Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PROPONOWANY

Następne hasło: PROPORCZNIK »

PROPORCYJA (48) sb f

-cy- (35), -ci- (11), -ti- (2).

Oba o jasne, a pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	proporcyjå	proporcyj(e)
G	proporcyjéj, proporcyi
A	proporcyją
L	proporcyjéj
inne	sg N (lat.) - proportio

sg N proporcyjå (6). ◊ G proporcyjéj (21), proporcyi [zapis: proporcy] (1) LibMal; -éj (7), -(e)j (14). ◊ A proporcyją (17). ◊ L proporcyjéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ pl N proporcyj(e) (1) [zapis: -ę]. ◊ [(lat.) N sg proportio.]

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XIX w.

Znaczenia

1. Stosunek do siebie dwu lub więcej wielkości (47)
2. Wzór, rozmiar, kształt jednej rzeczy jako podstawa do wykonania drugiej (1)

1. Stosunek do siebie dwu lub więcej wielkości; analogia, portio, proportio Cn [proportio – przyrownanie dwu rzeczy miedzy sobą Mącz 313b; – dwuch rzeczy stosowanie jednej do drugiej Calep; podobieństwo jednej rzeczy z drugą; proporcyja, pomierność. Wielkości miary abo liczby jednej do drugiej podobność abo rózność. Rzeczy dwu abo wielu róznych miar abo liczby z sobą składność, kształt abo pomiar kazdej części w ciele, w budowaniu. Przyjemność, piękność z wielu części, abo rzeczy róznych przyzwoicie złożonych pochodząca – proportio Cn] (47): gdyż wiémy/ że ćiáło káżde porządnie żywiącé/ w tę proporcyą złożóno ieſt/ áby ze cztérzech żywiół właſność równą wźiąwſzy/ do żadnéy ſye więcéy/ niżli miárá iego pokázuie/ nieſkłaniáło Oczko 12v.

proporcyja czego do czego (1): á ieſliby télko théy ſáméy wodźie [stosowanej w celach leczniczych] vfáć przyſzło/ niechay proporcia lat/ do pićia/ y ćiáłá/ y śily iego [dziecka]/ przyſtoſowána będźie Oczko 22.

Wyrażenie: »rowna proporcyja« (1): Lecż tego [zbawienia wiecznego] ták zgołá [człowiek grzeszny] nie doſtąpi/ ieſli pierwey [...] tego co pobroił nie popłaći/ álbo przez pokutę [...]/ ieſli oná będźie w rowney proporciey/ álbo iákie inſze karánie WysKaz [23].

Wyrażenie przyimkowe: »według (a. wedle) proporcyjej« = zależnie od wielkości czegoś (12): Opátrzywſzy iuż dobrze/ dobrą ſpráwą ſzáńce/ Wielkiey y máłey ſtrzelbie/ pocżynićie kráńce. Tám według proporcyey/ poſtánowić dźiáłá BielSat N [idem] BielSjem 36; Przeorywáć/ włocżyć/ wedle proporcyey: bo to iuż oracże/ Vrzędnicy/Włodárze/ máią wiedźieć co zá dźień zorze/ y iáko to długo włocżyć. GostGosp 156, 108; Na których [portowych miastach] gdyby były vłożoné condycie, áby pewnych czáſów winni byli po kilku okrętów wedle proporciiéy ná morze SarnStat 106; GrabPospR M4v, N2v.

~ według (a. wedle) proporcyjej czego (4): Kędy cżworgiem álbo ſześćiorgiem bydłá orzą/ tám iuż trzebá inácżey ſtánowić/ pátrząc iáko ieden z poddánych goſpodarz dobry zrobi/ áby ták zá nim káżdy/ wedle proporcyey ſprzężáiu. GostGosp 156; A Zeby táką wypráwę/ wedłuk proporciey pożytkow ſwych/ rownem wſzyſcy koſztem y rowną pracą [...] podeymowáli GrabPospR L2v, M2, M4v.

wedle proporcyjej czyjej (1): A który [kapłan] tylko dźieśięćinę bierze/ [ma złożyć przysięgę] że wedle proporciiéy ſwéy z częśći ſwéy dał tyle/ ile mu było nákazano. OrzJan 124. ~

Przen: Stosunki, relacje (3): tákowé Proporcye v ludźi proſtych ſą OrzQuin Ev.

proporcyja między kim a kim (2): Tákiéż y w Dyálógoch wydánych/ téż Proporcyą miedzy Królem/ Arcybiſkupem á Bogiem/ zretelnieś [!] wyſtáwił/ przed oczymá wſzéy Polſkiéy Korony. OrzQuin Ev, Ev marg.

a. Prawidłowy, harmonijny stosunek do siebie dwu lub więcej wielkości; kształtność; commodulatio, competentia, eurythmia, apta membrorum compositio, convenientia partium, responsus partis separatae ad universae figurae speciem, symetria Cn (7): O proporciéy. KochFr 58.

