzechEp 6; Azaſz iuż nie bacżymy/ [...] iák młodźi przed ſtáremi/ ták zdrowi przed choremi/ thák vbodzy iák bogáći/ proſtacy y práłaći/ wſzyſtki śmierć ſpołu tráći. ArtKanc R19.

Wyrażenia: »prełat duchowny« = maior spiritualis Miech; praelatus spiritualis JanStat [szyk 11:3] (14): A drugie Tatarzy ogarnawſzy do iednego pobili. Zginęło tam duchownich prałatow niemało. MiechGlab 16; ComCrac 20; Wiele teſz duchownych Prełatow do zakonu/ tákże y białych głow do klaſztorow y zámknienia wpędził. SkarŻyw 310; Zaden z duchownych Práłatow [bez dozwolenia królewskiego] niema doſtáwáć Tytułu Kárdinálſkiégo. SarnStat 171 marg, 113 [2 r.], 194, 213, 774 [2 r.], 924, 936 [2 r.], 1069.

»prełat rzymski, Kościoła rzymskiego (a. powszechnego), kościelny, papieski« [szyk 7:1] (3:2:2:1): KrowObr C2; WujJudConf 117; Prełaći kośćielni/ krolowie y k śiążętá [!] y miáſtá/ w wielkiey go vcżćiwośći mieli SkarŻyw 310; Cwicżenie tedy y rozmyſlánie vſtáwicżne w ſłowie Bożym (cżego Práłaći Rzymſcy zákázuią) Apoſtoł ś. záleca NiemObr 90; káżdy obácżyć może/ iáko ſię Práłaći powſzechnego kośćiołá/ przećiwko zwierzchnośći ſwey/ od ktorey wielkie dobrodzieyſtwo biorą/ záchowuią NiemObr 172, 21, 89; Pallace — Słuzebnica prelatow papieskich. Calep 747b; [Aleć to nie nowiná Prálatom Kośćiołá Rzymſłiego [!]/ ták zápámiętále tę złość ſwoię świátu ná ſię obiáwiáć Respons A3].

»ksiądz prałat« (2): Niech tu przy was mé rzeczy będą Kſze práłaćie/ Za mi ich do przyiázdu mégo dochowaćie. WyprPl C3, B3v.

»przedniejszy prełat« (1): Antiſtes – Przednieyſzy prelat. Calep 77b.

»prełat starszy« (1): Tego też roku ná Concilium w Florenciey ná ktorym był Ceſarz y Patriarchá Conſtantinopolſcy/ y Prełatowie ſtárſzy z Greciey/ sſtáłá ſię iedność vżywánia Ceremoniy w Kościele Rzymſkim y Greckim StryjKron 587.

»prałat świecki [= diecezjalny]« = praelatus secularis JanStat (4): á iż tymże obyczáiem maią bydź karáni wſzyſcy y káżdy zoſobná/ Prȩłaći/ Duchowni y Swietcy/ y Kápituły ták Swietckié/ iáko y Zakonnicze SarnStat 194; vſtáwiamy/ y téyże winie poddáné bydź ſkázuiemy wſzytkié w obec y kożdégo z oſobná/ Prȩłaty Duchowné y Swietckié [Praelatos, Spirituales et seculares]/ z Kápituły/ Kánoniki/ Plebany/ Wikáriȩ/ Beneficiaty/ y Kápłany wſzytkié wſzytkich kośćiołów SarnStat 924, 1069, 1109.

»prełat zakonniczy« = praelatus regularis JanStat (2): [A wszystki pożytki] Oycom/ Pánom/ Arcybiſkupowi Gniéźnieńſkiému/ Włodzcłáwſkiému/ y Płotckiému Biſkupom/ y innym Prȩłátom świetckim y Zakonniczym króleſtwá Polſkiégo [przez Zakon (krzyżacki) zadzierżane niech wrócą] SarnStat 1109 [idem] 1069.

Szeregi: »biskupi a (albo) prełaci« (3): Ale tu [św. Paweł] nye mowi/ iżeby rządźić á roſkázowáć myeli/ yáko dźiś biſkupi á prełaći czynyą. KromRozm III H2v; RejZwierz aav, 104. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r. oraz Jako ostatni lub przedostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym 4 r.]

»duchowni i prełaci« (1): Acz nie máſz co duchownym y prełatom chwalić/ iż o táką dźiśięćinę ktorą Pan [tj. właściciel ziemski] wydárł poddáne niewinne záklináią SkarKaz 422a.

»prełat i kanonik« = praelatus et (seu, vel) canonicus JanStat [szyk 4:2] (6): ReszPrz 103; Tegoż roku Witen Syn Krolá Litewſkiego/ z oſmią ſet iezdnych wtárgnął do Polſki/ gdzie Lęczycką zięmię zburzył/ Kanoniki y Prełaty z Sacramentámi y z Kościołem ſpalił StryjKron 305; Téż kożdy Prȩłat y Kánonik rzeczonégo kośćiołá Wármieńſkiégo [...]/ będźie tákże powinien przyśiąc wierność iego Iáſnośći SarnStat 1126, 1126 [3 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]

