I.
Przyimek [w tym: cum D (4749), cum G (w znacz. 1.) (1)] (4750):
1.
W funkcji przestrzennej;
contra HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; ad Vulg, PolAnt, Cn (608):
A.
O obiektach nieruchomych (gdy brak ruchu lub ruch jest nieistotny): po drugiej, przeciwnej stronie kogoś lub czegoś na wprost niego;
ante Vulg, PolAnt; e regione PolAnt, Cn; iuxta PolAnt (155):
AA.
W wymiarze poziomym (lub dającym się do niego sprowadzić) (145):
a.
W obu obiektach można wyróżnić stronę frontową: przodem ku sobie nawzajem (40):
A ſieni iey [wschodniej bramy świątyni] były przećiw ſieni zewnętrzney BibRadz Ez 40/34 (
2);
y w wiodl mię do kownáty ktora przećiw ſali/ y przećiw budowániu ku połnocy. BudBib Ez 42/1.
W połączeniu z innym określeniem miejsca (2): zidowy, kthori Abrama ſzlyepego czorką ma y przeczyw themuſz Abramovy wuliczi myąſzka [...] [rzeczy pokradzione] przedal. LibMal 1551/159v; ządal ieſt pisania kupu ktory ma [...] o dom liezący v moſtu przeciw Kuſznierzikowi ZapKościer 1580/16v.
α.
O ludziach (też figurkach o ludzkiej postaci) (34):
αα.
O dwu osobach lub grupach ludzkich: twarzami wzajemnie ku sobie (29):
LubPs N3v;
[Najpierw przysięga obwiniony.] [...] Potym drugi Zyd przećiw niemu ſtoiąc ták ma mowić. [...] GroicPorz aa2;
BibRadz Gen 18/2;
Stáną ná gorze Gárizym ku dobrorzecżeniu Pánu/ Symeon/ Iudás/ Izaſchár/ Efráim/ Mánáſſe/ Beniámin. A przećiw im záſię ku przeklinániu ná gorze Hebal ſtáną/ Ruben/ Gád/ Aſſer/ Zábulon/ Dán/ Neptalim/ á będą w pośrzodku kápłani y Lewite BielKron 45;
BudBib Ios 6[5]/1[13];
gdy [Jozue] wyſzedł w polá Hierychá miáſtá [...]: vkazał mu ſię mąſz/ ſtoiący przećiw niemu zgołym miecżem. SkarŻyw 501.
W połączeniu z innym określeniem miejsca (1): [Hester] ſtánęłá przećiw krolowi ná ſieni/ gdzye miał ſtolec pokoyny. BielKron 115.
Połączenia: »podle [kogo] ... przeciw« (1): Ale [lekarz] ma łáſkáwie podle niemocnego śieść/ álbo przećiw iemu/ iżby lice iego mogł báczyć/ á s niego znáki bráć/ ktora by mu niemoc pánowáłá. SienLek 24.
»prawie [= dokładnie] przeciw« (1): KRólowi rówien/ á ieſli ſię godźi Mówić co więcéy/ y królá przechodźi/ Anno/ kto śiedząc práwie przećiw tobie Przypátruie ſię co raz twéy oſobie KochFr 80.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw sobie« [o dwu identycznych obiektach] (1): á z obu końcu ſkrzynie vcżynicie dwá Aniołki Cherubiny ze złotá przećiw ſobie ſtoiące BielKron 33.
ααα.
W sytuacji walki zbrojnej: o ustawieniu wrogich sobie wojsk, a także pojedynczych osób (19):
BielKron 71 (
2);
Prot B4;
thedy poſtawili náprzodku ieden vff mocny dobrze ſciśniony/ zá nimi drugi pieſzych s ſtrzelbą/ iż byli iáko zaſłoná/ [...] ktora ná ſwym mieyſcu ſtałá przećiw nieprzyiaćielowi/ thák długo áż ſie oni zgotowali. BielSpr 19v;
Przednie tedy vffy potkáli ſie z nieprzyiaćielem/ lewa ſtroná przećiw práwey/ práwa przećiw lewey BielSpr 21v (
6);
OrzJan 123;
Ná ktore [wojsko pogańskie] drugi krol Abia/ gdy przećiw niemu wielkim woyſkiem ſtánęli/ śmiáłym bárzo ſercem wołał SkarKazSej 685b.
W połączeniu z innym określeniem miejsca (1): Arábowie przećiw Károluſowi wielkiemu wálcżąc: vbieráli konie y ſámi ſiebie w ſtráſzliwe lárwy/ kthore cżynili s ſkor Bázyliſzkowych/ Lwich/ y innych ktorych ſie s przyrodzenia konie boią/ y poſtháwili ie ná cżele przećiw nieprzyiaćielſkiemu woyſku BielSpr 44v.
Między dwiema formami tego samego rzeczownika (1): Godźiłoby ſię też huffy ſzykowáć/ á iáko ſię znieprzyiaćielem cżołem przećiw cżołu [contrariis frontibus] ſpotykáć/ bądź wſkok/ bądź lekko/ vkázowáć ModrzBaz 111.
Wyrażenia przyimkowe: »przeciw sobie« [
o dwóch walczących ze sobą osobach,
traktowanych równorzędnie] (
1):
Już [Parys i Menelaus] w rozmierzonym placu przeciw sobie stoją, Gniewając sie i bronią potrząsając swoją. KochMon 31.
»przeciw sobie« [o figurach szachowych tego samego typu, traktowanych równorzędnie] (5): Ktemu wyieżdzáć nie potrzebá w pole/ Wſzytká ſie ſpráwá ogląda ná ſtole. Iáko dwá Krole przećiw ſobie ſiędą/ A rownym woyſkiem potykáć ſie będą. KochSz A2; Bowiem Krolewſkie obie miłoſnice [tj. królowe w szachach]/ [...] W zupełnych zbroiach przećiw ſobie ſtały. KochSz B4 (5).
ββ. Człowiek jest lokalizowany względem innego obiektu (lub odwrotnie): twarzą ku stronie frontowej tego obiektu (lub odwrotnie) (5): POdwoyſkiego s tą Ceremonią kreuią/ Sędźia powiedźie go zá rękę ku mieyſcu ſądowemu/ y każe mu ſyedźieć przećiw ſwemu mieyſcu ná ſtołku nákrytym poduſzką GroicPorz g3; Omoczy pothym [kapłan] pálec ſwoy we krwi/ á ſiedḿ kroć ią kropić będźie przed Pánem/ przećiw zaſłonie mieſcá ſwiętego. BibRadz Lev 4/6; y ſtánęłá [Ester] w ſieni wewnętrzney páłacu Krolewſkiego przećiw gmáchowi krolewſkiemu BibRadz Esth 5/1; BielKron 38v; Tej [Helenie] Wenus miesce przeciw Parisowi dała KochMon 34.
b.
Tylko jeden z obiektów ma wyróżnioną stronę przednią (lub dla drugiego jest to nieistotne); obiekt lokalizowany (lokalizujący) jest zwrócony stroną przednią ku dowolnej stronie obiektu lokalizującego (lokalizowanego) (23):
HistAl A4;
Leop 1.Mach 13/43;
Oblężeſz ie [miasto Jerozolimę] [...]/ y záſádźiſz tarány przećiw iemu. BibRadz Ez 4/2 (
2);
Położon będzye [ołtarz palenia] przećiw kortynie ktora záſłánia Arkę ſwiádectwá przed modlitewnicą. BielKron 33v.
W połączeniu z innym określeniem miejsca (1): prętko Turcy dziáłá záſádzili ná gorze przećiw miáſtu BielKron 315v.
α.
O ludziach (9):
αα.
Człowiek (grupa ludzi) jest zwrócony(-a) twarzą ku jakiemuś obiektowi (7):
O dwu osobach (1): [Abraham wypędził Agar z dzieckiem] Ktora idąc w drogę zábłądźiłá w puſzczy [...]. Gdy im tedy nie z ſtáło wody w fláſzi/ porzućiłá dźiecię pod iednem krzem. Y odſzedſzy ſiádłá przećiw iemu ná ſtrzeleniu z łuká BibRadz Gen 21/16.
O człowieku i innym obiekcie (6):
~ Człowiek jest obiektem lokalizowanym (5): BibRadz Gen 21/16; A gdy [Jezus] ſiedział ná gorze oliwney przećiw świątnicy pytáli go [uczniowie] BudNT Mar 13/3; kazał Iozue kápłanom wtrąby kośćielne vderzyć/ y trąbić/ á ludziom wſzytkim okrzyk vcżynić y wołáć. y wnet mury wſzytki záraz [...] około miáſtá [Jerycho] vpádły/ y ſzedł káżdy wmiáſto wolnie tym mieyſcem przećiw ktoremu ſtał. SkarŻyw 502; A śiedząc Ieſus przećiw ſkárbnicy/ pátrzał iáko rzeſza kłádłá pięniądze do ſkárbu WujNT Mar 12/41 (2).
Człowiek (tu: grupa ludzi) jest obiektem lokalizującym (1): [Wojsko] w polách rownych y przeſtronych ſtáło [...]. Przećiw woyſku były pagorki/ ktore były ná dłużą roſćiągnione: zá tymi pagorki woyſko było Tureckie BielKron 307v. ~
ββ. Usytuowanie człowieka względem strony frontowej obiektu lokalizującego nie jest wyraźnie określone (2): Y poſtánowiłem ſtraż z mieſzczánow Ierozolimſkich/ káżdego ná mieſcu ſwoim y przećiw domowi iego [Biblia Tysiąclecia: przed własnym domem]. BibRadz 2.Esdr 7/3; BudBib 2.Esdr 7/3.
aa.
Obiektem lokalizującym są drzwi i otwory wejściowe (8):
BibRadz Ez 21/22;
Grákus Kſiążę roſkazał w wywnątrzonym ćielęćiu ſiárki/ ſmoły/ á ſáletry z ogniem przypráwionym zádáć/ zápráwiwſzy/ á przećiw iámie iego [smoka] położyć BielKron 340v;
IEſli też chcą ku ſzturmu/ do wybitey dziury/ Vcżyńćie przećiw dziurze/ pod ſamemi mury. Wielki doł y głęboki/ będą weń pádáli BielSat N4 [
idem BielSjem];
Po práwicy iego byłá wrożbá (ná) Ieruſzalim [...]/ áby poſtáwił tárány przećiw bronam BudBib Ez 21/27[22];
A ten podobno Herb [...] iam ſam tymi właſnymi oczymá widział Roku 1575. nád Bramá [!] Gálátſką przećiw Konſtantinopolowi/ po ſtároſwiecku málowány/ wioząc ſie w Bacie [...] pod mury Galatſkie StryjKron 120;
BielSjem 41.
α.
O ludziach (2):
Gdy tedy Turcy przyćiągnęli pod Biłágrod/ położyli ſie nád nádzieię obegnáńcow przećiw bronie Budzyńſkiey BielKron 316.
W połączeniu z innym określeniem miejsca (1): á krol ſiedźiał ná ſtolicy Kroleſtwá ſwego w páłacu przećiw drzwiom domu ſwego. BibRadz Esth 5/1.
c.
Oba obiekty nie mają wyróżnionej strony przedniej (lub nie jest to istotne) [w tym: o dwu obiektach tego samego typu (10)] (66):
Item napyerwey ma bywacz Na kaſzdy rok szeym [...] na Brzegv rzeky dnyeſtra przeczyw szamku choczymowy MetrKor 34/134;
a na nieſtrze chczą patrzicz yednego myeſcza zamkowy abo przecziw Orhyowy abo przeczyw Sorocze y gdzieſſye ym spodobą mieſcze tam vczinya zamek LibLeg 11/58;
I wſtępuie [granica] od morzá y Mádáláá/ y przybiega ku Debbáſeth/ aż do ſtrumieniá ktory ieſt przećiw Iekonie. Leop Ios 19/11;
A to miáſto leżáło wdolinie ktora ieſt przećiw Bethrohob/ ktore znowu opráwiwſzy mieſzkáli w nim. BibRadz Iudic 18/28;
Y pobił Saul Amálechity od Hewilá áż do Sur kthore ieſt przećiw Egiptowi. BibRadz 1.Reg 15/7 (
6);
ieſt Oſtromſki zamek ná brzegu wyſokim nád Dunáiem/ miáſto pod zamkiem/ ma gorę ſzkodliwą przećiw ſobie/ z kthorey widzieć w mieśćie wſzytko BielKron 315v;
Ceſarz [...] poſłał ich [rycerzy z Jeruzalem] [...] do Prus przećiw pogánom. Kthorzy vcżyniwſzy dębową twierdz przećiw Torunowi [...] ſtrzelali przez Wiſłę ná pogány BielKron 346 (
4);
BudBib Num 22/5 (
3);
Tego [gwiazdozbioru Ołtarza] biég ieſt odpráwny: bo przećiw iáſnému Płómieniowi położon ieſt Arkturowému. KochPhaen 16;
chćiałbym domku do wodek: źiołkom/ drzewkom/ ſchowánia: támże też viridarzá/ ſwych źiołek y przewoźnych. Przećiw temu wſzytkiemu/ niechby ſtánął źwierzyniec láſu práwie cudnego GostGospPon 170.
cum G (1): zániosł ie [Samson wrota bramy miejskiej] ná wierzch gory/ ktora przećiw Chewroná. BudBib Iudic 16/3.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (6): przyſzli Izráelczycy tegoż dniá do puſzczey Synái. [...] y rozbili namioty ſwe/ woney puſzczey przećiw gorze. BibRadz Ex 19/2; [Mojżesz nadał Izraelitom prawa] Z tę ſtronę Iordanu w dolinie prećiw [!] Bethfegor/ w źiemi Sehoná krolá Amoreyſkiego BibRadz Deut 4/46 (3); BielKron 45v (2); BudBib Deut 34/6; [lanka [lege: łąka] przeczyff valenthego ploſſzom [lege: płosom]. ZapWpolKośc 1548 9/50v].
W połączeniu z innym określeniem miejsca (30): Leop Ios 18/14; A tyć ſą dźiedźictwá ktore podźielił Moiżeſz w polách Moábſkich zá Iordanem przećiw Ierychu ná Wſchod ſłońcá. BibRadz Ios 13/32; Y położył ſie Saul z woyſkiem ná págorku Háchilá/ ktore ieſt przećiw Ieſymon podle drogi BibRadz 1.Reg 26/3 (6); á ten lichtarz będzye ſtał ku południu przećiw ſtołowi. BielKron 33; y rozbili namioty w polach Moábſkich przećiw Ierichowi. BielKron 42; Klaſztor Biſzowſki z Biſzowey nád Wiſłą przećiw Włocſłáwiowi do Koronowá przenioſł Wiſław BielKron 366; Krolowa Edwigá [...] pochowaná w Krákowſkim kośćiele ná zamku przes Iágiełłá pocżćiwie/ ná lewey ſtronie Koru przećiw zákryſtyey. BielKron 383; (nagł) Wyſpy morſkie przednieyſze ná świećie [...]. (–) [...] Antycerá przećiw Koryntom ná tymże morzu. [...] Gorgones ná Murzyńſkim Oceanie/ przećiw gorze Atlás. BielKron 461v (17); Y leżeli obozámi ći przećiw tym [Izraelici przeciw Aramczykom] [isti contra illos] ſiedm dni. BudBib 3.Reg 20/29 (4); SkarŻyw 485; [Król polski Bolesław] położył ſie w Ruſkich dzierżawach nád Bugiem Rzeką [...]. Iarosław też przyciągnąwſzy z ogromnymi vfámi/ położył ſie obozem z drugą ſtronę Bugá przećiw Polakom StryjKron 175; WujNT Luc 8/26.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw sobie« [
o tego samego typu obiektach traktowanych równorzędnie] =
każdy z dwu po innej stronie,
na wprost drugiego;
contra se Vulg (
5):
iż dáley iecháć nie mogli/ bo thám były gory bárzo przykre przećiw ſobie [Erant ipsi montes oppositi] á skáły z wyſoká wyſzące. HistAl L;
Vdziáłacie też ſiedḿ ſwiec do niego [lichtarza]/ ktore wſtáwiſz w lichtarz przećiw ſobie áby świećiły. BielKron 33;
Ná brzegách morſkich przećiw ſobie ſą dwie mieśćie ſtáre BielKron 274;
[Gwiazdozbiór] DElphin [...] W głowie ma przećiw ſobie dwie á dwie źrzenicy. KochPhaen 12.
~ Połączenie: »przeciw sobie z obu stron« (1): Odpowiedział mu Pan: Wesmi mi krowę trzyletnią/ tákieſz y kozę/ y báráná/ y ſkopu trzylethniego [...]: On wźiąwſſzy tho wſſyſtko/ roſzćiął ye ná poły/ á obie częśći przećiw ſobie zobu ſthron [contra se altrinsecus] położył Leop Gen 15/10. ~
α. O położeniu obiektów żeglujących względem lądu: na wprost czegoś, w pobliżu czegoś; w terminologii morskiej: na wysokości danego punktu (3): A ſtámtąd odwiozſzy ſię/ názáiutrz przybiegliſmy przećiw Chiiu [tj. wyspie Chios]: á drugiego dniá przypłynęliſmy ku Samu WujNT Act 20/15 (3).
β. O obiektach geometrycznych (1): kiedy ſye trafi Klin niemáiąc węgłá proſtégo/ tedy od kątá iednégo: á ieſli ieſt ieden ſzérſzy/ tedy od ſzérſzégo wiodą proſtą Linią do téy ſtrony/ która ieſt przećiw temu kątowi: ták żeby óná Linea gdźie przytyka do téy to ſtrony/ obá kąty proſté vczyniłá. GrzepGeom K3.
γ.
[O obiekcie ujmowanym dwuwymiarowo: naprzeciwlegle (tu: po obu stronach łodygi dokładnie na tej samej wysokości):
W połączeniu z innym określeniem miejsca: Parłyſt [lege: parlist ‘podkolan biały’] álbo Dwóyliſt. ZIele to ieſt podobné Lánce [= konwalii] w liśćie y w wzroſtu/ tylko że ma dwá liſty/ ieden przećiw drugiemu w puł rózgi UrzędowHerb 227b.]
δ. O obiektach (w przybliżeniu) kolistych: na zewnątrz dookoła (1): Oblężeſz ie/ á wybuduieſz báſzty y vſypieſz przećiw iemu wáły/ á obtoczyſz ie obozem BibRadz Ez 4/2.
ε.
O miejscu w tekście pisanym (4):
W połączeniu z innym określeniem miejsca (4): gdyby trzebá wiedźieć/ iáka ieſt ſzántá źiele/ ſzukayże w vkázáczu litery S/ ſzukay rzędem áż do Sz: thám naydźieſz czegoś ſzukał: przećiw onemu ſłowu práwie w tym wierſzu/ ſtoi liczbá/ á pierwſza liczbá známionuie kártę SienLek 196; Ten kluczyk znáczy początek wierſzá káżdego/ ktorego liczbá ná kráiu przećiw iemu ieſt położona. WujNT przedm 28 (3).
d.
O położeniu względem stron świata, pozycji słońca oraz kierunku wiatru: od której strony, w którą stronę (16):
Z nadrzędnym rzeczownikiem (2): Mącz 13c; wſzákoż káżdy vbogi ſtrzeż ſie y gontow/ bo [...] wnet ſie prężą/ co znáć po owym gdźie dách przećiw południowi/ że co lat kilko łátáć trzebá. GostGosp 96.