Zwrot: »mieć proporcyją« (1): Ale gdy twarz będzie rumiana okrągła, wcżas mięſiſta, ocżi też y brwi takież y nos maią proportią to ieſt, zgodne prziſtoſowanie iednego cżłonku do drugich w miernoſci [...]. Takowy też muſi być dobry. GlabGad N3.

Wyrażenia: [»prawa proporcyja [między czym (pl)]«: Iednak to ieſt poſpolite poznawánie cudnośći j mocnośći wołow/ gdy cżłonki máią wielkie/ rowne/ tak iż między nimi będźie práwa proporcya/ to ieſt zgodność y rymowánie. Cresc 1571 686 (Linde).]

»proporcyja ciała« [szyk 2:1] (3): [sangwinik] Bywa ná wzrok rumiány/ włosów kędźiérzáwych/ przyczérzń kośći/ ćiáłá proporciéy/ oczu/ obyczáiów weſołych Oczko 34; [BusLic 33]. Cf »wedle proporcyjej ciała«.

Szereg: »proporcyja to jest słuszne rymowanie (a. zgodność i rymowanie)« (1): (nagł) Czemu vdy ſą tak miąſſze. (—) [...] Gdiż [natura] chciała cżłowieka mieć nad wſzitko żywe ſtworzenie przeto mu też więthſzą czudnoſć dała w ſkładnoſci cżłonkow, aby tedy była proportia to ieſt, ſłuſzne rimowanie cżłonkow GlabGad F3; [Cresc 1571 686 (Linde)].

Wyrażenie przyimkowe: »wedle (a. według) proporcyjej« (3): Ieſli mię chce miéć ſczęsćié w tym nierządźie/ Niech mi da wedle proporciiéy mądźie. KochFr 58.

~ Wyrażenie: »wedle (a. według) proporcyjej ciała« (2): Auguſtin ſwięty powieda/ iż tá Archá byłá według proporcyiey ciałá człowieczego/ ktore leżąc ieſt dzieſięć kroć dłużſze niż wyżſze/ á ſześć kroć dłużſze niż ſzerſze. BibRadz I 4b marg; NiemObr 47. ~

b. mat. Równość dwóch stosunków pomiędzy liczbami lub odcinkami (25): GórnDworz V4; A ták/ przez táką proporcyą/ ponieważ iuż wieſz/ iáko wielka ieſt Linea b.a. dowieſz ſye miáry Liniéy a.c. GrzepGeom Ov, P4v, Q3v.

proporcyja czego do czego (2): Bo iáka proporcya ieſt ćiéniu do ćieniá/ táka będźie też laſki do wieże. GrzepGeom Pv, Pv.

Zwrot: »mieć [jaką] proporcyją« [w tym: jednaką (10); do czego (2)] [szyk zmienny] (12): Gdyż tedy tu dwá Kliny maſz z równymi kąty/ tedyć Linié co ſą około równych kątów/ iednáką będą mieć proporcyą GrzepGeom P2v; A ták/ iáką proporcyą ma Linea c.d. do Liniéy d.e. tęż proporcyą będźie mieć Linea c.a. do Liniey a.c. GrzepGeom P4, N3, N4v, Ov, O2v, P [2 r.], Pv [2 r.], Q3.

Wyrażenie: »jednaka proporcyja« (11): ty dwá Kliny/ ienylkié máią kąty: przetóż téż iednáka proporcya ſye w nich naydźie. GrzepGeom Qv. Cf Zwrot.

Wyrażenie przyimkowe: »podług (a. według) proporcyjej« = zgodnie z proporcją (3): Dowiedz ſye czym więtſza ieſt Linea c.e. niż laſká e.d. á rozumiéy iż według téyże proporcyey Linea c.b. ieſt więtſza niż Linea b.a. GrzepGeom P4.

~ podług proporcyjej do kogo, do czego = w stosunku do kogo, do czego (2): [Pitagoras] gdy wynálazł práwą/ á iſtotną długość ſtopy [Herkulesa]/ ſtey dopiero ſtoſuiącz iáko ſie ktory cżłonek/ s ktorym rymowáć mogł/ doſzedł miáry wſzytkiego ciáłá/ iż ták był wyſzſzy Herkules/ niż ini ludzie/ podług proporczyiey do ludzi/ iáko on plácz iego wymierzenia/ był więtſzy/ podług proporciey do plácow. GórnDworz V4v. ~

2. Wzór, rozmiar, kształt jednej rzeczy jako podstawa do wykonania drugiej (1):

Wyrażenie przyimkowe: »podług proporcyjej« = na wzór, na kształt (1): Item zeznała yſch [...] [klucz] na woſk wlyepywſchi, dala kaſzcze schinkarcze ſchwabowey abi klucz podług oney proporcy na woſku withloczoney dali vrobicz LibMal 1551/163v.

Synonimy: 1. przyrownanie, stosowanie; a. rymowanie, składność, zgodność; b. rowność; 2. forma, model, wzor.

MPi