»prełat, (i (też(e))) pan« = praelatus, (et) baro (a. procer, a. dominus, a. consiliarius) JanStat, JanPrzyw [szyk 28:1] (29): Potym rychło Ludwig krol Węgierſki y Polſki ná środ poſtu poſłał do Polſki po pány y prełaty BielKron 377v, 388v; MY Zygmunt dáiemy znáć/ iż máło co przedtym/ zá zwoleniem wſzytkich Prełatów/ Pánów króleſtwá/ álbo lepiéy wſzyſtkiéy ſzláchty y ludu/ koroná ná głowę náſzę ieſt włożoná. SarnStat 10; Sąd náſz/ y tych/ których ná to deputuiemy z Prȩłaty/ y téże weſpółek z Pány/ matura cognitio, t.i. doyźrzáłé vznánié y Decret ma zátym náſzládowáć. SarnStat 154; Przetóż máiąc ſtáteczną Rádę/ z Prȩłaty y pány náſzémi [maturo consilio Praelatorum, Principuum et Baronum nostrorum habito]/ [...] piſániém ninieyſzym ſkázuiemy/ [...] Iż [...] SarnStat 218, 67, 171 [3 r.], 406, 555, 640 (27). [Ponadto w połączeniach szeregowych 51 r. oraz Jako ostatni lub przedostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym 1 r.]

[»pleban, prałat«: Iákoś mi ſie weżdy maćie Moy Plebanie/ moy Prełaćie. (–) Lepſzy byt ledá v gburá Niżli v mnie choćiam Pleban KorczRozm G.]

»prałat a prebendarz« (1): Też cżterzech Práłatów/ á ośḿ prebendarzow przy tymże kośćiele [Jagiełło] vſtáwił. BielKron 382.

»prełat i przełożony« (2): [My Władysław Statutom chcąc egzekucyją uczynić] ninieyſzym náſzym Dekretem/ zá rádą y iednoſtáynym Prȩłatów y Przełożonych náſzych [Praelatorum, Baronum nostrorum JanStat 244] pożądaniém/ wiádomośćią/ przyzwoleniem/ chcemy/ ſkázuiemy/ y mocnie [...] ná wieki obiecuiemy chowáć. SarnStat 190 [idem] 898. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.]

»prełaci, rada« (1): Szláchetné męże dla obrony y rządzenia ich [ziem dalekich]/ [...] zá rádą Prȩłatów/ Rad [ac cum consilio Praelatorum, Consiliariorum JanStat 903]/ w ſtárſzych mieśćiéch przerzeczonéy źiemi będźiemy náznáczáć SarnStat 1119. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]

»prełat, (i) sędzia« [szyk 1:1] (2): Czwartak Iowiſſá Dobrze ieſt ku ſędziom y prełatom prziyſcz/ v ſądu ſtacz/ rady y ſkazanye czynicz. Goski A2v; Przez trzeći obraz z płaſzcżem złotym mamy rozumieć ludźie przełożone/ iáko ſą Práłaći/ ſędzie/ ktorzy cnotámi iáko by złotem świećić máią HistRzym 4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»prełat a (a(l)bo) spowiednik« (3): Anioł [...]/ ieſthći cżyſte ſumnienie/ á nie obłudne káżdego práłatá á ſpowiedniká HistRzym [89], 69, 69v.

»starszy i prałat« (1): Mądrze tedy Księża ſwym rzecżom zábiegáią/ ktorzy niechcą ábj ludźie pytáli ſię y dowiádowáli o ſwey wierze/ tylko iżeby wiárę ſwą/ záwieśili ná wierze ſtárſzych y Práłatow kośćielnych. NiemObr 89.

»zakonnik i prełat« (3): [w ten dzień] z zakonniki y z prelaty rozmawiay, krew puſzcżay FalZioł V 52. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Jako ostatni lub przedostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i in(n)i (a. inszy) prełaci« (6): przitim bily panowie rada naſcha [...] I ynschi pralaczi panowye Corony naſchei duchowni y swyeczczi. LibLeg 6/80; NAd to/ zákázuiemy téż Ardźiákonóm/ y Proboſczóm/ y innym Praełatóm náſzéy Dioeceſiiéy/ którzy máią poruczoną Iurisdicią/ áby wizytuiąc/ ná zwyſz nie wynośili podwysſzenia liczby/ która ieſt w práwie poſtánowiona. SarnStat 212, 954, 1069, 1109; żebychmy [...] ſkarb Rzeczypoſp: pośiláli/ [...] pieniężną [...] dzieśięćiną/ [...] [ktorą przodkowie naszy dawali] do ſtołu Iego M. Kśiędzá Arcybiſkupá/ y inſzych bogátych Biſkupow y Práłatow. VotSzl D2.

2. Przez analogię o przełożonym kapłanów w innych religiach (4):
a. W religii pogańskiej; praesul Mącz, Cn (4): Praesul, Prełat/ Biskup miedzi duchowieńſtwem á kápłány Márteſowi które Sálios zwano/ przedtanecznicy Rey wodzący. Mącz 319b; Praesul, Prełat/ to yeſt/ naywyſzſzy á nayſtárſzy miedzy kápłány/ Martis/ Który w táńcu rey wodził/ też Biskup. Praesulatus, Doſtoyność á vrząd Prełatá/ wodźireyá/ też Bis- kupi vrząd. Mącz 365c; Calep 841a.
b. [W judaizmie Starego Testamentu: gdyż dla niey [dla swej nauki] iáko prawdziwey ieſt też zábit/ ſpotwarzány/ od Zydowſkich Prełatow GilPos 187.

W połączenia z przymiotnikiem od nazwy miejscowej i nazwy narodowości: Vznawał to Ian s. Krzćiciel/ do ktorego kiedy wyſłáli Práłaći Ierozolimſcy chcąc go mieć ſobie zá głowę á do niego przylącżonymi [!] być/ [...] thedy on tego nie przyiął GilPos 8, 200.]

Synonim: 2. przełożony.

MC