Połączenia: »od ... przeciw« (1): Decumanus ager, Przeczne gránice/ które dzielą ymienie od wſchodu słóńca przećiw zachodowi. Mącz 38c.
»wedle ... przeciw« (1): Cardines agrorum, dicuntur, Kopce Gránice á poboczne ſćiány wedle południa przećiw pułnocy leżące. Mącz 38b.
Wyrażenia przyimkowe: »przeciw południu(-owi), wiatru południowemu« (
2:
2):
Wiatru z południa oſtrzegay ſie/ á przeciw południu okien nie otwieray FalZioł V 61v;
[Granica dziedzictwa synów Beniamina] chyli ſie [...] ná południe gory ktora pátrzy do Bethoron/ przećiw wiátru południowemu [contra africum] Leop Ios 18/14;
GostGosp 96.
~ W tautologicznym połączeniu z innym określeniem miejsca (1): Nárobił y Forſtow [= desek] ná Przybythek z drzewá Sethym/ ſtoiących [...]. Z kthorych dwádzieśćia było ná południę [!] przećiw wiátru południowemu [ad plagam meridianam erant contra austrum] Leop Ex 36/23. ~
»przeciw pułnocy« (2): Situs Aquilonius, Poległość á ſtroná przećyw pułnocy. Mącz 13c (2).
»przeciw słonecznemu wschodu« (1): á rano przeciw ſłonecżnemu wſchodu okna otwieray aby ſłoncze do gmachu wchodziło FalZioł V 61v.
»przeciw słońcu« = w stronę, skąd padają promienie słoneczne (1): KRzyſzthał kiedy będzie przeciw ſlończu położon/ thedy ogień z ſiebie wypuſzcża y zapala rzecż kthora może być ſpalona FalZioł IV 51b; [Iáycá w ktorych ma być zarodek we cżterzy dni po naſádzeniu poznaſz przećiw ſłońcu przeglądáiąc/ bo ktore ták cżyſte będźie iákieś pod kokoſz włożył to wyymi á inſze podłoż. Cresc 1571 582].
»przeciw wiatrom« (1): Deus meus pone illos [...] ſicut ſtipulam ante faciem venti. Boże moy [...] Położ ie [wrogów Izraela] iako ſlomę zapaloną przećiw wiatrom. WróbŻołt 82/14.
»przeciw zachodowi« (1): Mącz 38c cf Połączenia »od ... przeciw«.
α.
O ludziach (6):
αα.
Człowiek jest obiektem lokalizowanym (5):
Wyrażenia przyimkowe: »przeciw słońcu« (
3):
Pobierz wſzytki głowy [= przywódców] ludu twego/ á zwieśi ie przećiw ſłońcu ná ſzubienicach BielKron 43;
Hannibal ad Cannas, tym obycżáiem Rzymiány poráźił gdy Słońce pocżęlo wſchodźić/ przymuśił ſwoią chytrośćią Rzymiány przećiw Słońcu ſtać/ tákże theż przećiw wiátru ſtali przećiw wſchodu Słońcá BielSpr 43v;
SkarŻyw 483.
»przeciw wiatru« [w połączeniu z innym określeniem miejsca] (1): BielSpr 43v cf »przeciw słońcu«.
»przeciw wschodu słońca« (1): BielSpr 43v cf »przeciw słońcu«.
ββ. Człowiek jest obiektem lokalizującym (o słońcu): na wprost kogoś, komuś prosto w twarz, prosto w oczy (1): Trzebá też to wiedzieć káżdemu ſprawcy woiennemu/ iż kthemu bárzo pomaga wiátr y mieyſcá po ſobie mieć/ ábowiem gdy wiátr w ocży/ bárzo przekáża [...]. Słońce też ieſt ná przekáźie kiedy przećiw tobie świeći/ bo wzrok przeráża ſwoim błyſkániem BielSpr 16v.
BB.
W wymiarze pionowym: nad danym miejscem (10):
Widząc Iozue ſłońce nád zachodem/ boiąc ſie áby [nieprzyjaciele] nie vbieżeli nocą/ wołał ku Pánu/ mowiąc: Nie záchodź álbo nie ruſzay ſie ſłońce przećiw Gábáon/ á mieſiąc przećiw dolney kráinie Háy. BielKron 47v;
Potym dwánaſtego dniá thego mieſiącá/ vkazáłá ſie kometá przećiw Arábiey. BielKron 453;
á thák włożywſzy [król Og Bazan walczący z Żydami] on Kámień ná głowę/ padł nánim pthak Dudek/ przekował gi noſem przećiw głowie iż mu wpadł ná ſzyię BielKron 463;
Ná ſádno tákié lékárſtwo ſłuży. Naprzod gdyſye [!] kóń oſádni/ grzankę z octem ćiepło ná nié przyłóż [...]: á iżby ſye nie śćiéráło śiodłem [...]/ tedy dźiurę w podkłádźie pod śiodłem vczyń/ á z nowu oſzyy/ przećiw oſádnieniu/ á ták możeſz ná nim bes ſzkody ieźdźić SienLek 180.
Między dwiema formami tego samego rzeczownika: jeden na drugim (1): kiedy iuż vłożyſz wárſtę iednę od kóńcá do kóńcá Grobléy/ záſyṕże ią ná wiérzchowiſká tego chróſtu. A záſypawſzy poczniſz drugą wárſtę/ [...] thákże ſye iuż ſpráwuy áż do kóńcá/ wſzyſtko kłádź wárſtę przećiw wárśćie. Strum H2v.
α.
O miejscu na powierzchni ciała człowieka względem narządów wewnętrznych (4):
Albo warz piołyn/ á z figámi go vtłucz/ przymieſzayże Czárnuchy/ á przećiw wątrobie przywiń. SienLek 90;
they ſoli námieſzawſzy z ceglánym oleiem/ ná plaſtr rozmáż/ á z wierzchu przećiw śledźionie przyłoż SienLek 94v (
3).
Połączenie: »prawie [= dokładnie] przeciw« (1): Ale y potym poznáć ieſli mu [koniowi] iedná plec wyſzſza niżli druga/ pewnie wyplecony. A thák ieſliś zá świeżá wyplecenié obaczył/ kolánem mu záś możeſz nátręćić/ álbo ſzydłem zákol práwie przećiw ſtáwowi/ onéy łopátki. SienLek 170.
B.
O obiektach poruszających się;
obviam HistAl, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Cn; adversus Miech, HistAl, PolAnt, Vulg; in Mącz, PolAnt, Modrz, Cn; ex adverso PolAnt, Calep, Cn; super HistAl, PolAnt; in occursum Vulg, PolAnt; adversum PolAnt, Cn; in obvium Miech (453):
AA.
Oba obiekty są w ruchu (218):
a.
W kierunku odwrotnym niż drugi poruszający się obiekt: ku sobie nawzajem; w stronę kogoś lub czegoś; na spotkanie komuś (217):
α.
O ludziach; często – aby kogoś powitać z szacunkiem lub uznać jego zwierzchnictwo; niekiedy też o zwierzętach (193):
wyſſedſſy zmiaſta/ ij ſſli przeciw iemu [Jezusowi] ſcielątz ſwé odzienijé na dródze. OpecŻyw 71v;
podzmy przeciw Iudáſſowi zráydcy ij żydom/ aż [= niech] nás nieſſukaią [...]/ botz oto ktory mie wydatz má/ iuż ſie przyblizá. OpecŻyw 105 (
4);
[Aleksander dobywszy Tyru do Jeruzalem ciągnął.] To żydowie ſłyſząc bali ſie barzo [...]/ Iadus lepak za wſzitek lud ſie modlił/ á gdyż vſnął po modlitwie, przykazał mu Bog weſnie [...] aby w odzieniu biſkupim á ini kapłani w komżach białych przeciw Alexandrowi wyſzli BielŻyw 155 (
3);
A gdy Alexender krol [...] Siem miał w Ruſkim Brzeſciu. Roſkażał Siachmethowi aby tam przijechał, ktorego znamienicie prijął, thak iż też przeciw iemu wyiechał na milę MiechGlab 31;
(did) Iozeph z radoſcią bieży prżećiw oyczu/ a mowi ku Iud⟨asowi⟩ [starszemu bratu] (–) Wſiaday zemną wnet na wos biezmy przećiw iemu A vczynmy mu poczćiwoſcż iako oyczu ſwemu RejJóz P7v;
Vſlyſzawſzy Pauzania [który wcześniej zabił króla Macedonii Filipa] o przyſćiu Alexandrowym/ nathychmiaſt wyiechał przećiw iemu/ ktorego gdy vyrzał Alexander wyiął miecż ſwoy y zabił go. HistAl B4v;
pocżęło z láſow wychodzić niezlicżona wielkoſć ſloniow/ á okrutnie biegli przećiw mężom. Nátychmiaſt Alexander wſiadſzy ná koniá Bucefala/ pocżął przećiw im przyſthępowáć/ á przykazał Macedonom áby s ſobą pędzili wieprze/ sktoremiby ſzli nawáłnie przećiw ſloniom. HistAl I2 (
7);
Ano widzę iákieś goſcie/ A tu do nas iádą proſcie [...]. (–) Pewnie to iuż moy mąż obiecány/ [...] Nu wynidźmy wſzytki przećiw iemu/ Tenći iuż ieſt miłym ſercu memu. BielKom G6;
A Gdy Dawid troſzkę przeminął wierzchu gory/ vkazał mu ſie Sybá ſlużebnik Mifibozetow idąc przećiw niemv/ ze dwiemá oſlomá Leop 2.Reg 16/1 (
2);
Thedy Ionátás przepráwiwſzy ſię zá rzekę/ obieżdźiał miaſtá/ á przyćiągnąwſzy z woyſki [...] do Aſzkálonu/ mieſzcżánie wyſzedſzy z miáſtá/ z wielką vććiwośćią ſzli przećiw iemu. BibRadz 1.Mach 11/60 (
7);
Potym Agrypá poſłał do Zydow s ſtárſzych poſły/ áby ſwemu złemu w cżas záſkocżyli/ poki więtſza nawáłność nie przydzye/ á przećiw Ceſtyowi wyſzli proſząc łáſki BielKron 146v;
Ten [papież Stefan] był iechał do Gálliey ſwą oſobą żądáć o pomoc Pipiná kſiążęciá Fráncuſkiego [...]. Pipinus vcżynił mu tę pocżćiwość iż ſyná ſwego Kárłá wielkiego poſłał przećiw iemu áż do ſethnego kámieniá/ á ſam v trzeciego ſtánął. BielKron 168;
A gdy ſie przybliżáli ku dworu Libuſynemu/ wyiecháłá z wielkośćią pánien przećiw iemu cżynięcy mu poććiwość iáko małżonkowi. BielKron 319;
bo iednák gdy ná tę ſtronę Gor Belgian Tátárowie przyſzli/ żaden przećiw im ná przywitánie niewyiechał/ iedno Krol Ormiáńſki BielKron 438v (
66);
Procedere obviam. Przećiw komu wyniść. Mącz 44c (
2);
Tedy gdyż ſie ludzie dowiedzieli że náleźiono mężá świętego/ ktorego wſzytko miáſto ſzukáło/ wyſzli wſzyſcy przećiw ćiáłu świętego Alekſzego. HistRzym 126 (
7);
Rozwiężyſz mu [Chrystusowi] onę mizerną oſlicżkę niewinną duſzę ſwoię [...]. Wynidźże z nią przećiw iemu/ á poday mu ią pod nogi iego RejPos 87v;
A Anná ſiedziáłá wyglądáiąc y tu y owdzie ku drodze zá ſynem ſwoim. Ktorego vyrzawſzy idącego [...] wybieżawſzy przećiw niemu/ vwieſiwſzy ſię ſynowi v ſzyie/ mowiła ták kniemu/ niechay iuſz vmrę miły ſynu/ gdym ćię oglądáłá BudBib Tob 11/8 (
7);
Náſzy też do Páryżá prowádzeni hoynie/ Támże z wielkim tryumphem przyięći przyſtoynie. [...] Przećiw nim wyieżdzáli Grábiowie paniętá. StryjWjaz A4;
SkarJedn 195;
[dziekan kościoła do św. Hugona biskupa] przyſzedł/ áby zręki iego w zakonne ſzáty był oblecżony: tą nowiną ták ſię vweſlił/ iſz złoſzká ſię porywáiąc á przećiw niemu chcąc wyniść/ máło ſię nieſłukł. SkarŻyw 293;
Prełaći kośćielni/ krolowie y kśiążętá y miáſtá/ w wielkiey go [św. Wincentego] vcżćiwośći mieli/ wychodząc y z proceſſyámi przećiw iemu y z wielkimi pocżty iezdnych. SkarŻyw 310;
S. Dunſtánus: ſzedł do Krolá. á gdy Krol wedle zwycżáiu przećiw niemu wyſzedł á rękę mu podawał: on mu twarz zmarſcżywſzy/ ręki vmknął. SkarŻyw 510 (
11);
Przyſtaw Królá Szweckiégo przedśię dobrze tuſzył/ Bo (powiáda) niżem ia do Gdańſká ſye ruſzył: Iuż były przećiw tobie wyſłáné okręty KochPam 86;
chwali ćię Pánie Zbor Anielſki/ tákże y śmiertelny cżłowiek [...]. Lud Iudzki przećiw tobie/ z pálmámi wyſzedł był ná drogę. ArtKanc E5v;
WujNT Matth 25/1;
gdy ſię [Jefte] z woyny z wielkim zwyćięſtwem wracał/ oná [jego córka] przećiw iemu z ſwemi rowienniczkámi pánienkámi/ z bębny y z tańcy wyſzłá. SkarKazSej 668b (
2).
W przeciwstawieniu: »ku ... przeciw« [o usytuowaniu względem siebie dwu poruszających się ku sobie osób z punktu widzenia jednej z nich] (1): Moſkwá to w obycżáiu ma/ iż gdy przećiw poſłom wielkim y máłym wyieżdżáią/ álbo też przećiwko im drudzy w inym Kroleſtwie/ ſtrzegą tego pilnie áby przodek mieli: Nie s ſtąpi s ſwey drogi nikomu/ áni ſie s koniá ruſzy/ áż ten pierwey powſtánie ku ktoremu wyiechał/ álbo kto przećiw iemu. BielKron 434v.
Połączenie: »przeciw ... przeciwko« (1): BielKron 434v cf W przeciwstawieniu.
αα.
O poruszaniu się w kierunku kogoś w celu podjęcia walki zbrojnej (67):
A gdyż Porrus ſwe zwierzęta przeciw ludu Alexandrowęmu puſcił. Alexander kazał na ſzpicżi poſtawić ony miedziane zwierzęta roſpalone. BielŻyw 159 (
2);
HistAl F7v (
2);
Leop 2.Reg 5/19;
wzgárdźiwſzy roſkazánie Páńſkie/ vpornieſćie ná gorę ćiągnęli. Tedy Amoreiczyk ná onej gorze mieſzkáiący/ wyćiągnął przećiw wam á gonił was nie ináczey iáko pczoły y poráźił was BibRadz Deut 1/44 (
2);
A w tym cżáſu krol Egipſki ciągnął z woyſkiem ku Ieruzálem/ áby wyzwolił krolá Sedechiaſzá od Nábchodnozorá. Słyſząc tho Nábchodnozor/ ciągnął przećiw iemu ze wſzytkim ludem od Ieruzálem. BielKron 95;
Ferdybáſzá wyiechał w pole/ gdzie ſobie mieyſce dáli. Skanderbeg też przećiw iemu/ podkali ſie drzewcy/ tráfił go Skanderbeg nád tarcż w cżoło BielKron 248v;
Thátárowie poſzli do Litwy [...]. Krol [Aleksander] kazáł ſie przećiw im wypráwiáć [...] [na prośbę Michała Glińskiego] ruſſył ſie Krol ná poły vmárły ſnimi przećiw Tátárom w kolebce BielKron 403 (
39);
Ieſli wielkiego ludu potrzebowáli [Rzymianie]/ tedy dwie Legie á nawięcey trzy przećiw nieprzyiaćielom ſyłáli/ bo oni tho zá wielką ſzkodę mieli/ wielki lud poſyłáć nie ćwicżony ku potrzebie/ woleli trechę [!] á ſpráwnego poſyłáć. BielSpr 12 (
3);
BudBib 1.Reg 18/30 (
2);
ModrzBaz 119;
SkarŻyw 502;
StryjKron 190 (
3):
WujNT Luc 14/31;
SarnStat 438 (
2);
KmitaSpit B2 (
2).
W połączeniu z innym określeniem miejsca (4): [Roku 1542 Rosennius, hetman króla francuskiego] gdy ſie z Niemiec lud Rycerſki wypráwił do Węgier przećiw Turkom [...] wtárgnął do Brábáncyey BielKron 192 (4).
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw sobie« [o dwu obiektach traktowanych jako równorzędne] (2): Gdy przyſzedł cżás bitwy/ wyciągnęły woyſká przećiw ſobie. BielKron 59 (2).
β.
O ruchu w kierunku, skąd nadchodzą obiekty poruszające się dzięki działaniu sił natury (20):
Reflo, Spiro ex adverso, contra flo – Prżecżim [!] temu dmuchąm, oddmuchuię. Calep 904a;
Ale ieſli wiátr Euronotus ſrogi Abo więc Auſter ná wiślne odnogi Po wodźie ná doł przećiw ſztabie wieie: Zmylić [lege: zmyli-ć] nádźieie. KlonFlis H4.
Wyrażenia przyimkowe: »przeciw wiatru« (
3):
~ W przeciwstawieniu: »ku wiatru ... przeciw wiatru« (2): Nábijayże ie [race] prochem [...] Przywięż laſkę pod wagą/ a zápal od dźiurki/ Poydzie wzgorę ku wiátru/ poki s ſtáwa [!] rurki. [...] Gdy Báwełny przycżyniſz/ w prochu ią vwárzyſz. Ieſli puśćiſz ku gorze/ przećiw wiátru poydzie. BielSat N3 [idem] BielSjem 39.
Wyrażenie: »przeciw południowemu wiatru« = z północy na południe (1): [Król Apollon] kazał okręt przyprawić [...]/ á tám wſzedł do niego/ y porucżył ſie wiátrom. Gdy iuż dzieſięć dni po morzu pływał: powietrze ſie im przemieniło przećiw południowemv wiátru: y wſtał z pułnocy wiátr HistRzym 11v. ~
»przeciw wodzie« = pod prąd (też przen) (15): Zaſz nie wiecie ze trudno przećiw wodzie pływać RejJóz I5; RejKup n3v (2); BielKom F7; RejZwierz A6 (2); [Paweł wielki kupiec z Włoch prosił, aby mógł jechać z Indii do Moskwy] Napierwey rzeką Induſem [...] przećiw wodźie iść s tymi towáry s Kálekutu/ [...] Wolgą pothym do Moſkwy miaſtá/ wſzytko przećiw wodźie BielKron 436v (3); BielSjem 10; iſz po ſtráconey tey pierworodney ſpráwiedliwośći dobrze cżynić ludziom/ ieſt iáko przećiw wodzie płynąć. SkarŻyw 261; Calep 1023a; WIelkich Iágiełow potomku iedyny, [...] W tákowey náſzey żáłoſney niezgodzie, W niewielkiey łodce, przećiw śilney wodzie, Niechcąc ia płynąć, nawy ſie twey chwytam GrochKal 2; Ale gdy przyidźie przećiw wodźie płynąć/ Potrzebá żagle wydęte rozwinąć KlonFlis E4v.
