Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZECHYTRZYĆ

Następne hasło: PRZECIĄG »

PRZECIĄĆ (22) vb pf

e jasne.

Fleksja

inf	przeciąć

praet
	sg
3	m	przeciął
3	f	przecięła

imperativus
	sg	pl
1		przetnimy
2	przetni	przetnicie

inf przeciąć (3). ◊ fut 2 sg przetniesz (1). ◊ 3 sg przetnie (4). ◊ praet 3 sg m przeciął (6). f przecięła (2). ◊ imp 2 sg przetni (1). ◊ 1 pl przetnimy (1). ◊ 2 pl przetnicie (2). ◊ part praet act przeciąwszy (2).

Sł stp notuje, Cn s.v. raz... jeden... raz; Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Naruszyć całość jakiejś powierzchni robiąc cięcie, przesuwając podłużnym ostrzem w jedną stronę (22)
- a. Ostrym narzędziem lub ciosem broni siecznej (21)
2. [W terenie zarosłym wyciąć rośliny na jakiejś powierzchni tuż przy ziemi]

1. Naruszyć całość jakiejś powierzchni robiąc cięcie, przesuwając podłużnym ostrzem w jedną stronę; persecare Mącz; praecidere Modrz [w tym: kogo (4), co (16)] (22): Wroná nieſie ſkorupę żołwiową wyſoko/ Vpádłá iey/ y pánnie práwie przetnie oko RejWiz 126v.

a. Ostrym narzędziem lub ciosem broni siecznej (21): dobywſzy miecżá ſwego/ vderzył ták cięſzko w głowę iego/ iż też przełbicę przeciąwſzy [galea penetrata]/ ránił nieco w głowę Alexandrá HistAl E4v; iż Włáſtá Scżáſoná Hetmáná zábiłá przećiąwſzy ná nim ſtálony kápálin BielKron 320v, 348.

Zwrot: »do połowice przeciąć« (1): Ciągnął Krol do Kijowá [...]/ iádąc w miáſto vderzył miecżem w fortkę (ktorą oni złotą zwáli) áż do połowice przećiął ná pámięć wiecżną BielKron 345.

Przen: Przerwać, skończyć a. spowodować koniec (2): persecare vitium aliquid ne serpat, Przećiąć/ to yeſt zábieżeć yákiey złośći áby ſie nieſzerziłá Mącz 377c.

przeciąć czym (1): przetnimi to mieyſce słowy Proroká ModrzBaz 52v.

α. Tnąc podzielić na dwie części lub oddzielić od całości; dividere Vulg, PolAnt (8): Medyáná/ pomaga náprzećiw ćięſzkośći dychánia [...]. Ale ieſli ią przetnie bárzo ſzkodźi SienLek 35v; potym Litwá przecięłá powroz/ ná ktorym Gálerá byłá vwiązána StryjKron 315.

przeciąć komu (1): y dał mi przeciąć ręce y nogi á obieśić kazał BielKron 69v.

Fraza peryfr.: »[czyją] witkę przecięła Lachesis« = ktoś umarł (1): (nagł) Nagrobek Marćinowi Stárzechowſkiemu Dźiećięćiu/ ieno XXX. godźin żywemu. (–) Ták moię witkę ſkwápliwie przećięłá Skąpa Lácheſis SzarzRyt C4v.

Zwrot: »przeciąć na poły« (1): Przetni zyemię nápoły/ iużći ſie nie zgoi RejWiz 113.

Szereg: »przeciąć albo przełomić« (1): A to gdy ią [halenę żółtą] przetnieſz albo przełomiſz/ żołtoſć podobna ſzafranowi w niey ſie vkaże. FalZioł III 2b.

Przen (2): Bo gdy iuż kupámi ieden ná drugiego pádáli vmárli/ ſtánął miedzy niemi/ y przećiął onę drogę/ ktora do żywych wiodłá. Leop Sap 18/23.

a) Utworzyć Żydom przejście przez morze (1):

[przeciąć czym na ile czego: Azaż nie ſámą tilko laską [Mojżesz] ktorą w ręku noſił zepſował pychę Fáráonowę [...]/ á thymże przećiął morze ná dwánaſćie ſćieżek. FlawHist 113.]

Zwrot: »w poły przeciąć« (1): Który [Bóg] nie vjeżdżoné w poły przećiął morze KochPs 161.

β. Zabić lub ranić (7):

przeciąć komu (3): vpátrzył ſwoy cżás Skánderbeg/ prętko vchwyćił ſwoią lewą ręką iego rękę práwą/ przećiął mu plecy ſzablą BielKron 242v, 242v; ćiął nań/ chcąc mu głowę aſz do zębow przećiąć. SkarŻyw 413.

Zwrot: »przeciąć [kogo] na poły, na dwoje« [w tym: czym (1)] = dividere in duas partes Vulg [szyk zmienny] (3:1): Przetnićie to dziećię żywe ná dwoie/ dayćież iedney iednę połowicę/ á drugiey drugą Leop 3.Reg 3/25; Oto Páńſki Anioł ſtoi/ trzymáiąc miecż goły/ A tym z wyroku Páńſkiego/ przetnie cie ná poły. KochZuz A5; HistRzym 133v; BudNT Matth 24/51; [BudBib 3.Reg 3/23 (Linde)].

2. [W terenie zarosłym wyciąć rośliny na jakiejś powierzchni tuż przy ziemi [gdzie]: pátrz gdzieby ptacy przebiegáli ſtády/ á tám prztni w łące álbo w przyłogu co naniżey możeſz/ coby było práwie goło/ á tám poſtaẃ śieć CygMyśl H.

przeciąć co: á tám przetni od błotá do błotá lás/ áż do ſámey źiemie/ iż będzie iáko vlicá. CygMyśl Gv.]

Synonim: 1. przekroić.

Formacje współrdzenne cf CIĄĆ.

Cf PRZECIĘCIE, PRZECIĘTY