~ W przeciwstawieniu: »po wodzie ... przeciw wodzie« (1): ſnádniey Krześćijánom po wodzie iść do nich bes pracey/ niżli onym [Turkom] do nas przećiw wodźie cżyniąc s pracą wielką BielSpr 59. ~
b. W tym samym kierunku, ale po przeciwnej stronie czegoś, równolegle względem kogoś (1): Y ſzedł Dawid y mężowie iego drogą/ á Szymehy ſzedł bokiem gory przećiw niemu [ex adverso eius] BudBib 2.Reg 16/13.
BB.
Ruch jednego obiektu odbywa się w kierunku obiektu nieruchomego (lub którego ruch jest nieistotny): w stronę kogoś lub czegoś, ku komuś lub czemuś (obiektem poruszającym się jest prawie zawsze człowiek, grupa ludzka, rzadko zwierzę, wyjątkowo – powietrze (wiatr)) (232):
przepráwiwſzy ſye przes rzekę/ ſzedł [Jakub] przećiw gorze Gáláád. Leop Gen 31/21;
á wſſyſtek lud ſſedł przećiw drodze oliwney ktora pátrzy ku puſzćżey [!]. Leop 2.Reg 15/23 (
4);
BibRadz 1.Reg 15/12 (
3);
Weientowie ná chytrość ſie vdáli/ przećiw im wołow pięknych kilko ſtad puśćili wolno/ vcżyniwſzy zaſádkę. A gdy ſie Fábiuſowie wyrwáli ná łupieſtwo wołow/ ogárnęli ie y zbili BielKron 120v;
Potym wſzyſcy rzućili ſie w nawach [...] z wielkiem pędem przećiw miáſtu Kánonor. BielKron 459v (
5);
Properare obviam alicui, Kwápić ſie przećiw komu. Mącz 492c;
Jako żórawie, kiedy bliską zimę czują, Z krzykiem przeciw wielkiemu morzu polatują KochMon 19.
W połączeniu z innym określeniem miejsca (1): [Rebeka spotkała przy studni sługę Abrahama i dała mu się napić oraz napoiła jego wielbłądy, a on ją obdarował złotymi ozdobami] Bieżáłá tedy dźieweczká/ y oznaymiłá to wſzythko w domu mátce ſwey. [...] [Brat Rebeki] bieżał przećiw onemu człowieku ku ſtudni. BibRadz Gen 24/29.
Połączenie: »przeciw ... ku« (1): Napierwey Węgrowie po práwey ſtronie [...] nie mogli ſtrzymáć Thureckiego Ludu/ pierzchnęli iedni przećiw Gálácyey/ drudzy ku Romániey ná gory BielKron 390.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw słońcu« = pod słońce (1): iáko więc rány Zefir ná ćichym morzu podnośi báłwány/ Ná piérwſzym ſłońcá wſchodźie/ któré [...] Potym zá dużſzym duchem co raz gęſtſzé wſtáią/ A płynąc przećiw ſłońcu dáleko błyſkáią KochProp 14.
a.
Aby stawić się przed kimś, czasem – aby przekazać wiadomość ustną lub pisemną: do kogoś (14):
Y iąl ſie podnoſitz [Jezus] motzą ſwą. Przeciw iego ſwięté miloſci/ anieli wſſytcy ſkorow ſwych iemu zabieżeli/ raduiątz ſie weſolo OpecŻyw 174;
Przeto Ammon poſłom Dawidowym chcąc im lekkość wyrządzić/ ogolił poł brody káżdemu [...]. A gdy to Dawidowi powiedzyano/ poſłał przećiw poſłom áby mieſzkáli w Ierycho/ áżby im brody odroſły. BielKron 70v (
6);
Legationem contra aliquem decernere/ Poſelſtwo przećiw komu wypráwić. Mącz 48d;
HistHel B4;
SkarJedn 90;
á ono ś. Páweł/ y ś. Piotr z ſwoich grobow zmartwychwſtawſzy ku gorze przećiw Pánu ponieſieni będą ReszList 180;
WujNT Luc 22/52 (
2).
α. Aby stawić się przed sądem (1): Sługá tedy [...] poydźie naprzod ná ono mieyſtce gdźie ſye zámordowánie sſtáło/ y przywoła Mężoboyce głoſem wielkim/ miánuiąc go właſnym Imięniem y przezwiſkiem/ áby ſtánął do Práwá przećiw temu.N. GroicPorz nv.
b.
Aby walczyć zbrojnie (188):
Potym [Aleksander] przeciw ziemi ktora rzecżóna Thyrus ciągnął, to krol ich vſłyſzawſzy, iemu ſie pokorzył BielŻyw 160;
LibMal 1543/74;
gdi mu [królowi egipskiemu] powiedziano iże Artaxerxes krol Perski z mocną ręką nieprzyacielską przećiw iemu [super eum] przyciągnął [...] HistAl A;
zebrał ludu barzo wiele/ nieprzyaćielskim obycżaiem biegł przećiw krolowi. HistAl B4;
a niekthorzy też ſnich wſtąpiwſzy w łodzie przećiw iemu [Aleksandrowi] wyiezdzili ná brzegi morskie. HistAl D7v (
15);
Woienne Práwo/ ieſt obyczay ſtoczenia walki [...]/ wyſzćie przećiw nieprzyaćielowi zá znákiem [= na rozkaz] GroicPorz a3;
á położyli ſie [Tymoteusz ze swym wojskiem] obozem zá rzeką/ będąc iuż gotowi wyiácháć przećiw tobie [tj. Judzie Machabeuszowi] ku boiowi. Leop 1.Mach 5/39;
Sálmánáſſár Krol Aſſyryiſki ćiągnął przećiw Sámáryey y obległ ią. BibRadz 4.Reg 18/9 (
12);
ále wzyął [Dawid] kiy páſterſki á pięć kámieni z rzeki [...] y ſzedł przećiw Goliáthowi/ ktory vyrzáwſzy go rzekł/ ázażem ia pies żeś ná mię s kijem przyſzedł. BielKron 65v;
Wywiodł thedy Wittellius dwánaśćie chorągwi ſwoich Włochow/ przyiechał pod mury/ wytocżyli ſie przećiw iemu Turcy broną od wſchodu ſłońcá [...]/ podkáli ſie wſzytcy gęſtym boiem. BielKron 314v (
87);
Trzeba mieśca pewnego ſzukać obozowi/ I oſtrożnie idź [lege: ić, tj. iść] przeciw nieprzijacielowi. KochSat Cv;
Ibo animis contra vel magnum praestet Achillem, Przećſię poydę ſmiele przećiw yemu by też dobrze mężnością Achilleſowi rowien był/ álbo przewyſzał Achileſá. Mącz 419c;
Bo Turcy máią ten obycżay [...] iż pierwey niż głowne Woyſko ich przyćiągnie: puſzcżáią Globum przećiw nieprzyiaćielom (marg) Globus uff Prędki. (–) BielSpr 56 (
7);
á dopuſzcżał ſię [Joachim] złośći przed Pánem. A przetoſz przyćiągnął przećiw niemu Nábuchodonozor krol Bábilońſki/ á zwiążawſzy go łáncuchem/ záwiodł do Bábilonu. BudBib 3.Esdr 1/39[40] (
2);
CzechRozm 140;
ModrzBaz 102v (
4);
iſz Bolesłáw Chrobry [...] vczynił przymierze z Wołodimirzem Xiążęćiem Ruſkim/ á ſam ćiągnął przećiw Xiążęćiu Czeſkiemu Bolesławowi Brátu ćiotecznemu/ ktory Polſkie gránice około Klocká náiezdzał StryjKron 165 (
8);
KochJez A4;
ZawJeft 14;
ActReg 44;
OrzJan 61 (
2);
SarnStat 1225;
iż gdy Kátolicy do odbieránia źiemie świętey przećiw Turkom ſie wypráwili/ Grekowie odſzcżepieńcy/ nie dopuśćili im w źiemi ſwey źimowáć PowodPr 57 (
2);
CzahTr I3.
W połączeniu z innym określeniem miejsca (28): Kaydan Hetman obrocił ſie ku Słowienſkiey ziemi przeciw krolowi Beli MiechGlab 17; [Grecy] z więzyenia vciekli do ſwoich [...]. Krol też Láomedont zebrawſzy lud ciągnął przećiw im do brzegá morſkiego. BielKron 54v (16); Krol Ludwig [...] wyćiągnął przećiw nim [Turkom] z Ludem ſwym/ [...] ku Moacżowi miáſtecżku po práwey ſtronie Dunáiá miedzy Budzyniem á Biłagrodem BielSpr 56 (2); Potym Iarosław Iedynowłaicá Ruſki/ Roku 1018. zebrał wielkie woyſko [...] y ćiągnął do Polſki bez wieśći/ przećiw Krolowi Bolesławowi Chrobremu. StryjKron 175; Olgerd [...] wypráwił ſię przećiw Tátárom w dźikie polá StryjKron 416; Krolowa Węgerſka/ poſłáłá wnet Zięciá ſwoiego Sigmuntá [...] we dwánaśćie tyſięcy Węgrow przez Sądecz do Mázowſza przećiw Semowitowi StryjKron 472 (9).
Połączenie: »na [kogo] ... przeciw« (1): Ale Węgierſcy Pánowie [...]/ wnet Stephaná Woiewodę [...] nápomináli/ áby ſię oſtrzegał/ gdyż Krol Polſki to woyſko nie ná Turki ále przećiw iemu ſámemu wiedzie StryjKron 672.
α. O robieniu podkopów (5): kopáli ſie Thurcy pod báſzthy y wáły prochy záſadzáiąc. Náſzy takież kopáli ſie przećiw Turkom y prochy záſádzili BielKron 316v (2); Ieſli ſie też kopáią pod mury/ párkány/ Kopayćie ſie przećiw nim/ pod mur álbo śćiány. BielSat N3v [idem BielSjem]; BielSpr 64; BielSjem 40.
β. O pociskach (3): Mącz 459c; iż więcżſzą náwáłnośćią cżyni [= strzela] káżdy z gory niż z dołu/ ábowiem: ktho z niſká cżyni przećiw mieyſcu wzgorzyſtemu ze dwiemá cżynić muśi/ y z mieyſcem y z nieprzyiaćielem BielSpr 15v; Szymehy [...] miotał kámieńmi przećiw niemv [Dawidowi] BudBib 2.Reg 16/13.
c. O usytuowaniu kierunku ruchu względem położenia słońca w określonej porze roku (tu: zimą) (1): Z onąd ruſzywſzy zaſtępy iechał [Aleksander] nád brzegiem morzá Oceańskiego/ przećiw ſthronie gdzie ſlońce vſtawa w Kozoroſcu známieniu niebieskim HistAl M4v.
d. O patrzeniu: w kierunku kogoś lub czegoś, na kogoś lub na coś (3): I zákrył Moizeſz twarz ſwoię: Bo nieśmiał pozrzeć przećiw Bogu. Leop Ex 3/6; BielKron 12; idź ná koniec gory/ A pátrzay przećiw morzu iákieykolwiek chmury. HistHel C2.
e.
O ruchu, którego skutkiem jest (ma być) usytuowanie danego obiektu przed przednią częścią (frontem) innego (też przen) (10):
α. O ruchu części ciała lub całej sylwetki (9): A gdy vſlyſſał Krol Ieroboám rzecż kthorą vcżynił mąż Boży [...] wyćiągnął rękę ſwą od ołtarzá mowiąc: Imćie go. Y vſchłá wnet ręká iego ktorą był wyćiágnął [!] przećiw niemu Leop 3.Reg 13/4; będą ſie modlić [Izraelici] tobie obroćiwſzy ſię przećiw ziemi ſwey ktorąś dał oycom ich/ y przećiw miáſtu ktoreś obrał/ y domowi ktorym zbudował imieniowi twemu. BibRadz 3.Reg 8/48 (5); ále on rękę śćiągnąwſzy przećiw kośćiołowi ták przyſiągł. BudBib 2.Mach 14/32 (3).
β. O usytuowaniu wojsk (1): Drugie [hufce] zbroiſte/ mocne/ chutkie z drzewy/ obroćić przećiw rogom nieprzyiaćielſkim/ áby ie mogli przełomić BielSpr 18.
CC. O przyjmowaniu pozycji stojącej na widok osoby, która wchodzi: przed kimś, z twarzą zwróconą w jego stronę; zwykle dla wyrażenia szacunku (4): PRzyſzedł kſiądz z długą brodą/ miedzy towárzyſze/ [...] Powſtáli przećiw niemu RejFig Dd2; In curiam venimus honorifice sane consurgitur, Prziſzlismy dó rády/ vczćiwie przećiw nam powſtano. Mącz 435c; BudBib 3.Reg 2/19; Cżemu oycże przećiw krolowey niewſtánieſz SkarŻyw 310.
2.
Wskazuje na obiekt osobistego ustosunkowania (często uczuciowego) lub traktowania: w stosunku do, w odniesieniu do, wobec;
in HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; contra HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; erga PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; adversum Vulg, PolAnt, Cn; super PolAnt, Vulg; ad, ex adverso PolAnt, Cn; cum PolAnt; adversus Modrz (569):
Tęć wolą przećiw tobie mam/ Iż ćię wolnego vdziáłam. BierEz D3;
yſch pan Voyewoda wthem przimyerzv [...] ſtatecznye ſzye y prziyaczyelſkye. przeczyw yego Kro. mczi y panyſthwam yego Kro.mczi zachowacz chcze. LibLeg 11/171 (
5);
RejPs 122v marg;
LibMal 1544/88v;
RejJóz E7v;
ZapWar 1545 nr 2646;
á wy też máiąc złe ſamnienie przećiw nam/ iużeſcie nas winne vcżynili/ iżeſmy Straxágonę s páńſtwá ſlożyli HistAl D7 (
3);
MurzNT 3v;
KromRozm II e2 (
5);
Diar 74;
GliczKsiąż A2v (
3);
Sędźia ták ſye w then czás [tj. podczas tortur] przećiw człowiekowi ma ſtáwić/ áby ſye więcey widźiał być łáſkáwym Sędźiem/ niż okrutnikiem GroicPorz hh4v (
2);
Miáſto thego co by mię miłowáli/ vwłacżáli mi [...]. I położyli przećiw mnie złe zá dobre [= odpłacili złem za dobro; posuerunt adversum me mala pro bonis]: á nienawiść zá vmiłowánie moie. Leop Ps 108/5 (
2);
Y rozgniewał ſie Fárao przećiw tem dwiemá dworzánom/ to ieſt przećiw podczáſzemu przednieyſzemu/ y przećiw piekárzowi przednieyſzemu. BibRadz Gen 40/2;
A ieſliż ieſzcze y przeto mnie poſłuſznemi nie będziećie/ á vpornie ſie przećiw mnie poſtáwićie. Tedy ia też w gniewie ſwem zábieżę wam BibRadz Lev 26/27;
Widźiałeś mię [Panie] y doświádczyłeś ſercá mego przećiw ſobie BibRadz Ier 12/3 (
9);
ále Pan Bog wdzyęcżniey ofiárę Abelowę prziymował [...]/ niż Káimowę co ią ſam zápalał. S they przycżyny Kaim miał złe ſerce przećiw brátu Abelowi BielKron 3;
bo mamy tho dufánie o Máieſtaćie Ceſárſkim/ iż nie ieſt inákſzey myśli przećiw nam/ iedno iáko my przećiw iemu. BielKron 414 (
14);
Niech wiem iako ſie ludzie będą mieć ku tobie/ Bo nie wſzytkich iednako uznaſz przeciw ſobie. KochSat C3;
Quin te hilarem das mihi, Czemu ſie nieochotnie maſz przećiw mnie. Mącz 91c;
Observatote quam blande mulieri palpabitur, Báczcie yedno yáko ſie będźie vmiezgał przećiw białeygłowie. Mącz [274]b (
5);
Ale dyabeł przywodźi z ſobą trzy ſwiátki/ pychę/ żądość ćieleſną/ y żądość ocżu: Przećiw ktorym mamy ſie mieć mądrze. HistRzym 76;
ále [Pan] pátrzy ná ſerce á ná vmyſł twoy/ iáko gi záchowywaſz ábo obrácaſz przećiw bliźniemu á brátu twoiemu. RejPos 181v (
4);
Iáko mogąc nieborak odgryzał ſie nędzy/ Acż s płácżem łzámi cżęſto oblał ſztucżkę chlebá/ Znáiąc że było inák ſpráwowáć ſie trzebá/ Przećiw dzieciom niewdzięcżnym co ná to niedbáią/ Owſzem miłość rodzicow lekcże poważáią. HistLan Bv (
3);
KuczbKat 435;
ZApomniałeś podobno onych ſwiętych przodkow ſwoich [...] ieſliże ták ſproſnie nádymáli twarzy ſwoie przećiw bliźnim ſwoim RejZwierc 69v (
3);
BielSpr 47;
RejPosWstaw [414] (
2);
A ták chcąc Nikánor okázáć iákiego [tj. złego] był ſercá przećiw Iudom posłał pięć ſet drabow áby go [Razysa] poimáli. BudBib 2.Mach 14/39 (
2);
MycPrz I [A]3;
BudNT Hebr 12/10;
iáko ſie ieden przećiw drugiemu w ſąśieſtwie mieſzkáiąc vććiwie záchowáć ma CzechRozm 96v (
8);
ModrzBaz 11 (
2);
żebym ſię iáko nie chriſtyańſkie/ przećiw I.M. ábo y przećiw komu inſzemu/ [...] z gniewu nieprzyſtoynego/ á pomſty prágnącego/ obchodzić y ſpráwowáć miał CzechEp 7;
Piſząc to o Michále ś. iż on rozpieráiąc ſię o ćiele Moiżeſzowym z ſzátánem/ nie śmiał/ przećiw niemu/ podnieść ſądu bluźnierzſkiego/ to ieſt/ nie śmiał mu złorzeczyć/ ále rzekł/ niech ćię Pan sfuka etc. CzechEp 99 (
20);
NiemObr 155;
BielSjem 9;
KochPam 86;
ActReg 30 (
2);
Náuká Vrzędnikowi/ iáko śię ma przećiw Kmiotkom ſpráwowáć. GostGosp 28;
OrzJan 30;
Okazánie tedy miłośći wáſzey [...] okażćie przećiw nim [braciom] WujNT 2.Cor 8/24 (
5);
(marg) Pácholętá Przećiw poſtronnym [= zagranicznym posłom]. (–) Cudzoźiemcy/ pácholętá/ pácholikowie/ y inné lekkié oſoby [...]/ áby ſie ſpokoynie [...] záchowáli: á zwłaſczá przy ſłuchániu Posłów Pánów poſtronnych SarnStat 16;
[miasta pruskie] nayduiemy bydź vpádłémi w dobrách Exequuciiéy należących/ y tákże przećiw nim poſtąpiemy/ iáko y przećiw inym/ obyczáiem wysſzéy opiſánym. A tákże téż y przećiw tym/ którzy Rewizyiéy nie dopuśćili SarnStat 1131 (
11);
[W inwokacji do Apolla:] Wźiąłem Lutnią [...]/ Y ná ſześć roznych głoſow nawiązałem ſtrony. [...] Nie będźieſz bronił vſzu/ á dobroći twoiey Vżyieſz przećiw tey to máłey pracy moiey. WitosłLut A2v;
a Pan prześliczną żónę [...] Ma [...]/ v któréy dowiodę/ Ze wykradnę z ſercá iéy miłość ku mężowi/ A rozpalę ią wſzytkę przećiw młódźieńcowi. GosłCast 15;
Ieſlim co dobrze czynił/ przećiw wam [...]. Od nawysſzégo ſprawce/ á Bogá moiego To pochodźi. GosłCast 18 (
3).
Z nadrzędnym rzeczownikiem (369): OpecŻywList C2; FalZiołUng V 119v; práwie vmyſl ſprzećiwny naſtrogili ſą ſobie przeciw mnie. RejPs 83; LibLeg 11/171v (2); SeklKat I4v (2); HistAl K4; HistAlHUng A2v; KromRozm I I2v; trfai ſtale wtyi nadźiej/ ktoráś [!] rás przed śię wźiął/ o bożyi przeciw tobie miłości MurzHist Mv (2); [Chrystus] znyezmyerney miłoſci y miłoſyerdźya przećiw rodzáyowi ludzkyemu/ człowyeczeńſtwo ná ſye przyyął KromRozm II b2v (8); KromRozm III B7 (4); Diar 70 (2); DiarDop 106; pan Bog chuć á ſerce nieyákye rodzicom przećiw płodu ſwemu wlał á przydał/ áby ták ono miłowáli y ſſánowáli yáko kyedy ſámi ſiebye. GliczKsiąż D2v (7); Czo zá ſerce ieſt nyewyernych przećiw koſciołowi Bożemu. LubPs Q3 marg (13); GroicPorz bv (5); Leop 1.Reg 20/9 (3); LeszczRzecz A6; bedąc [!] wdźięcznym pámiętnikiem ná dobrodźieyſtwá W.K.M. [...] dzięki cżynię. A chcąc nieiákie tey tákowey mey wdźięcżnośći świadectwo przed ocżymá ludzkiemi przećiw W.K.M. Pánu ſwemu przyrodzonemu pokázáć/ vmyſliłem to co v ſiebie mam zá naywiętſzą pocżtę [= przekład Biblii] ofiárowáć W.K.M. BibRadz *2; Wielka ludzkość Iozefowá przećiw bráćiey ſwey/ á zwłaſzczá przećiw Beniáminowi. BibRadz Gen 43 arg; Okaż [Boże] dźiwne dobrotliwoſći twe [...]/ przećiw tym ktorzy powſtawáią [ad insurgentibus] przećiwko práwicy twoiey. BibRadz Ps 16/7 (30); Słyſząc drudzy iego dobre [Romulusa] á miłośćiwe záchowánie przećiw poddánym/ dobrowolnie ſzli do niego BielKron 99v; Ten to Papież [Eugeniusz IV] rozgrzeſzył był Włádziſłáwá Polſkiego y Węgierſkiego krolá [...] od przyſięgi przećiw Turkom BielKron 188v; [Przemysł] przypominał im [panom radnym] [...] áby miłość/ wierność á bácżenie káżdy záchował przećiw bogu á pánu ſwemv BielKron 320v (33); (nagł) [...] PANV SIGMVNTAVGVSTOVVI KROLOVVI [...] (–) PAnie moy [...] racz i ti moię tę kwapioną Pracą za wdzięcżne prżyiąć, a ſwą przirodzoną Ludzkość okazać przeciw tey leſney potworze [tj. satyrowi] KochSat ktv; Concitare magnum odium in aliquem, Pobudźić przećiw komu nienawiść. Mącz 260a; Alicuius beneficia in se exponere Wyliczić/ znáć dobrodźieyſtwá cziye przećiw ſobie. Mącz 310d; Animo et voluntate ab aliquo dissidere, Nie módz ſie przećiw komu zdobyć ná dobrą chuć [= życzliwość] Mącz 379c (19); OrzQuin G4 (2); SarnUzn F5; RejAp 29v (2); GórnDworz Bb2v (2); RejPos 44v (5); RejPosWiecz2 92v; BiałKat 163v; HistLan B3; KuczbKat 375 marg; RejZwierc 96v (3); BielSpr 47; WujJud 35 (4); WujJudConf 19v (4); A vkazáłá ſie tá łáſká przećiw nam/ gdy [Chrystus] tu dla nas przyść racżył ná ſwiát RejPosWstaw 21v (3); proſzę ábyśćie pomniąc ná dobrodzieyſtwá [...]/ każdy z was przećiw mnie y ſynowi memu życżność záchował. BudBib 2.Mach 9/26 (5); Nievſtáwiczność niktorych Pánow Litewſkich/ ktore [lege: ktorę] pokázuią ná ten czás przećiw temu oſieroćiáłemu Páńſtwu Koronnemu tákże y Kſięſtwu ſwemu MycPrz II Dv (4); iż y w tym ieſzcże/ powinowáctwu [= powinności] náſzemu przećiw Bogu my nie doſyć cżynimy/ gdy ſie cżęſto [...] we złe ſpráwy wdáwamy CzechRozm 213v; Bo Oćiec mądry y bácżny/ chcąc wyrozumieć vmyſł dźiatek ſwych przećiw ſobie/ [...] tedy ich więc cżęſto rozmáitym ſpoſobem doświádcża CzechRozm 237v; Bądź vmyſłu dobrego przećiw twemu ſprzećiwnikowi CzechRozm 246v (33); Słynie [Popinus] y dziś ná ſwiecie ták iáko krol práwy/ Wſzákoż tákiey ſtałośći nie miał nigdy w ſobie/ W iákiey záwſze Boguckie poznaſz przećiw tobie. PaprPan P3v; (nagł) Marćin Służowſki woyt Chmiel. (–) [...] choćbyś cebrem pić chciał/ S tegoć ſie prze dobroć ſwą wiedz nie będzye vmiał/ Wymowić: więc vcżynność w nim maſz przećiw ſobie/ Owa we wſzyſtkich cnotach zálecam go tobic [!]. PaprPan Aa3v (5); KarnNap A2 (6); Abowiem te dwie rzecży [przyrodzony dowcip i mowa] miedzy ludzmi ſprzyiázną iednego przećiw drugiemu ſkłonność [benevolentiam hominum inter ipsos] naywięcey mnożą ModrzBaz 2v; Rycerſka doſtoyność bywa nábywána/ cżęśćią zasługámi przećiw Rzecżypoſpolitey/ cżęśćią też pewnemi ceremonijámi ModrzBaz 76; Pátrzayćie ludźie/ ieſli nie miłość [lege: niemiłość] wáſzá przećiw ſobie/ á waśń przećiw bráćiey wáſzey/ záślepiłá was ModrzBaz 143v (15); okrom tego mowię trzy inne rzecży tobie ku wielkiey przeſkodze duchowney/ od Grekow podáne ſą [...]. To ieſt małżeńſtwo Duchownych twoich/ á ięzyk Słowieńſki/ á złe vtwierdzone poſłuſzeńſtwo świeckich przećiw duchownym. SkarJedn 357 (11); KochOdpr B3v; Siłá/ wſzechmocny pánie/ twych dźiwow od wieku/ Y znákow chęći przéćiw człowieku. KochPs 59 (5); Y ſzli [Trzej Królowie] pokłonili ſię pierwey ná koláná/ potym padli ná twarzy ſwoie/ [...] y z táką ſię pokorą vniżyli/ iáka ſtworzeniu przećiw ſtworzyćielowi ſwemu przyſtoyną ieſt. SkarŻyw 28; [św. Jan Chryzostom złe obyczaje wykorzeniał] ći ktorzy w złośći zátwárdzeni byli/ bárzo ſię obrażáć poczęli. á zwłaſzcżá Eudoxia Céſarzowa [...]. Y bráłá táiemne w ſercu záiątrzenie wielkie/ przećiw S. Ianowi. SkarŻyw 88; [św. Tomasz] W nabożeńſtwie barzo gorący był: á oſobliwą chęć miał ku naprzechwalebnieyſzemu Sákrámentu (marg) Nabożeńſtwo przećiw Sákrámentu. (–) SkarŻyw 201 (14); CzechEp *3 (17); CzechEpPOrz *2v (3); NiemObr 9 żp (2); KochEpit A4; Hánno/ o Hánno moiá/ twóy ćię mąż miánuie. Pókiś ná świećie byłá/ [...] mam zá to żeś znáłá Moię vprzéymosć/ y chęć ſczérą przećiw ſobie KochFr 125 (2); bo ták długie wieki/ Niemáłym znákiem przećiw wam ſą Boſkiey opieki. KlonŻal A2; żaden więcey żadney ludzkośći nie pokázuie/ przećiw vbogiemu ReszPrz 72; ReszHoz 123 (2); KochPam 82; KochProp 15; A z Vniéy niewidzę/ byśćie co inſzégo do tychmiaſt z obudwu ſtron odnieśli/ ieno niechuć/ y waśni przećiw ſobie. KochWr 21 (2); ZawJeft 40; yzesmy tu z zadną niechęcią przeciw nikomu nie przyiechali ActReg 126 (6); Benevolentia – Dobrodzeiſtwo, dobrą wolią, laska przecziw drugiemu. Calep 136b (2); Phil Cv (2); GrabowSet Gv; A ná źiemi pokoy ludźiom/ pokoy/ mowię/ dobrey woley Bożey przećiw ludźiom. WujNT przedm 19; [heretykowie] ludziom pilniey zálecáią poſłuſzeńſtwo przećiw pánom ſwoim/ niżli przećiw Bogu WujNT 171 (25); bo oprocż owey mile ſłodkiey przećiw każdemu ludzkośći y vkłádnośći/ przećiw ſługom Bożym iáka pokorá y vcżćiwość iego byłá/ iż záiſte [...] bárzo ſię zdumiewáć muſzę. WysKaz 41 (4); ále poſługá przećiw Rzeczypoſpolitéy á wypełnienié powinnośći ná wieki wſzędźie dobrze ſłynąć muśi. SarnStat 1002 (6); błogoſłáwić ią [Maryję] [...] Przyſtoi/ bywſzy péwien/ że z onéy miłosći/ Którą ma przećiw nam/ modli ſie zá námi SiebRozmyśl B (5); Ale cośći inſzego było co ich wielkimi vcżyniło/ cżego my teraz zgołá niemamy: domowa dźielność/ przećiw poddánym ſłuſzne roſkázowánie PowodPr 78 (5); Abyś obrázę ktorą maſz przećiw ſynowi Swemu puścił mimo ſię. CiekPotr 89; CzahTr B2v (2); GosłCast 67; SkarKazSej 663a (2); zvprzeymey chęći przećiw oſobie W.M. mego Mśćiwego Páná y przećiw domowi W.M. zdawná y znákomićie ſławnemu/ vmyśliłem tego żeglarzá Wiślnego [tj. utwór pt. „Flis”] W.M. miánowićie przypiſáć KlonFlis Bv (3); [W⟨aszej⟩ M⟨iłości⟩ barzo dziękuję z tej łaski ktorą W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ prociw mnie służebnikowi swemu okazać raczył, chcę to i ze wszem narodem W⟨aszej⟩ M⟨iłości⟩ zasługować. ListyPol 1536/104]. [Zaliczenie poszczególnych użyć do składni z nadrzędnym rzeczownikiem jest niekiedy niepewne.]
Z nadrzędnym przymiotnikiem lub zaimkiem przymiotnikowym oraz zleksykalizowanym imiesłowem przymiotnikowym (52): [Ksantus na Ezopa] gniewien był/ A bićim mu ćięſzkim groźił. Rzekąc zły ſługo niewierny/ Záwżdy przećiw mnie vporny BierEz E2; wierzę [mówił gospodarz Prawda do młodzieńca] ijż ty przećiw mnie tak niewdźięcżnym niebędźieſz. ForCnR Bv; KromRozm II m2v (2); LubPs Qv (2); BibRadz Ps 5/11 (3); [Rzekł anioł do Jakuba] nie będzye iuż twoie imię dáley Iakob iedno Izráel/ to ieſt kſiążę Boże/ ábowiem ieſliś przećiw Bogu ták mocny był/ tym więcey przećiw ludzyom będzyeſz. BielKron 15v; Rozumieiąc Ioáb Hetman krolewſki iż krol gniewien przećiw ſynowi Abſalonowi/ poſłał k niemu niewiáſtę roſtropną BielKron 71v; miáſto Tyrſkie poſłáło mu [Aleksandrowi] też koronę [...]/ ktorą ácż wzyął/ ále dał znáć przez ich poſły/ iż tam ſam chce náwiedzić. Nie podobáło ſie to poſłom/ przeto obiáwili Tyryánom przećiw ſobie niełáſkáwego Alexándrá. BielKron 124v; [Honoriusz] dał ściąć Stylliká iż ſie nań miotał/ bacżąc go powolnego przećiw Ceſárzowi BielKron 158v; Myſzkowſki bacżąc krolá przećiw ſobie poruſzonego/ ſzukał łáſki v niego/ ktorey nie mogł otrzymáć BielKron 410v (7); Teter in aliquem, Okrutny przećiw komu. Mącz 453a; Placatis his utor, Nayduyę yą przećiw ſobie łáskáwą/ niegniewayą [!] ſie więcey ná mię. Mącz 510a (4); Tym miſternym rzemieſłem [błaznowaniem] wſzytcy wſkurać máią/ Ktorzy świát nie łáſkáwy przećiw ſobie znáią. Prot C4; RejPos 32v; BiałKat 281; BielSpr 37v; WujJud 17 (2); WujJudConf 158v; RejPosWstaw [414] marg; A wy bądźćie iedni przećiw drugim vżytecżni/ miłoſierni/ odpuſzcżáiąc ieden drugiemu (wyſtępki iego) CzechRozm 244 (3); PaprPan Ee4v; ModrzBaz 50v; Swiętemu ty swięty będźieſz/ dobry dobremu/ Chytry przećiw obłudnemu/ zły przećiw złemu. KochPs 24; Tyś [Boże] móy obrońcá: Ciebiem ia łáſkáwym Znał przećiw ſobie záwżdy w boiu krwáwym. KochPs 204; SkarŻyw 306; CzechEp 63 (2); CzechEpPOrz *2v; ZawJeft 18; ActReg 170; Tu przed oczymá ſtánął ón móy Hektor drogi/ Lecz nie táki iáki był przećiw Grékóm ſrogi GórnTroas 33; y będźiećie ſynmi Nawyżſzego: ábowiem on dobrotliwy ieſt przećiw niewdźięcznym y złym. WujNT Luc 6/35; [napomina Tymoteusza] áby miał pilne ſtáránie o ſwey trzodzie/ á był czuyny przećiw nieprzyiaćiołom wiáry WujNT 733 (5); PowodPr 85; SkarKaz 348a; CzahTr F; GosłCast 73.
Połączenia: »między sobą ... przeciw inym« (1): Dla czegoż [...] dał był [Bóg] żydom ſtáry zakon/ gdy inego czekáć myeli? (–) [...] Aby [...] nikogo inego/ yedno yego ſámego zá bogá myeli y chwalili [...]: A [...] wedle yego woley we wſſem ſye rządźili ták myędzy ſobą ſámi/ yáko y przećiw inym narodom KromRozm II i4.
»na ... na ... przeciw« (1): Ná dwáć narody gniewa ſię ſerce moie/ y ná trzeći kthory práwie nie ieſt narodem. To ieſt ná ty ktorzy trzymáią gorę Sámaryey/ y ná ty kthorzy mieſzkáią w źiemi Filiſtyńſkiey/ y przećiw narodowi ſzalonemu mieſzkáiącemu w Sychem. BibRadz Eccli 50/27.
»przeciw ... około« (1): vczy [św. Paweł Koryntczyków] yáko ſye máyą záchowáć przećiw wyſtępnym/ y około ſądow KromRozm II ev.
»przeciwko ... przeciw (... przeciw); przeciw ... przeciwko« [w tym: przeciw ... przeciw ... przeciw] [szyk 4:1) (4;1): Co zá złość yeſt ſercá ludzkiego nie tylko przećiwko Pánu Bogu/ ále y przećiw bliźniemu LubPs Y3 marg; ták też prawdziwa wiárá nie może być bez miłośći: naprzod przećiwko Pánu Bogu/ potym przećiw bliźniemu ſwemu. RejPosWiecz2 92v; BudBib 2.Par 32/25; Ktemu też trzebá pácholętá vcżyć/ iáko ſię przećiw drugim záchowáć máią: Co winne rodźicom/ [...] iáko ſię máią przećiw zacnieyſzym ſtáwić/ iáko przećiw podleyſzym/ przećiw ſobie rownym/ przećiw towárzyſzom/ przyiaćiołom/ krewnym y powinowátym/ przećiwko zwierzchnośći vrzędowey/ przećiwko Pánom/ sługam/ y przećiwko nieprzyiaćiołom ModrzBaz 11; WujNT 2.Cor 11/13 (2); tedy znácznie zá pomocą Bożą oyczyznie ſłużymy. Co y dawnych lat przećiw Koronnym nieprzyiaćiołom/ y zá ſzczęśliwego pánowánia świętey pámięći Krolá Iego M. Stephaná przećiwko Moſkiewſkiemu/ y teraz zá pánowánia Krolá Iego M. Páná náſzego/ przećiwko zazdroſnym ádwerſarzom iego/ znácznie ſię pokazáło. VotSzl C3v.
Zwrot: »przeciw [komu] być« = być nieprzychylnym [szyk zmienny] (6): Március Koriolanus/ ten przećiw poſpolſtwu był mowiąc/ lepiey ie ciáſno chowáć BielKron 108v (3); Eo die acerbum habuimus Curionem, Tego dniá przećiw nam był bárżo [!] Curio. Mącz 151a; Quod is te laedit attribuas Servilio, Iż ten ták przećiw tobie yeſt/ álbo iż cie obráźił/ to przipiſuy Serwiliuſowi. Mącz 464a (3).
Szereg: »przeciw abo ku« [szyk 1:1] (2): A ten porządek kthory [Bóg] dźierżał przećiwko nam w ſtworzeniu y w nápráwieniu/ thenże chce dźierżeć w ſpráwách náſzych przećiw ábo ku ſobie GrzegRóżn B; WujNT 248.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw sobie« = wzajemnie jeden z drugim, jeden wobec drugiego (3): Láthá 1363. Zwaſnili ſie przećiw ſobie Kárzeł cżwarty Ceſarz/ Krol Cżeſki/ á Ludwig krol Węgierſki BielKron 375; aequos placabilisque dimittere, Ziednánych y skromnie ſie przećiw ſobie máyących Mącz 302b; Toć Hieronym ś. piſze/ áby y Biſkupi y Presbiterowie álbo Kápłani wiedźieli/ iáko ſie máią przećiw ſobie záchowáć: áby Kapłani podług zwycżáiu kośćielnego byli poſłuſzni Biſkupowi przełożonemu ſwemu: A Biſkupi záśię żeby nie pánowáli nád kápłany WujJud 155.
3.
Wskazuje na obiekt działań agresywnych, wrogich i zgubnych w skutkach;
contra Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; in Miech, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Vulg, Cn; adversus Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; super HistAl, PolAnt, Vulg; ad, adversum Vulg, PolAnt, Cn; cum PolAnt, Modrz, Vulg; coram PolAnt; obviam Cn (1495):
MetrKor 37/2v;
BierEz D3;
[rzekł Piłat: Jezus] Niezaſlużyl ſmierci/ ale vcżynilli tzo przećiw wám albo przeciw wáſſemu zákonowi/ dám go ſkaratz/ a potym go puſſcżę OpecŻyw 124v (
6);
Ieſtćiem w panſtwie pana Sżcżęſciá ieden cżłowiek/ motzny/ nágły/ vporny/ ktorego zową Przygoda: ten ieſtli ſie przećiw tobie wzburzy/ niebędźieſzli miáł przijácioł/ wielmićzby cięſzko było ForCnR C3 (
2);
HistJóz C2v;
Zadney wymowki niemaſz ieſtli przeciw przijacielowi przewiniſz BielŻyw 119 (
3);
BielŻywGlab nlb 12 (
2);
wſzakoż iż on [olej] ieſt rzecż ſubtilna przeto po wirzchu pływa á tak nie ktora iego cżęſć wſthępuie do płuc y cżyni im duſznoſć y kaſzel, á tak zbytnie znim iedzenie ieſt przeciw zdrowiu GlabGad Kv;
WróbŻołt 22/5 (
2);
RejPs 81v (
3);
Wierze że niebo/ y ziemia Práwie ſyę już przeciw mnie má RejKup p2;
HistAl B3 (
5);
KromRozm I I3v;
MurzNT 111;
KromRozm II tv (
2);
Abowim koſcyoł Kryſtuſow ná pewney ſkále prawdźiwą/ ſwyętą/ á nyeporuſſoną náuką páńſką zbudowan yeſt/ ták iż brony pyekyelne przećiw yemu nyeprzemogą. [Matth 16/18] KromRozm III D6v (
10);
LibMal 1553/177v (
2);
Diar 50 (
2);
Dobrze wszyscy to widziemy, że się barzo porysowała [Rzeczpospolita] wielkimi krzywdami [...], nienawiściami nie tylko osoby jednej przeciw drugiej, ale też i stanu jednego przeciw drugiemu. DiarDop 108;
BielKom C;
GliczKsiąż Gv (
5);
bliźni moi przećiw mnyę powſtáli LubPs K3v (
21);
WIná Burgrábi [= kara pieniężna zasądzona przez burgrabiego]/ gdy ktho wyſtąpi przećiw vtćiwoſći Sądowey ſłowem/ álbo zá iákie niepoſłuſzeńſtwo/ ieſth opiſána wedle Práwá. GroicPorz k2v (
8);
SeklPieś 31v;
KrowObr C4;
[Posłowie kapłana Amazyjasa rzekli do króla Izraela] Sprzyſiągł á ſpiknął ſie przećiw tobie Amos w pośrzod domu Iſráelſkiego Leop Am 7/10;
Ale Krol Ptolomeus opánował miáſtá [...]/ y zámyſlił przećiw Alexándrowi złe rády. Leop 1.Mach 11/8 (
5);
Kthoryby Sláchćic iął ſię kráść y inſze złe vczynki czynić/ prze ktoreby z korony ziáchał/ á potymby ſzukał łáſki náſzey [...]: My áczkolwiekbychmy mu gniew z winą odpuśćili/ tedy iednák winien temu przećiw ktoremu wyſtąpił opráwić [= wynagrodzić krzywdy] wedle ſkazni ſądowey. UstPraw I3v;
KochZuz A5;
Potym powiedźiano Krolowi Egiptſkiemu/ iż lud Izráelſki vćiekał/ Tedy ſerce Fáráonowe y ſług iego/ obruſzyło ſie przećiw ludowi onemu BibRadz Ex 14/5;
Puſzczę też przed tobą ſierſzenie [...]. Nie wypędzęć ich przed tobą w iednem roku/ by ſnadź źiemiá nie ſpuſthoſzáłá/ á iżby ſie zwierzętá leśne tám przećiw tobie nierozmnożyły. BibRadz Ex 23/29;
Chus był krewny Saulow/ ktory go pobudzał záwżdy przećiw Dawidowi fałſzywemi powieſciámi. BibRadz I 291b marg;
Ieſliż ſię popędźiſz ſłowy przećiw przyiaćielowi/ nie boyże ſię gdyźći ieſzcze zoſtawa mieyſce poiednánia BibRadz Eccli 22/25 (
29);
Tárquinius krol będąc v Gábinow/ podwodził Látyny y Gábiny przećiw Rzymiánom BielKron 104v;
Mam też to dufánie o Krolu Polſkim/ iż on nic przećiwnego pocżynáć nie będźie przećiw máieſtátowi Ceſárſkiemu BielKron [3322]v;
Powſtał przećiw iemu [Bolesławowi Krzywoustemu] napierwey brát Zbigniew ktory był mnichem/ z zazdrośći pánowánia BielKron 350v (
33);
Armare aliquem in Rempub. Przećiw rzeczy poſpolitey kogo poduſzczić. Mącz 16b;
Me invadi ab invidis et improbis audio, Słyſzę że ſie przećiw mnie złośliwi ludzie ſtroyą. Mącz 473a;
Sanare vulnus iniuriae, Záleczyć ránę krziwdy/ to yeſt nágrodźić co ſie przećiw komu wykroczyło. Mącz 511d (
9);
ále y Moſkwę/ chłopy y niewolniki przed tym náſze/ ná nas [Bóg] pobudźił/ ſercá im przećiw nam dodał OrzQuin Y4;
Krol iey [córki] pythał cżymby przećiw niey [rycerz Apollon] przewinił. HistRzym 13 (
5);
RejPos 127 (
3);
gdy [Luter] wichrował rzecz poſpolitą w Niemcéch/ y przećiw Ceſárzowi Kśiążętá waśnił BiałKat 163v;
BielSat G3v;
Co tobie pożytecżno/ nieprzyiaćielowi twemu to záwádza [...]. Nigdy tedy tego nie cżynić co ſie iemu podoba/ ále thák pocżynáć coby ſie tobie podobáło/ bo to przećiw ſobie pocżynaſz/ ieſli thego náſláduieſz co on dla śiebie cżyni BielSpr 35v;
WujJud 6v (
5);
Spráw [Boże] [...]/ áby byli poráżeni z wielką ſwą ſzkodą/ ći ktorzy przećiw twemu przymierzu/ przećiw domowi ſwiętemv/ przećiw wierzchowi gory Syonſkiey y przećiw domowi w ktorym mieſzkáią ſynowie twoi zácżęli ſrogie rády. BudBib Iudith 9/14;
Nie wzruſzay ſię przećiw bliźniemu ledá o krzywdę/ á nie cżyń nic hárdzie ku cżyiey krzywdzie. BudBib Eccli 10/6 (
17);
MycPrz II A4v;
Wſzelkie kroleſtwo ná cżęśći rozdzielone przeciw ſobie ſpuſtoſzeie/ y wſzelkie miáſto álbo dom ná cżęśći rozdzielone przećiw ſobie nie oſtoi ſię. BudNT Matth 12/25 (
5);
Duchowny nieprzyaćiel náſz ieſt Szátan Lew on rycżący/ [...] ktory przećiw nam wſzelákiey mocy/ ćięmnośći tych w ktorych ſie ſam kocha/ vżywa CzechRozm 240v (
18);
(nagł) Stániſław Słomowſki Arcybiſkup Lwowſki. (–) [...] lecż rády wſzelákiey/ Możem doſtáć od niego przećiw Sárácenom PaprPan C;
Niegodźien też ten/ żeby go zwierzchnym Pánem ábo Krolem zwano/ ktory krzywdy cżyni ſwoim ludźiom/ á kocha śię z waśni iednego przećiw drugiemu ModrzBaz 21v (
3);
SkarJedn 9 (
3);
[Aleksander mówi do Antenora] Iáko mi niemal wſzyſcy obiecáli/ Cny Antenorze/ proſzę/ y ty ſpráwie Mey bądź przychylnym przećiw poſłom Graeckim. KochOdpr A4;
człowiek vprzéymégo Sercá [...] Pieniędzy w lichwę nikomu niedawa/ Nie bierze dárów [= nie daje się przekupić] przećiw niewinnému KochPs 19;
Nieſpráwiedliwy źle myśli dobrému/ Zębami zgrzyta ſproſnie przećiw iemu. KochPs 53 (
7);
Przećiw Henrykowi Ceſarzowi ktory był Papieżá Paſcháliſzá poimał/ także ná Synodzie wſzytkim rádził [św. Hugo]/ áby wyklęty był. SkarŻyw 292;
bo náprzod Leo trzeći Iſauricus názwány/ niepomniąc ná Páná/ ktory mu kroleſtwo dał/ podnioſł ſię przećiw iemu. y wymiátał obrázy Chryſtuſowe mowiąc: niegodzi ſię Chryſtuſa málowáć. SkarŻyw 298;
Zdziwił ſię krol ták prętkiey odmianie/ y tym ſię więcey przećiw Chrześćianom żarzyć pocżął: cżarom to ich wielkim przycżytáiąc. SkarŻyw 305 (
15);
[Mówi wielki książę litewski Witold:] Nic przećiw Krolowi y Polakom złego nie myſlę/ ále ieſliby iáką woynę ná mię podnieſli/ wſzelką vśilnością będę ſię bronił. StryjKron 562 (
3);
y I. M. X. Hieronim Powodowſki [...] iuż też przećiw mnie grubo vkowáne/ bo nie po Chriſtyáńſku/ Wędźidło ſwoie wypuśćił. CzechEp *2v;
Wſzákże iednák y nam to teraz napierwey [...] trzebá w tych pierwſzych kśiążkach obacżyć/ quo iure, quàue iniuria, cżyni to przećiw nam I. M. cokolwiek iedno cżyni CzechEp 15;
Papieżnicy przećiw Christuſowi modlą ſię przećiw nieprzyiaćielom. CzechEp 44 marg;
á z kárty 227. 228. 383. pozna łácno pobożny cżłowiek/ iáko cżárty/ iákoby z ſmycżá przećiw nam ſpuſzcża [ks. Powodowski] CzechEp 105 (
51);
KochPhaen 22;
Terazby cżás był [...] Przywieść ná pámięć/ iákich ktora ſtroná Fortelow przećiw drugiey vżywáłá KochSz A4v;
BielSen 17;
KAmień by był nie człowiek/ ktoby w twéy żáłośći Chćiał vżyć przećiw tobie/ Hrábiá/ téy ſrogośći: By miał nagle hámowáć płácz twóy ſpráwiedliwy KochTarn 73;
PudłFr 52;
Rozſądki ſwe ſpráwiedliwe/ iáko ſtrzały ogniwe/ wypuśćił [Bóg] przećiw ſercu złemu/ Bogu á prawdźie odpornemu. ArtKanc A13 (
6);
ActReg 39;
Phil C2 (
2);
Zdrádne/ przećiw mnie/ ięzyki puſzcżáli/ A/ iádow pełną mową/ zábijáli GrabowSet R2 (
2);
KochFrag 41;
że was ſámá dobroć królów wáſzych przećiw nieprzyiaćielowi pobudzáć ma/ nie pieniądze żadné. OrzJan 61 (
2);
[Bóg] Opátrzył ćię przy bierzmowániu/ nową łáſką [...]/ dodał ſercá przećiw nieprzyiaćiołom twym LatHar 677 (
2);
y kroleſtwo ieſliby przećiw ſobie było rozdźielone/ nie może ſię oſtać kroleſtwo ono. Y dom ieſliby przećiw ſobie był rozdźielon/ nie może ſię oſtać on dom. WujNT Mar 3/24-25;
Ale Pháryzeuſzowie y Doktorowie Zakonni znieważyli rádę Bożą ſámi przećiw ſobie (marg) to ieſt, z ſwoią ſzkodą. (–)/ nie dawſzy ſię mu krzćić. WujNT Luc 7/30 (
43);
SarnStat 165 (
4);
KlonKr F4v;
[Bóg] ták o nim [ludzie pogańskim] mowi: Do národu zdradzieckiego poślę go/ y przećiw ludowi podległemu oſtrośći gniewu mego roſkażę mu/ żeby pobrał plony y poplądrował korzyśći: y ten lud áby poddał w podeptánie/ iáko błoto ná vlicách. PowodPr 8 (
4);
SkarKaz 279a;
GosłCast 29 (
2);
SkarKazSej 707b.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (108): OpecŻyw 45v (4); LibMal 1533/177v (2); DiarDop 111; LubPs I2v marg (13); GroicPorz f (4); Leop 1.Reg 20/1; RejFig Ee3; BibRadz Ps 7 arg (5); [Król Olbracht] wroćił ſie do Krákowá. Do ktorego Legat Papieſki [...] przyiechał/ ktory dał Iubileuſz ná krzyżaki przećiw pogánom. BielKron 400 (20); Mącz 261a; WujJud a2v (2); BudBib Dan 13/28 (2); BudNT Act 25/3; á tam dopiero przeiednawſzy oycá we cżtery látá [Absalom] iechał do Hebronu/ y ſpiknienie z przyſiężenim przećiw oycu vcżynił CzechRozm 138v (2); ModrzBaz 21v (3); SkarJedn 328; Vżycz mi [Boże] pomocy Przećiw iego [złego człowieka] mocy. KochPs 91; SkarŻyw 50 marg (3); StryjKron 507 (3); [Ks. Powodowski ostro występuje przeciw arianom] To ſobie zá ieden fundáment/ tego wſzytkiego poſtępku ſwoiego przećiw nam biorąc: Iákoby ſię Chriſtiáńſkiemu cżłowiekowi Heretyki ták przeſládowáć/ wygániáć y mordowáć godźiło. CzechEp 15 (10); ReszPrz 42; OrzJan 41 (3); A Onegoż dniá wſzczęło ſię wielkie prześládowánie przećiw kośćiołowi ktory był w Ieruzalem WujNT Act 8/1 (9); SarnStat 118 (3); PowodPr 23 marg (5); SkarKaz 277b; CzahTr F4v.
~ Z rzeczownikiem osobowym (3): [cesarz] Náwiedził krolá Angielſkiego/ á áby zniego miał/ mocnego towárzyſzá/ przećiw krolowi Fráncuſkiemu/ obiecał mu dáwáć [133000 złotych] BielKron 197v; Cżymże iuż tedy ſobie nędzni pomoc mamy/ gdyż tákie przećiwniki przećiw ſobie znamy? ArtKanc S8; Ieſli gorzkie zazdrośći y ſwary ſą w ſercách wáſzych [...]/ nie chlubćie ſię/ y przećiw prawdźie mátáczmi nie bądźćie. SkarKazSej 661a. ~
Z nadrzędnym przymiotnikiem lub zaimkiem przymiotnikowym (10): TEdy Saul będąc ieſzcze zápalony pogrożkami y morderſthwy przećiw zwolennikom Páńſkim/ ſzedł do Kſiążęciá kápłáńſkiego BibRadz Act 9/1; kto ábo przekaża ábo odeymuie vrzędowi możność cżynienia co ná iego powinność należy/ ten/ iż to przećiwko Rzecżypoſpolitey cżyni/ niech będźie zá wyſtępnego przećiw máieſtatowi oſądzon. ModrzBaz 82 (3); y rozprawa nakoniec [ma być] około tych, ktorzy przeciw Oiczyznie naszey stawili się przeciwnemi ActReg 136; GrabowSet X4; [św. Paweł] nápomina go [Tymoteusza] áby [...] był czuyny przećiw nieprzyiaćiołom wiáry/ iákich wiele miáło powſtáć przećiw kośćiołowi. WujNT 733 (3); Zaś baczyłá wyſtępnym páná przećiw ſobie? GosłCast 30.
Między dwiema formami tego samego rzeczownika (8): Bowiem miedzy takimi [znamienitymi mężami] brat przeciw bratu ſili ſie BielŻywGlab nlb 12; Heretycy ći ſą/ ktorzy ſłowem Bożym przećiw ſłowu Bożemu walcżą WujJud 20v; Skoro Luther kośćioł przećiw kośćiołowi/ ołtarz przećiw ołtarzowi budowáć pocżął/ trzáſły świątośći kośćielne/ trzáſły dobre vcżynki ReszPrz 73; WujNT Mar 13/8 (4).
W przeciwstawieniach: »z [kim] (23), za [kim] (11), nad [kim] (2), po [kim] (2), o [czym], za [kogo] ... przeciw« (40): OpecŻyw 98v; WEzmi ná ſię ſpráwę moię á záſtaw ſie zámię boże moy przećiw ludziom vpornem RejPs 64v; LibMal 1548/144; KromRozm II r2v; LubPs Q2; GroicPorz f; BibRadz Iudith 13/13; Ioiádá biſkup z narodu Lewi zwiodſzy Setniki y Rycerze/ vkazał im táiemnie ſyná krolewſkiego/ y zmowili ſie wſzyſcy pod przyſięgą zá nim przećiw [królowej] Atháliey być. BielKron 86v; Ten theż Ceſarz trzymał ſtronę zá máłym Włádziſłáwem przećiw Włádyſłáwowi [Jagiellończykowi] krolowi Polſkiemu y Węgierſkiemu BielKron 188v (16); Pro et contra esse, Zá kim y przećiw komu byc. Mącz 323a; BudBib Iudith 13/13; [Erazma z Rotterdamu] Papież zwał ſynem ſwym [...]: ktoż przećiw niemu/ gdy Papież po nim/ iáko po vmiłowánym ſynu? CzechEp 76 (4); PowodPr 40 (2). Cf Fraza.
Połączenie: »przeciwko (a. naprzeciw) ... przeciw« [szyk 9:2] (11): á tám rádá wſzcżętá/ Przećiwko Pánu Bogu sſercá vpornego/ Y przećiw niewinnęmu Kriſtuſowi iego. LubPs B2; KromRozm III B; Leop Lev 20/5; BibRadz I 291b marg; RejPos 302v; CzechEp 75; Krzyk w okręćie/ á chmury nocy przydawáią/ Swiátá nie znáć/ wiátry ſye ſobie ſprzećiwiáią. Vśiłuie zachodny przećiwko wſchodnému: Vśiłuie Południ przećiw Północnému. KochPam 85; Bo niektorzy Zydzi náwroceni poczęli ſię byli burzyć náprzećiw Pogánom/ á nawięcey przećiw Páwłowi Apoſtołowi WujNT 521 (2); Confoederácia ſtára: zprzyśięzenié przećiw buntownikóm y przećiwko Haeretykóm. SarnStat 119 (2).
Fraza: bibl. [Matth 12/30, Mar 9/40, Luc 11/23] »kto nie jest ze mną, przeciw mnie jest; kto nie jest przeciw nam (a. wam), za nami (a. nama, a. wami) jest« = qui non est mecum, contra me est; qui non est adversum vos, pro vobis est PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (6:3): SeklWyzn a3; KromRozm III F5v; Kto nie ieſt zemną/ przećiw mnie ieſt/ á kto niezbiera zemną rozſypuie. BudNT Matth 12/30 (2); SkarJedn 2; CzechEp 28; WujNT Mar 9/40 (2); PowodPr 40.
Zwrot: »przeciw być (a. bywać)« = działać na czyjąś niekorzyść [w tym 1 r. z elipsą „być”] = venire contra PolAnt [szyk zmienny] (15): LibMal 1533/177v; ták mowi Pan Bog/ Otom ia Tyrze przećiw tobie/ á przywiodę ná ćię wiele narodow BibRadz Ez 26/3; BielKron 227v (10); Mącz 323a; Gdy kto máiętny ſzátny átz mowi nie k rzetzy/ Tedy ná zieźdźiech maćie ſłowá ich ná pietzy/ [...] Sámi więc przećiw ſobie tzęſtokroć bywaćie WierKróc A4v; CzechEp 76.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw sobie« = wrogo wzajemnie jeden wobec drugiego (1): Ná wſzyſtki zbytki świátá ludzie ſie vdáli/ Co żywo przećiw ſobie okrutnie powſtáli. Oćiec z ſynem/ brát z brátem/ cżęſto zá łeb chodzą BielRozm 4.
a.
O działaniach militarnych (też przen, zwłaszcza w polemikach religijnych) (643):
BierEz S2;
TarDuch E3;
Tich cżaſow Aiexander [!] grecſkie ziemie w iedno kroleſtwo ſpoył [...], á tak ſie wneth przeciw wſzitkim kroleſtwam na zachod ſłonc a [!] podnioſł BielŻyw 149;
MiechGlab **2v (
6);
RejPs 124;
SeklKat Tv (
3);
HistAl B5v (
11);
KromRozm I N4;
KromRozm III D2v;
GliczKsiąż C8v;
LubPs G2v (
2);
Bo co ſie ma wſſyſtek lud pracowáć á thrudzić przećiw troſſe nieprzyiaćielow? Leop Ios 7/3 (
6);
LeszczRzecz A4v;
RejZwierz 34;
Walczyli [królowie babilońscy] przećiw Berá Krolowi Sodomſkiemv/ y przećiw Berſá krolowi Gomorſkiemu/ y przećiw Senááb krolowi Adámy/ Tákże przećiw Semeber krolowi Seboim/ y przećiw krolowi Bále/ ktore potym zwano Segor. BibRadz Gen 14/2;
Ieſli [król] roſkaże ruſzyć woynę iednym przećiw drugim/ wnet vcżynią BibRadz 3.Esdr 4/4 (
32);
pocżęłáś y porodziſz ſyná/ dáſz mu imię Hizmáel/ ręce iego przećiw wſzytkim będą/ namioty ſwoie rozbije przećiw bráciey ſwey. BielKron 11v;
Było miáſtecżko máłe/ á w nim też máło ludzi/ ktore obegnał wielki á mocny krol/ y wieże przećiw iemu wielkie poſtáwił BielKron 81v;
Bacżąc Amurat iego [Skanderbega] ſpráwę dobrą/ vżywał go w wielgich poſługách wſzędzie/ zwłaſzcżá przećiw Grekom/ Słowakom/ Węgrom/ forthunnie BielKron 242v;
Papież liſty poſłał Arcybiſkupom Máydeburſkiemu/ Gnieźnieńſkiemu/ y innym/ áby zawołali ná wolne Krzyżaki przećiw themu Lyſoniowi [tj. Bolesławowi Łysemu]. BielKron 362 (
249);
Intestinum bellum, Domowa woyná/ gdy która nácio á naród ſam przećiw ſobie walczi. Mącz 173b (
8);
Bo dyabeł dla tego żeś go opuśćił rozgniewał ſie/ rozmáitym obycżáiem vbiera ſie [= zbroi się] przećiw tobie. HistRzym 128 (
15);
Iż pobudzę ia lud Egipſki iednego przećiw drugiemu/ á będzye ſie przećiwił brát brátu ſwemu/ prágnąc zginienia iego. RejPos 188;
BielSat Hv (
2);
HistLan B3;
Alexander w bitwách nigdy nie vſtáły/ ták cżynił: gdy przećiw Archelauſowi walcżył/ lud pieſzy ná poyśrodek/ á iezdne ná rogách po obu ſtron ſtáwił BielSpr 42v (
15);
Nie grzech tedy zoſtawa po odpuſzcżeniu/ ále ſkłonność ku grzechowi [...]. Lecż dobrym nic ſzkodźić niemoże/ ále owſzem dla dobrego náſzego zoſtáie: ábychmy vſtáwicżnie przećiw tey złey popędliwośći náſzey boiuiąc/ więtſzey korony doſtáli. WujJud 90v (
2);
WujJudConf 215;
Ták mowi Iehowá Bog Izráelow. Oto ia nawracam oręża woienne/ [...] ktoremi walcżyćie przećiw krolowi Bawelſkiemu/ y przećiw Cháſzdymom BudBib Ier 21/4 (
9);
HistHel D (
2);
MycPrz I C4v;
WierKróc A3;
BudNT Ff8v;
CzechRozm 57 (
7);
A wy coſcie znácżnego proſzę was zrobili/ Ktorzyſcie ná imioná w Ruśi ſie zdobyli. Przećiw ſobie widzyałeś kiedy miecż dobyty/ Nie ná burku w potrzebie iákiey znákomitey. PaprPan B3v;
Snadź káżdy z nich w tey mierze ieſt Decius drugi/ Ktory był przećiw Tuſkom ták ſie mężnie ſtáwił/ Prze co tu ſławę wiecżną po ſobie zoſtáwił. PaprPan O2v;
Boiuy też mocnie ná tym plácu oſtátniem/ przećiw ſzátánowi y wſzyſtkim iego pokuſam KarnNap F;
ModrzBaz 63v (
5);
SkarŻyw 88 (
5);
Podźćieſz zámną miłośnicy moi/ iuż przećiw wam żaden wrog nieſtoi/ bośćie wy moi MWilkHist F3;
[Hussankassan, król perski] przećiw Węgerſkiemu też Krolowi ludu y nakłády woienne obiecował StryjKron 652 (
19);
CzechEp *3 (
19);
NiemObr 19;
[Borzuj podczas gry w szachy] Kazał wnet w pole wyciągnąć pieſzkowi. [...] Bo przećiw niemu/ pan woyſká cżarnego/ Wypráwił tákież dworzániná ſwego. KochSz A4v;
ReszPrz 10 marg;
BielSjem 41 marg;
ArtKanc K4 (
2);
GórnRozm B2;
KochProp 8;
ActReg 133;
Cżęſto więc moy ſmyſł przećiw rozumowi/ W mym ſercu woynę zwodźi GrabowSet N2;
Turczyn wſzyſtko wywróći áby [...] mógł tym ſnádniéy woynę z Polſki podnieść/ nietylko przećiw Niemcóm/ ále y przećiw wſzyſtkim narodóm. OrzJan 82 (
8);
WujNT Luc 14 arg (
6);
SarnStat 424 (
3);
Ten [Bolesław IV] ſzáblę podnioſł przećiw Henrykowi KlonKr D;
Coż tu rzecżeſz Rycerſtwo Koronne/ kiedyby przyſzło konie ſwe przećiw temu poháńſtwu ośiádáć PowodPr 36 (
6);
CiekPotr 78.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (151): Wilcy ten pokoy złomili/ Przećiw owcam boy cżynili. BierEz Fv; Iáka ieſth nawáłność cżártá y ſwiatá przećiw wiernym. LubPs cc4v marg (2); Leop Deut 2 arg; BibRadz Ex 1/10 (12); látá 480 pirwſzą wypráwę woienną przećiw Kártágińſkim vcżynili Rzymiánie BielKron 129 (64); Auxilia militaria, Pomoc ludźmi przećiw nieprzijáćielowi. Mącz 22b (2); HistRzym 35; RejPos 332; BielSpr 2v (2); WujJud 3; BudBib 1.Mach 11/15 (3); BudNT i5v; CzechRozm 240 (3); PaprPan X3v (2); ModrzBaz 21v (4); SkarŻyw 30 (6); Ktorzy [posłowie carza zawolskiego] ſprzyſiężenia y ziednoczenia z Polſkim Kroleſtwem y wielkim Xięſtwem Litewſkim przećiw Moſkiewſkiemu [...] żądáli StryjKron 682 (17); ZapKościer 1582/32v; CzechEp 336; ReszPrz 44; chciał ich do służby swey przeciw Niemcom y Arcyxiązęciu Maximilianowi vzyc. ActReg 121 (2); Phil S; OrzJan 11 (5); WujNT 57 (2); (nagł) Donácia ná woynie Podbiélſkiému. (–) ZA znácznémi y krwáwémi zaſługámi [...]/ któré pokázował [...] w Woynách przećiw Moſkiewſkiému/ gdźie y vſczérbienié zdrowia ſwégo odnióſł z ran. SarnStat 450 (6); GrabPospR M4v; SkarKaz )(4.
~ Z rzeczownikiem osobowym (7): Tego Temiſtocleſa krol Perſes gdy nad ludzmi ſwymi przeciw Attenianom ſtarſzego vcżynił [...]. Temiſtocles widząc ich ſkazę á zagubienie, napoiem bykowęy krwie żywota dokonał BielŻyw 63; myſliłem iako bych Azyey mogł doſtępić á w ſwą moc ią przywieſć. tedi mi ſie weſnie takowy [Bóg] vkazał á rzekł, że mi chce pomocznikiem być przeciw krolowi Perſkiemu BielŻyw 156 (3); BielKron 49; A ták [Bóg] y narody wyzywa [...] ná woynę: y Nábuchodonozorá Krolá Bábilońſkiego sługą ſwoim zowie/ ktorego obrał Hetmánem przećiw Izráelowi. ModrzBaz 108v; Máćiey Zárdecki zábit będąc porucznikiem/ Chćiał być tákże do ſławy záraz przewodnikiem Przećiw Moſkwi ſwoiemu towárzyſtwu rzeźwo PudłFr 45; tedy oyczyznę y Páná zdrádźiwſzy do nieprzyiaćielá ziádą/ y wódzmi przećiw oyczyznie ſwéy będą KochWr 35. ~
Z nadrzędnym przymiotnikiem (6): HistAl G6; ći [przyszli rodzice Samsona] gdy płodu nie mieli/ vſtáwicżnie Páná Bogá prośili/ áby ie płodem pocieſzył. Ktorym ſie Anyoł vkazał/ y obiecał im ſyná mieć z dáru Boſkiego/ ktory będzye mocny przećiw nieprzyiacielom ſwoim. BielKron 51v (3); BielSat N4; [carz zawolski] miał z woyſkiem ſwoim [...] záwżdy gotow być przećiw káżdemu Polſkiemu y Litewſkiemu nieprzyiacielowi. StryjKron 682.
Między dwiema formami tego samego rzeczownika [w tym: czterokrotnie w jednym zdaniu (1)] (7): Y każę ſie zbieżeć Egiptcżykom przećiwko Egipthcżykom: thák że będzie mąż walcżył przećiwko brátu ſwemu/ y przyiaćiel przećiw przyiaćielowi ſwemu/ miáſtho ná miáſtho/ kroleſtwo ná kroleſtwo. Leop Is 19/1 (2); á káżdy brát będzie walcżył przećiw brátu/ przyiaćiel przećiw przyiaćielowi/ miáſto przećiw miáſtu/ krołeſtwo [!] przećiw kroleſtwu. BibRadz Is 19/2; że oni miecże ná lemieſze/ á oſzcżepy ſwe ná śierpy/ przekowáć mieli: áby iuż narod przećiw narodowi/ nie podnośił miecżá CzechRozm 112.
W przeciwstawieniu: »przeciw ... za [kim]« [szyk 3:1] (4): Tedy rzekli Egipthcyánie/ Vćiekaymy przed Izráelczyki/ boć Pan przećiw nam walcy za niemi. BibRadz Ex 14/25; Pothym Krol Ian ſlepy zebrał woyſko przećiw Anglikom zá krolem Fráncuſkim BielKron 326v; BudBib Eccli 29/16[13]; [hetman czeski wyrzucał Czechom] ná oczy zdrádę/ iż przećiw Polakom ktorzy ſą z nimi iednego ięzyká y narodu zá Niemcámi walczyli. StryjKron 577.
Połączenie: »przeciwko ... przeciw (... przeciw ... przeciw)« (3): y zſzykowáli ſię [królowie] ku bithwie [...]. Przećiwko Chodorláomerowi krolowi Elám/ y przećiw Tádál krolowi Pogáńſkiemu/ y przećiw Amráfel Krolowi Sennáár/ thákże przećiw Ariochowi krolowi Elázár BibRadz Gen 14/9; Iż wiedzyałem [!] Micháłá Anyołá/ á on wielki boy wiedzie z inymi Anyoły/ przećiwko ſmokowi y przećiw Anyołom iego RejPos 332; PowodPr 44.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw sobie« = wrogo wzajemnie jeden wobec drugiego (o dwóch osobach traktowanych równorzędnie); contra se Vulg (3): pewnie ći tám Krołowie [!] boiowáli przećiw ſobie/ y poſiekli ſie ſámi miedzy ſobą ieden drugiego Leop 4.Reg 3/23; Woyſká Ruſkie y Polſkie przećiw ſobie nád Bugiem z máłey przyczyny bitwę záczęły. StryjKron 175 marg; CzahTr Ev.
b.
Wskazuje na osobę (czasem instytucję), której władzy nie chce się uznawać, wobec której wykazuje się nieposłuszeństwo (też o Bogu oraz przen) (93):
A gdy niemiał z ludem niſkąd [...] pożywienia/ iego lud dla głodu pocżął przeciw iemu ſzemrać. MiechGlab 56;
Y dałem to znáć wſſem/ ktorzy w ſwem ſſaleńſtwie iuż oſtáli/ áby ſie obacżáli ẃczás á nie podnoſili myſli ſwych przećiw bogu RejPs 110v;
SeklKat H4;
Wten cżas powiedziano Filipowi krolowi iże Armenia przećiw iemu ſie burzyła HistAl B4;
KromRozm I O2v;
LubPs eev;
RejWiz 182;
OrzList f3;
y gdy ſię ták [czwarty król] zmocni w bogáctwách ſwoich/ podburzy wſzytki przećiw kroleſtwu Greckiemu. BibRadz Dan 11/2 (
4);
Zle cżyniſz iż pozwaláſz ſłudze mey przećiw mnie powſtáwáć BielKron 11v;
Tárquinius/ podwiodł ſługi niewolne y ludzi vbogie ktorzy byli dłużni wiele/ áby ſie ſprzyſięgli przećiw Senatowi/ [...] ábowiem iuż niektore z nich ſadzano dla długow/ [...] przeto ie łácno námowił (marg) Słudzy przećiw pánom. (–) BielKron 106v;
w Sżwabſkiey ziemi/ powſtáli chłopi przećiw pánom ſwoim dla obciążenia płátow BielKron 201v;
wzburzyli ſie mieſzcżánie przećiw Hiſzpanom/ niechcąc ich mieć nád ſobą iáko okrutnikow BielKron 230;
krwie rozlanie niemáłe ſie ſtáło/ gdy ſie byli chłopi przećiw pánom ſwoim zmowili/ cżyniąc ſnimi o wolność Krześćiáńſką. BielKron 284;
Zbigniew nie vććił poſłow/ ábowiem iuż znowu podburzał Cżechy y Pomorzány przećiw Krolowi BielKron 351 (
27);
Tergiversari contra aliquem, Zápieráć ſie przećiw komu. Mącz 450a (
2);
[Aleksander] boiąc ſie áby záſie Kſiążętá Graeckie po viáchániu iego: nie zbuntowáli ſie przećiw iemu ná wolność/ pobrał ie s ſobą BielSpr 48 (
3);
[zwolennicy Lutra] Zakonniki y poddáne od połuſzeńſtwá odwodzą [...]. Skąd rozmáite burdy/ y bunty á woyny poddánych przećiw Pánom powſtáły WujJud 134 (
2);
CzechRozm 66v (
3);
Przećiw tobie [Boże] ſzaleni buntowáć ſye śmieią KochPs 29 (
4);
zle cżyniſz/ niewdzięczne ſtworzenie/ iſz ſię przećiw ſtworzyćielowi podnośiſz SkarŻyw 258 (
4);
áż potym Włádiſław Xiążę Opolſkie/ widząc iż trudno przećiw oſnowi wierzgáć/ v Krolá Iágełá łáſki prośić muſiał StryjKron 502;
CzechEp 26 (
3);
ReszList 165;
obawiac się trzeba, aby [...] y ci ktorzy vpornie rebellią przeciw nąm y Oiczyznie byli, wzieli [lege: byli wzieli] [...] nie czynili na Seimikach buntow ActReg 134;
Phil K2;
Prozno ſię vpor/ przećiw tobie [Boże] śili/ Bez twey pomocy/ bieg/ ácż dobry/ zmyli GrabowSet I2v;
WujNT Act 9/5 (
2);
PowodPr 24.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (21): KromRozm I B4 (4); BibRadz Ier 29/32; Vlrikus y Lántgraw niemáią żadnych buntow ſtroić przećiw Ferdynándowi BielKron 212v (7); BiałKat 371; CzechRozm 69v (2); KochPs 96; CzechEp 55 marg (3); Pierwſza [przyczyna upadku]: [...] vmyślna rebellia przećiw Bogu y Kośćiołowi iego. PowodPr 17 (2); [Naprzod proszę o weniją, bo jesli sie w czym uniosę, tedy nie z umysłu ani z uporu prociw W⟨aszej⟩ M⟨iłości⟩ ListyPol II 1548/18].
Z nadrzędnym przymiotnikiem (3): Ale Ieroboám [...] ſługá Sálomoná [...] powſtał/ á był odpornym przećiw pánu ſwemu. BibRadz 2.Par 13/6; KochTr 19; day [Panie] byſmy ćierpliwi byli/ wolą náſzę vmarthwili/ powśćięgni ćiáłá náſzego/ przećiw tobie vpornego. ArtKanc M15v.
Połączenie: »przeciwko ... przeciw« (1): Cosię [!] dotyczę [!] gardła y pocciwosci. Im [= Jego m(ił)ość] P. Hetman nasię bierze ze nanich karani niebędą. Obwarowawszy to aby potym motus czynic przeciwko Im [...] y przeciw Rptey nie mogly. ActReg 76.
c.
Wskazuje na osobę, względem której ktoś zachowuje się niewłaściwie, nagannie, bez należnego szacunku, obraża ją swoim postępowaniem (198):
wyſluchay mie panie/ á zmiłuy ſie nademną/ Bom wielcze zgrzeſzył przeciw tobie TarDuch A2;
A gdy [służebnik] był iednego cżaſu przeciw iemu [Sokratesowi] wyſtąpił, rzekł iemu bych ci ſie nie gniewał ſkarał bychcie. BielŻyw 48;
Aczkolwiek wyſtępne ćiáło/ ktore záwżdy ieſt ku złoſći przykłonne/ ieſt przećiw tobie wyſtąpiło/ á wſſákoż ſkruſſona myſl á wierne ſerce ieſſcze przy tobie ſtale trwa RejPs 76v (
2);
SeklWyzn Fv;
Grzeſą przeciw panu Bogu/ ktorzy w cieleſnym grzechu łeżą [!] iako ſwinia wblocie y haniebnie bluſńą pana boga SeklKat K3v (
11);
LubPs H3v (
2);
Leop 2.Esdr 1/6 (
3);
A otom vyzrał/ iżeſćie wy zgrzeſzyli przećiw pánu Bogu wáſzemu vlawſzy ſobie Cielcá BibRadz Deut 9/16;
iż był wyrzućił chwałę Bożą z Iudy/ á przewrotnie ſię ſpráwował przećiw Pánu. BibRadz 2.Par 28/19;
Y ocżyśćię ię [lege: ie, tj. Judejczyków i Izraelitów] od wſzelákiey niepráwośći ich ktorą przećiw mnie zgrzeſzyli/ y przepuſzcżę wſzythkim złośćiam ich/ ktorymi obráźili mię y obruſzyli. BibRadz Ier 33/8 (
20);
[Achas XII] Też wyſtępował przećiw Pánu Bogu/ ácż nie thák bárzo iáko iego oyczowie/ bo roſkazał był ſwym poddánym do Ieruzálem trzy rázy w rok ku chwale Bożey ná cżáſy ſwięte chodzić. BielKron 88v;
ktory [Luter] niemiernie á vpornie przećiw Kośćiołowi y Papieżowi Rzymſkiemu/ tákież Kárdinałom z nienawiśći piſanim ſwym cżęſtokroć wykraca. BielKron 196 (
6);
HistRzym 47v (
4);
RejPos 119v;
BudBib 1.Reg 2/25 (
9);
Abowiem ſkoro przećiw Pánu niepoſłuſzeńſtwem zgrzeſzył/ gdy [...] CzechRozm 140;
Nie Miniſtryć ty [...] mową tą ſwoią/ lekce ſobie poważaſz: [...] Ale to wſzytko przećiw Bogu ſámemu cżyniſz. O ktorym też záraz zwętpić muśiſz/ ieſli ieſt/ ábo nie? CzechRozm 187 (
6);
ModrzBaz 28v;
KochPs 160;
Bo ácż ſię o grzech ſmęćić wielce potrzebá/ ále nádzieią odpuſzcżenia ſmutek ſię ćieſzyć ma. żáłuy żeś zgrzeſzył: ále ſercá nietrać/ Boś przećiw dobremu á miłośiernemu zgrzeſzył. SkarŻyw 168 (
7);
CzechEp 107 (
2);
ArtKanc I18 (
2);
Ieślim kiedy w oycowſkiéy łáſce twoiéy byłá [...]: okaż dźiś wſzeláki znák twoiéy Láſki. Mnie odpuść winę lichéy córze ſwoiéy. Ieślim w czym przećiw tobie [ojcze] kiedy wykroczyłá ZawJeft 41;
WujNT Act 25/8 (
2);
WysKaz 25;
PowodPr 11;
GosłCast 30;
SkarKazSej 664b;
KlonWor 72.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (20): Ktore ſą vczinki á grzechy przeciw duchu ſwiętemu? SeklKat P3 (2); Bo by nás ſtaré [przykłady]/ od złości przećiw panu naſzyi [...] odwodźić mogły. MurzHist Bv; Dziſiechmy doználi iż Pan ieſt wpośrzodku nas/ iżeſćie ſie nie dopuſćili przeſtępſtwá thego przećiw Pánu BibRadz Ios 22/31 (3); HistRzym 101; BudBib 3.Reg 8/33 (2); Grzechy w woyſce przećiw Bogu do zwyćięſtwá przeſzkadzáią. SkarŻyw 502 marg (2); CzechEp 152; WujNT 51 (4); WysKaz 37; PowodPr 41 marg; SkarKaz 382b (2).
Z nadrzędnym przymiotnikiem (2): [Ochozjasz] był cżłowiek wyſtępny przećiw Bogu/ ſłużąc Belizebubowi BielKron [842] (2).
Połączenie: »przeciw ... przed [kim]« (4): BudNT Luc 15/18 (2); Wſtawſzy poydę do oycá mego/ y rzekę mu: Oycze/ zgrzeſzyłem przećiw niebu y przed tobą WujNT Luc 15/18 (2).
α.
Bluźnierczo wobec Boga (bogów) (84):
rzekli iemu [Żydowie Jezusowi]: O dobry cie vcżynek nie kamionuiemy/ ale ijże mowiſs przeciw bogu/ ijże ty będątz cżlowiekiem/ cżyniſs ſie bogiem. OpecŻyw 65v (
3);
ktory [Lucyfer] podnyoſl ſyą w pychą przeczyw ſthworzyczyelouy PatKaz II 25;
SeklWyzn G (
2);
[Pan Bóg] ſkarał Ariuſſa herretica ktori bluſnił przeciw panu Bogu vczac ze by ludzie dla vczinkow ſwoich bily zbawieny á niedla vczinkow páná Ieſu Chriſta y męki iego SeklKat F3v (
4);
LubPs R6;
[król] przyzwał kápłanow iego [Bela, tj. Baala]/ y rzekł im: Niepowiećieli mi kto tho ieſt co ziada ten ták wielki nakład/ pomrzećie. Ale ieſli to okażećie/ że tho Bel ziada/ vmrze Dániel: iż bluźnił przećiw Belowi. Leop Dan 14/8;
To proroctwo [w Apoc 16/8] ieſt o przednieyſzym zbunthowániu Antykryſtowym/ iáko o Máchomećie y inſzych/ kthorzy ſą przećiw słońcu/ to ieſt Kryſtuſowi. BibRadz II 141a marg (
3);
y zbudował [Salomon] ná gorze trzy kościoły báłwánom pogáńſkim/ [...] ná gorze oliwney/ co było przećiw Bogu/ przeto ono mieyſce zwano mieyſce obráżenia Páná. BielKron 78v (
9);
Poſtaw ſtrożá vſtam twoim/ ábyś przećiw Pánu Bogu nie ſzemrał HistRzym 30 (
6);
BiałKat 271;
WujJud 203v;
BudBib Ps 78/19 (
2);
powiedam wam/ że wſzytki grzechy będą odpuſzcżone ſynom cżłowiecżym [...]. Ale ktoby bluznił przećiw duchowi świętemu/ niemá odpuſzcżenia ná wieki BudNT Mar 3/29 (
2);
CzechRozm 66v;
PaprPan A4v;
SkarŻyw 483;
CzechEp 412 (
5);
Wſzytko wieſz/ pánie/ zgub co przećiw tobie/ A zdarz iáko pan/ coś vlubił ſobie. KochFr 91;
Bo plugáwe vſtá ludzkie/ á ięzyki zdrádliwe/ Mowią przećiw BOgu ſwemu ArtKanc Q5v;
WujNT Matth 12/32 (
7);
Perſonę lepak Bogá Oycá/ zowią zmyśloną/ Cżárnokśięſką/ lárwą [...]. A ktory kiedy nie tylko Heretyk/ ále y Dyabeł z piekłá śmiał tákie głoſy wywieráć przećiw ſámemu Boſkiemu Máieſtatowi? PowodPr 33.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (29): BibRadz I 31 (2); Luter mu [Sylwestrowi kacermistrzowi] odpiſał/ iż ty twoie kſiąſzki ſą od cżártá nádzyewáne matáctwem wiecżnym y potwarzą wielką/ z bluźnieniem przećiw ſynu Bożemu. BielKron 193 (3); gdyż bluźniérſtwo Pan záwſze káráć ſrodze raczył/ któré przeciw Imięniu Bożému było BiałKat 51; WujJud a5v; WujJudConf 69v; CzechRozm 56v; Zadna Muſiká/ żadna pieśń przy bieśiedźie Wdźięczniéy mu [złemu człowiekowi] w vchu nie brzmi/ iáko bluźnienié Przećiw pánu KochPs 15; niektorzy ty ſłowá Danielowe ták przekładáią: y mowić będźie mowy przećiw naywyżſzemu CzechEp 380 (5); NiemObr 102; Słowo przećiw ſynowi człowieczemu. WujNT 51 (9); Coby [tj. niesłuszna przysięga królewska] było iáwnym przećiw Bogu ſámemu krzywoprzyśięſtwem. PowodPr 45 (4).
~ Z rzeczownikiem osobowym (1): Abowiemeſćie przywiedli ludźi ty/ áni święthokradce/ áni bluźnierze przećiw Boginiey waſzey. BibRadz Act 19/37. ~
Połączenie: »przeciw ... przeciwko(ć)« [szyk 2:1] (3): Nád tho ieſzcze ſłużebnicy iego mowili przećiw Pánu Bogu/ y przećiwko Ezechiaſzowi ſłudze iego. BibRadz 2.Par 32/16; CzechRozm 162v (2).
4.
Wskazuje na obiekt działań obronnych, chroniących przed kimś lub przed czymś;
contra Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Modrz; a (ab) Mącz; in PolAnt (356):
A gdy iuż tám [pasterz] miedzy lwy ſtał/ On go pierwey lew hnet poznał: Pokornie k niemu przyſtąpił/ A v nog mu ſie położył. A drudzy lwi gdy nań chćieli/ Przed onym więc iuż nie śmieli: Bo ſie przećiw im záſtawiał [= bronił go przed nimi]/ Zadnemu przyſtąpić nie dał BierEz Q3v (
2);
BielŻyw 167;
WróbŻołt H3 (
2);
RejPs 23v marg (
2);
SeklKat F3 (
2);
KromRozm I H4v (
2);
A rząd [...] trwáć nyemoże/ gdźye nye będźye kogo/ ktoby ij ſpráwował/ y ſtrzegł go/ práwá wykłádáyąc/ exekutią ich czynyąc/ y bronyąc ich przećiw złoſci/ przewrotnoſci/ y zuchwálſtwu ludzkyemu. KromRozm III F8;
BielKom C7;
Iż trudno przećiw naiázdom cżártowſkim odeprzeć/ by nie obroná Páńſka LubPs cc4 marg (
3);
IAkim dowodem Powod náprzećiw obwinioney ſtronie długu álbo inney ſwey żáłoby podpiera/ Tákowym odwodem obwiniony/ prząc długu/ bronić ſye ma. Ná przykład przećiw obligácyey vrzędnie zápiſáney/ quitem vrzędnie zápiſánym/ przećiw Cyrográffowi/ quitem właſney ręki/ álbo też vrzędnym. Przećiw Swiádkom/ świádectwem tyle Perſon ile ich Powod miał. GroicPorz x4v (
4);
OrzList e3v;
Berniánie [...] przyzwolili ná ártykuły/ ná ktore ſie zgodzili wſzyſcy doktorowie ich/ [...] pocżął ſie był przećiw im záſtáwiáć Konradus Tregerus mnich Auguſtinow BielKron 205;
Existimationem, dignitatemque ab inimicis defendere, Brónić powagi y doſtoynośći ſwey przećiw nieprziyacielóm/ O ſwą cześć y powagę nie milczeć. Mącz 111b;
Munire se a frigore, Dobrze ſie opátrzić przećiw źimnu. Mącz 237a;
Famem sustentare, Podeprzeć bokow/ opátrzić ſie przećiw głodu. Mącz 448c (
4);
HistRzym 100v;
cżemuśćie w tym Ewángeliſty Doktorá wáſzego Lutrá odſtąpili/ ktory nietylko obrázy záchowáć kazał/ ále ich mocnie przećiw Károlſtádowi bronił WujJud 52v (
2);
BudBib c3v (
2);
StryjWjaz B4v (
2);
CzechRozm 228v (
3);
łáſká Páńſka [...] vtwierdza w cżłowieku dobrą nádzieię/ á wſzytko ludzkie myślenie przećiw ſtráchom Szátáńſkim/ przećiw piekłu y śmierći/ bárzo vmacnia. KarnNap E4 (
2);
iż ktorzi vpuſzcżą pioro [tj. stracą animusz] ábo ſerce ſtrácą/ niełácno śię oprą przećiw zuchwálſtwu drugich ModrzBaz 21v (
2);
SkarJedn 62 (
2);
Przećiw potwarzy żywéy/ Y powieśći fałſzywéy: Chćiéy ſye [Panie] przy mnie záſtáwić/ Mnie z rąk ſrogich wybáwić. KochPs 64;
Alić iuż morze ſkacże gniewliwé. A nawę to do niebá wełny wymiátáią/ To záś w przepáśći ślepé zpuſzczáią. Zeglarzom twarzy bládną [...]. Taczáią ſye pijánym podobni: mądrośći Niezſtawa przećiw morſkiy ſrogośći. KochPs 165 (
4);
nic ták cżłeká przećiw pokuſom nie vzbraia [...]/ iako náuká piſmá świętego SkarŻyw 47 (
5);
CzechEp 137;
iż wiáry zbáwienney fundáment nie piaſcżyſty ále opocżyſty ná ſámym piſmie Prorockim y Apoſtolſkim záſádzony/ oſtoi ſię przeciw wſzem Szátáńſkim náwałnośćiam. NiemObr 67;
ReszPrz 34;
ArtKanc K (
2);
Oycże/ wiecżney lutośći/ [...] Proſzę/ mey mdłey krowkośći Rácż weſprzeć/ przećiw Smokowi wſzech złośći. GrabowSet S4v;
KochFrag 21;
WujNT przedm 11 (
7);
Kto práwá y wolnośći od Kśiążąt y Pánow ieſzcże dźiedźicżnych/ ſtanowi Rycerſkiemu otrzymał [...] y o nie ſie przećiw niebácżnym Pánom áż do gárdłá záſtáwiał? PowodPr 20 (
2);
z ſtrony P. Bogá ſámo mam ſumnienie/ ktore przećiw wáſzym potwarzom nievſtráſzone nioſę. SkarKaz 352b (
2);
pobożni náſzy y święći krolowie [...] wiáry ś. przećiw pogáńſtwu bronili SkarKazSej 681b.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (41): Prozba do pana o wſpomozenie przeciw nieprzyiaciołom. RejPs 92v marg; LubPs D3 marg (3); A przedſye iednák opiekun álbo dźiedźic/ záwżdy ſobie ma zá ſłuſzną obronę przećiw śierotam y Credytorom/ (gdy mu w czym wiáry nie dáią) przes tho iż vczynił Vrzędny Inwentarz GroicPorz ee3v; Ktemu od śidłá ięzyká potwarnego/ y kłamſtwu poddánego/ tyś mnie był rátunkiem przećiw nieprzyiaćiołom moim. BibRadz Eccli 51/3[5] (2); [Walentynian] zábit od Drázylle z napráwy Máxyminá [...] żoná Wálentynianowá/ ſzukáłá pomocy przećiw Máxymowi/ ábowiem ſie bałá o dzyedzice/ ktorzy ieſzcże byli máli BielKron 159v; dzwonki ná ſtraż przećiw Kánibałom BielKron 443v (5); RejPos 70v (2); Trzebá tedy nam wſzyſtkim vćiekáć ſie s proźbámi pokornie ku Pánv Bogu/ á wzywáć go ſobie nápomoc [...]/ á on będźie racżył być ſzcżytem náſzym y wieżą mocną przećiw káżdemu nieprziyaćielowi náſzemu BielSpr 76; WujJud 218v marg; MycPrz II B[3]v; BudNT przedm a2; CzechRozm 231v; KarnNap E; Bo Piotrá S. potomkowie/ byli záwżdy y będą/ wiáry S. [...] obronienim/ áſz do tego czáſu/ przećiw wſzytkim nawáłnośćiam odſzcżepieńſtwá y kácerſtwá. SkarJedn 81 (3); SkarŻyw 208 (3); StryjKron 145 (2); NiemObr kt (2); Z inąd nie máſz podpory Przećiw łupieżcy; co iák wilk ſtráconą Owcę porwawſzy ſkory/ Od páſterzá mknie/ w puſtoſtráſzne bory. GrabowSet E2 (3); LatHar 208; WujNT 796 (2); A mam zá to/ żeby y Ich Mość Pánowie Duchowni/ in maiori neceſſitate/ zwłaſzcżá przećiw Pogánom/ nie byli oycżyznie ſwey crudeles/ mogąc ią też nie pomáłu rátowáć GrabPospR D2v; SkarKaz Oooo.
~ Z rzeczownikiem osobowym (3): Boetius [...] taiemnie do grekow liſty poſłał, aby opiekę y też włodarſtwo Rzimſkie przyięli á ich obronci przeciw Teodorikowi byli. BielŻyw 168; BudBibKaw A3; SkarŻyw 535. ~
Z nadrzędnym przymiotnikiem i imiesłowem przymiotnikowym (5): w tym Pſalmie ieſt nadobna modlitwá/ ktora ieſt vſtáwioná przećiw złym á iádowitym rádam nieprziyacioł LubPs Pv (2); Tákowe liſty Láćinnicy zową czworákim názwiſkiem/ dla tego iże ſtroná przes nie w ſpráwie ſwey bywa náuczoná/ vpewnioná/ y przećiw ſwemu Adwerſarzowi obronna. GroicPorz y2v; A dla tegoż mamy byc dobrze opátrznemi y vzbroionemi przeciw wſzytkim niebeśpiecżeńſtwam. BibRadz II 57b marg; iżby mocnieyſzy byli przećiw pokuſam duchá złego/ y przećiw wſzytkim ſtráchom iego/ máiąc poćiechę z łáſki y z rátunku Bożego. KarnNap E3v.
Połączenia: »o [kogo] przeciw« (1): O ktorym [papieżu] iáko wolno było I.M. X⟨iędzu⟩ K⟨anonikowi⟩ wedle wiáry ſwey y rozumienia piſáć/ co ſię I.M. po[do]báło: záſtáwuiąc ſię oń przećiw nam CzechEp 425.
»za [kogo] ... przeciw« (1): Y owſzem zá iego [Chrystusa] chwałę/ ábo krzywdę przećiw pogánom ábo kácerzom záwſze ſię [papież] vymował CzechEp 326.
Szereg: »z [kim] i przeciw [komu]« (1): Druga [białogłowa] záſię [...] w okrutney miłośći będąc/ [...] á walcżącz ſámá s ſobą/ y przećiw temu/ kogo więczey niż duſzę ſwą miłowáłá/ iednák ſie obroniłá onemu ogniewi/ ktory wiele mądrych ludzi popalił. GórnDworz Aa8.
a.
W działaniach militarnych;
in conspectu PolAnt; adversus Modrz (93):
kſiążę rycerſtwá Dariuſowego [...] ruſzywſzy wſzytek zaſtęp ſwoy záſtáwił ſie przećiw Alexandrowi/ y pocżął ſnim mężnie boiowáć HistAl C8v;
Leop Iudic 20/14;
BudBib Ios 21/40;
słuſzna rzecż/ ábychmy iey [Rzeczypospolitej] ſpolnemi śiłámi przećiw káżdey nawáłnośći bronili. ModrzBaz 125v;
StryjKron 657;
[Cesarz turecki] Wołoſką potym źiemię/ prowincią wáſzę/ iákoby zamek iáki przećiw wam [tj. rycerstwu polskiemu] dobrze opátrzył OrzJan 8;
Bo [kanclerz i hetman Jan Zamojski] y przećiw Kniáźiowi Wielkiému Moſkiewſkiému [...] tákże przećiw Tátárzynowi/ broniąc od niego gránic Koronnych/ pożytecznie y ſławnie ſłużby ſwé R.P. oddawał. SarnStat 1051.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (77): MiechGlab 31; HistAl F7; [Posłowie mówili: bracia naszy] Ukazują nam wielką niegotowość ku obronie przeciw nieprzyjacielowi koronnemu DiarDop 79; GliczKsiąż K8; A ćić byli Dawidowi ná pomocy przećiw onemu hufowi BibRadz 1.Par 12/21; [Wulkanus] náucżył ſie miſterney roboty kowálſkiey/ ták iż potym cżynił zbroię bogom przećiw Gigántom BielKron 23v (46); BudBib Is 29/3; MycPrz II B (3); Záprawdę kiedyby tákich zamkow w kilku milách od śiebie niemáło zbudowano/ ták/ żeby wnet z iednego do drugiego mogł wieść dáwáć ocżemby trzebá [...]/ zdáłoby mi ſię/ żeby to byłá bárzo pewna á mocna przećiw nieprzyiaćielowi obroná. ModrzBaz 103v; [Św. Antoni mówi do czarta i jego „wojsk”:] Prozno ſię kuśićie: znák krzyżá S. á wiárá w Páná náſzego Iezuſa Chryſtuſa/ mocnym mi á nie dobytym przećiw wam murem ieſt. SkarŻyw 56; A gdy Krol z Polaki y z Litwą w Lublinie Seymował/ ſłał vſtáwicznie poſły [...] Woiewodá Wołoſki/ proſząc Krolá o rátunek przećiw Turkom StryjKron 657 (10); ReszList 150; KochProp 7; ActReg 40; OrzJan 40; Przećiw wálnému, zártkiému, y przewaznému [!] nieprzyiaćielowi expeditia. SarnStat 440 (2); PowodPr 47 (3).
~ Z rzeczownikiem osobowym (2): [Król Aleksander do Dariusza:] przyſięgam przed Bogiem, żeć chcę kroleſtwo y doſtoienſtwo twe wrocić, á przeciw wſzem nieprzyiacielom twoim pomocznikiem będę BielŻyw 153; A gdy napierwey Papież przyćiągnie do Dyráchium/ ćiebie ná kroleſtwo Albáńſkie przełoży y potwierdzi/ y naprzednieyſzym wodzem przełoży przećiw themu okrutnikowi Máchomethowi. BielKron 254. ~
Z nadrzędnym przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym (6): izaſz ſámo mieyſce y położenie kráin Mácedońſkich/ nas [...] przećiw káżdego nieprzyiaćielá nawałnośćiom przeſpiecżnych niecżyni BielKron 244v; [Niektórzy komendatorowie, tj. komturowie, uważali] iż on [mistrz pruski] będąc ſieſtrzeńcem krolewſkim/ będzye mu powolnym y pomocnym przećiw káżdemv nieprzyiaćielowi. BielKron 415v (4): HistRzym [89]; Pándion on krolewic co był doſyć możny/ Przećiw nieprzyiacielom ná wſzyſtkim oſtrożny. PaprPan Zv.
Połączenie: »za [kogo] ... przeciw [komu]« (2): [król Polski posłał do Czech brata Korybuta] ktorego wdzięcżnie przyięli/ y záſtáwiał ſie zá nie bárzo przećiw Niemcom BielKron 327 (2).
b.
W zwalczaniu chorób i zapobieganiu im (144):
α.
O lekarstwach i zabiegach leczniczych (też przen) (143):
Mozg iego [wielbłąda] vſuſzony á pity z ocztem/ ieſth przeciw wielkiey niemoczy FalZioł IV 7b;
Iucha z kuropatwy/ potwierdza żołądek. Theż przeciw wielkiey niemoczy pomocz dawa. FalZioł IV 22d;
pożythecżna rzecż ieſt ciało wſzitko dziecięcze oleiem z żołędziu pomazać, bo on ſkorę twardzi á nieiakło [!] brony [lege: broni] przeciw tym rzecżam ktoreby miały ſubtelnoſć ciała vrazić. FalZioł V 35 (
43);
SeklKat K3v;
thedy odpuſty/ mſze/ iáko obecne [wszechstronne] lekárſtwo przydawáne bywa [przez katolików] żywem y zmárłym/ przećiw wſzemu złemu GrzegRóżn Ev;
Zyłá Wątrobna nád łokćiem/ idźie od żołądká/ od Sercá/ od Wątroby: pomaga przećiw Kurczowi/ y niemocam tych członkow od ktorych idźie: przećiw ſtrzekániu w boku SienLek 36;
Kmin theż kramny ma moc przećiw iádom SienLek 156v;
O bliznách [...] tudźiéż podrożnemu przećiw ſtrudzeniu: iżby téż pśi nań nieſzczekáli SienLek 158 (
16);
KarnNap C2.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (41): Wodka przeciw złemu mięſu FalZioł II 20d; Orzechy włoſkie po ribach ieſć: ieſt iakoby drijakiew przeciw iadom FalZioł V 64; Obyczay a rządne chowanie przeciw dychawiczy, ktorą zową po łacinie Aſma. FalZioł V 94v (18); SeklWyzn f3; MurzHist I; Ingruenti periculo remedium quaerendum, Lekárſtwá ſzukáć przećiw nádchodzącey przygodzie. Mącz 150a; Máść przećiw káſzlowi. SienLek 83v marg (9); HistRzym 64; Piérwſzé tedy maſz lékárſtwo przećiw záſłużonemu karániu zá grzéch/ Srogość żywotá pokutuiącego BiałKat 171; KuczbKat 315 marg (2); WujJud 210v marg (2); CzechRozm 206; CzechEp 91; WujNT 595 (2).
Z nadrzędnym przymiotnikiem (23): POlney ruthy wodkha [...] przeciw ſwierzbiowi ieſt niepoſpolita napijać ſie iey FalZioł II 9d; Ten Lektwarz ieſt dobry przeciw gorącżcze y przeciw kłociu w bokoch pod żebry FalZioł III 20b; Mozg wieprzowy ze khrwią/ chwalebny ieſt przeciw wężom FalZioł IV 3d; Nad krew pſią przeciw thrucinie nicz lepſzego FalZioł IV 6c (19); Mącz 431b; Przećiw Bożey kaźni/ gorczycá dobra pić z ſokiem ogorkowym. SienLek 60 (3).
Z nadrzędnym przysłówkiem [zawsze: dobrze] (5): Przeciw temu iadowi oſſi albo pſzcżoły/ dobrze ieſt emplaſtr z poleiu zwiercianego na bolenia przykładać. FalZioł IV 28c; Dobrze theż z winem álbo z octem wypić prochu łot z máćierzey duſzki przećiw wrácániu SienLek 98 (4).
Połączenia: »przeciw ... gdy ... przeciw« (1): Zyłá koniec Noſá/ pomaga przećiw ćięſzkośći w głowie/ y gdy przezliż kreẃ płynie: y przećiw łzam z oczu. SienLek 35v.
»(przeciw) ... na ... (to jest) przeciw« (4): Lekarzſtwo na Subet/ To ieſt przeciw wielkiemu a ſzkodliwemu ſpaniu. FalZioł V 91v; Zyłá práwie ná máłym pálcu v Ręki/ pomaga przećiw żołtey niemocy: ná chorobę Sledźiony/ przećiw ſzaleńſtwu/ y kożdey ograżce. SienLek 36 (3).
»przeciw ... naprzeciw(ko) ... (przeciw)« [szyk 3:3] (6): Naprzeciwko zapaleniu lędzwi/ y też przeciw zapaleniu mocżu/ I przeciw rzezaniu ſą dobre [ty ziarnka] FalZioł I 115c; Naypierwey tedy żyłá ſrzod Czołá/ gdy ią zátnie/ pomaga przećiw bolączkam Oczu: náprzećiw bolu głowy/ náprzećiw oſzáleniu/ vśćieczeniu: y przećiw poczynáiącemu Trądowi. SienLek 35 (5).
»przeciw ... od« (1): Trunek przećiw iádowi/ y od powietrza Morowego. SienLek 157 marg.
β. O bogu pogańskim chroniącym przed zapadnięciem na chorobę (1): A ták Grekowie [...]/ záwżdy mieli dziwnie wymyſláne boſzki. Iedny ná walki/ drugie w niemocy/ Iowiſz był przećiw powietrzu/ dla walki Mars/ Iuno dla bogáctwá/ Wenus dla płodu. BielKron 98.
5.
Wskazuje na osobę, której się zarzuca coś złego, którą uważa się za winną;
contra, super Vulg, PolAnt, JanStat; adversum HistAl, PolAnt, Vulg; adversus PolAnt, Vulg, Mącz; in Vulg, Mącz, Modrz; ad, supra Vulg (470):
Tamże natym mieſtzu miloſciwy pán Iezus przeciw kſiążętom ij licemiernikom ſrogo kázál OpecŻyw [61] (
2);
Niechay będą ogarnieni ſromem y ſromieżliwoſcią/ ktorzy złoſciwie mowią przeciw mnie WróbŻołt 34/26;
Nieſwiatcz falſziwie przeciw blizniemu twemu. SeklKat B2v (
3);
HistAl Bv (
2);
To wyem iż chłopow on [Luter] nye podburzył/ y owſſem piſał przećiw im. KromRozm I Dv (
2);
MurzHist N2;
MurzNT Mar 14/57;
KromRozm II p4v;
KromRozm III F5;
Wſſytki ty vſtá zdrádliwe niechay omyenyeyą/ Co przećiw ſpráwyedliwemu fáłſz mowić vmyeyą LubPs H2v (
11);
ieſliby popędliwemi ſłowy przećiw vtćiwoſći Sądu co rzekł: tákowy pięniężną winą karan będźie. GroicPorz i2v;
Prorokuie przećiw Sennácherybowi opiſuiąc pychę iego Leop Is 10 arg (
5);
RejZwierz 27;
BibRadz Deut 31/28 (
28);
tám że [w miasteczku na granicy Turyngii] ten Myncarz [tj. Tomasz Münzer] na pyrwey kazał y náucżał/ nietylko przećiw Papieżowi/ ále y przećiw Luterowi/ ieſzcże wiecey gánił Luterſką náukę niż Papieſką. BielKron 202 (
33);
Carptim in aliquem dicere, Vſzczipliwie przećyw komu mowić. Mącz 39c;
Suspiciose ac criminose aliquid dicere, Podeyźrzliwie á ze złey woley nieco przećiw komu mówić. Mącz 406d (
3);
Lecz niewinni ná świećie dźis nie máią miru/ Przećiw nim káżdy piſze/ bo doſyć pápiru. Prot A4v;
SarnUzn H2;
HistRzym 4 (
3);
(marg) Oycowie cżego śie ſtrzedz máią. (–) Pierwſza rzecż ieſt/ áby co przykrego przećiw dźiećiom niemowili KuczbKat 310;
KochMon 34;
WujJud 60v (
2);
RejPosWstaw [1102];
Dokądże tá zła gromádá ſzemrze przećiw mnie? BudBib Num 14/27 (
2);
BudNT Rom 11/2;
przeto oni z więtſzą beſpiecżnośćią/ przećiw nám piorá ſwe oboſtrzyli/ á nie wſtydliwie vſtá ſwe ſmiele roſpuśćili. CzechRozm A5;
Scżęſliwi będźiećie gdy wam vrągáć będą y będą was przeſládowáć/ y wſzelkie złe przećiw wam mowić CzechRozm 229 (
13);
ModrzBaz 132v;
SkarJedn A* (
9);
SkarŻyw 90 (
3);
StryjKron A6;
Wieleć ſobie cżęſto ludźie z nienawiśći/ wiele z fałſzywey záocżney powieśći przećiw drugim zmyśláią/ co iáko żywo nigdy nie było. CzechEp 95;
Cokolwiek tedy tu X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ mowi przećiw nam/ więcey mowi ſam przećiw ſobie y Kátholice ſwey/ niż przećiw nam. CzechEp 359 (
40);
CzechEpPOrz *3 (
2);
ReszPrz 62 (
3);
Ten tedy [Mikołaj Rej] ták piſze w Zwierzyńcu ſwym przećiw towárzyſzom ſwoim obżárłym y niepomiernie pijącym. [...] WerGośc 243 (
2);
ArtKanc C18 (
3);
KochWr 39;
Nie kłámayćie iedni (marg) przećiw.G. (–) drugim WujNT Col 3/9 (
13);
POzywa ćię: iżeś ty zápomniawſzy [...] wiernégo poddánégo powinnośći/ mówił to álbo owo przećiw perſonie królewſkiéy SarnStat 141 (
2);
CiekPotr 15;
A też trudno z pánem/ á/ gdźie nielitośćiwa Páni ieſcze/ iákóż rzecz przećiw niéy prowádźić? Gdźie iedná fałeſzna łzá/ może więcéy ſpráwić Niż ſto przyśiąg/ ktoby ie przećiw niéy śmiał ſádźić. GosłCast 72 (
3).
Z nadrzędnym rzeczownikiem (51): OpecŻyw 112; KromRozm III K4; Bo ſie zły ſpráwą rąk ſwych ſam záwżdi vłowi/ A choć przećiw bliźnyemu yáką potwarz mowi/ Záwżdy ſie ſam vplecye pirwey ſwymi ſłowy. LubPs C2 (3); Sądy Boże przećiw grzeſznym ſpráwiedliwe. Leop Sap 12 arg; BibRadz Deut 31/19 (4); [Urban wtóry] Vſtáwił Synod ná biſkupy/ ná ktorym potwirdził klątwy Grzegorzá Papieżá przećiw Gilbertowi y Henrykowi BielKron 177v; tám liſty rozmáitego piſánia [= różnej treści] náleźli/ przećiw ſobie co im myſlił BielKron 220; Wyſzedł potym z dworu Ceſárſkiego ſpiſek [= pismo] przećiw Krolowi Fráncuſkiemu iáko mu przekaża/ gdy rzecż poſpolitą dobrą chce poſtánowić krześćiáńſką BielKron 236 (16); Caussam quaerebat senex, quamobrem aliquid insigne faceret, Myślył o tym dawno/ áby mógł yáką przyczinę przećyw yem wynálesć. Mącz 42d; Orationem tibi para adversus senem, Nágotuy ſobie rzecz przećiw ſtárcowi. Mącz 269d (4); iuż vſtháie zdrowie me: gdym mogł dobrze cżynić/ nie cżyniłem/ á teraz iuż niemogę. A tákowy cżęſtokroć vpada w roſpácż/ á vmiera nędznie: przetoż przećiw thákowym będzie wiełka [!] ſkárgá w dzień ſądny. HistRzym 113v (2); RejPosWstaw [1433]; CzechRozm 166v; SkarŻyw 90; CzechEp 323 (4); Słubiłemći dáć dáry wiecżnego dźiedźictwá/ á ty záś przećiw mnie mowiſz fáłſzywe świádectwá. ArtKanc E14; Przyobleczćieſz ſię tedy [...] w ćierpliwość/ iedni drugich znoſząc: y odpuſzczáiąc ſobie ieſliby kto miał ſkárgę przećiw komu. WujNT Col 3/13; Karánie bráterſkie przećiw vpádłym. WujNT Zzzzz2 (10); WysKaz 29; PowodPr 4 (2).
W przeciwstawieniach: »przeciw ... za [kim] (4), na obronę [czego, czyją] (3), za [kogo, co] (2)« (9): LubPs ee5 (2); Phebus á Pán/ dáli ſie ná rosſądek Midáſowi krolowi iáko bogátemu/ ſkazał niepráwie zá Pánem przećiw Phebuſowi. BielKron 26; Streſz [!] ſię teſz ábyś temu co ſię mowi o zlecżeniu cudownym tey świętey ręki/ ktora przećiw Heretykom wiele ná obronę kośćielną piſałá/ y wiele iáłmużny rozdáłá/ wiáry nieuwłocżył. SkarŻyw 321; [ksiądz Powodowski mówi] Ze ſię záwſze Papież zá chwałę/ ábo krzywdę Páná Chriſtuſowę/ przećiw pogánom abo kácerzom vymował CzechEp 336; Piſmá Apoſtolskie przećiw haeretykom ná obronę Kátholickiey wiáry. WujNT 516 marg (4).
Połączenia: »przeciw ... contra« (1): kto by się tego ważył namniej co w kościelech odmienić, JKM zakłada poenam takową, iż przeciw takiemu postępowano będzie jako contra turbatorem pacis publicae et violatorem iurium communium. Diar 57.
»na [kogo] ... przeciw« (1): ále tylko ná tákiego y przećiw tákiemu nápiſana y roſkazana byłá [kaźń ona]/ ktoryby [...] też y inſzych ku temuż náwodźił/ á ktore inſze Bogi zálecał. CzechEp 33.
»przeciwko (a. naprzeciw) ... przeciw« [szyk 3:1] (4): będąc niewinnęm/ ſám przećiwko ſobie nie kto inſzy przećiw ięmu/ ſkargę położył MurzHist C3v; ROwna modlitwá iáko w pierwſzych/ ták y w thym Pſalmie/ náprzećiw nieprzyyaciołom kościołá wiernego Páńſkiego/ y przećiw złym náucżycielom. LubPs ee3v (3).
Zwrot: »mieć ([co] a. nieco) przeciw [komu]« = wysuwać zarzuty, zgłaszać pretensje; habere adversus a. adversum Vulg [szyk zmienny] (7): CzechRozm 246v; Ieſli tedy ofiáruieſz dar twoy do ołtarzá/ á tám wſpomniſz iż brát twoy ma nieco przećiw tobie: zoſtaw tám dar twoy przed ołtarzem/ á idź pierwey ziednáć ſię z brátem twoim WujNT Matth 5/24; A gdy ſtániećie ná modlitwie odpuśććie ieſli co przećiw komu maćie WujNT Mar 11/25 (6).
Wyrażenie: »sam przeciw sobie« = zaprzeczając własnym wypowiedziom (1): A ſkąd to wyeſz/ iż oni ſłowá Bożego vczyli? Nye z cudow [...]. Też nye z ſwyętobliwoſći żywotá. [...] (–) Nye pámyętaſz ſye. Sam przećiw ſobie mowiſz. Teraześ Lutrá fałſſywym prorokyem vczynił/ z niczego/ yedno z owocow KromRozm I C4.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw sobie« = wzajemnie jeden z drugim się nie zgadzając, polemizując ze sobą nawzajem (3): [Syn saskiego książęcia oraz Maurycy] Piſáli pothym przećiw ſobie iáwnie/ áż przyſzło do zbroie BielKron 227v; (marg) Dyſputácye doktorow niezgodi w koſćiele nie cżyni[ą]. (–) oni ácż przećiw ſobie dyſputowáli/ ále iednák ſwe rozumy y piſmá ſwoie Kośćiołowi poddawáli WujJud 127v (2).
a.
W postępowaniu sądowym (189):
OpecŻyw 117;
LibMal 1548/144v;
Diar 54;
ieſli Sędźia ſkázuie co przećiw niepoſłuſznemu zá niepoſłuſzeńſtwem iego/ pierwey niżliby ſługá pozew zeznał/ tedy y ſkazánie ono y wſzytek poſtępek nic nieważą GroicPorz p4;
Wierzyćiel ná ſwego dłużniká dobrá/ nie pierwey ſye ma tárgáć y imowáć ſye ich/ áż by pierwey przećiw rękoymiemu práwem czynił. GroicPorz r3;
DA ktho do Kráwcá robić ſuknię/ á przytráfi ſye iż złodźiey vkrádnie ſukno/ y będźie poiman s ſuknem/ [...] przećiw komu ma pan [który dał to sukno] czynić? GroicPorz ee2v (
34);
Stároſtowie winni exequowáć przezyski [= rzecz lub pieniądze sądownie wygrane] przećiw kożdemu pod winą ſtem grzywien. UstPraw A3 (
3);
Stárzy widząc/ że ich prośbá [u Zuzanny] wagi ſwey nie miáłá/ [rzekli:] [...] rozgniewaſz nas ſobie/ A my będzyem zobopolnie ſwiádcżyć przećiw tobie KochZuz A3;
RejZwierz 3;
nawyżſzy kápłan pytał Iezuſá mowiąc/ Nicże nie odpowiedaſz? coż ći przećiw tobie świádcżą? BibRadz Mar 14/60 (
2);
[Aleksander] przyſtąpił przed práwo chcąc ſłyſzeć rzecży ich/ w ten cżás wyſłuchał ſpráwy dwu mężow/ gdy ſie ieden przećiw drugiemu żáłował BielKron 126;
Duchowieńſthwo y Kollegium Koleńſkie poſthępowáli w práwie Duchownym/ przećiw ſwemu Arcybiſkupowi w Rrzymie [!]/ o wiárę Luterſką BielKron 225 (
7);
HistRzym 3v;
BudBib Dan 13/21;
BudNT Mar 15/4;
CzechEp 7 (
3);
WujNT przedm 12 (
10);
A ieſliby był impoſſeſsionatus, tedy z nim poſtąpić iáko przećiw nieośiádłému/ wedle Státutu. SarnStat 391;
Iáko przećiw dziećiom któré lat nie máią dawność nie idzie: ták y dzieći przedziérżeniém dawnośći nikogo vſzkodzić nie mogą. SarnStat 778 (
25);
Ale w tákiey poſtáwie [przybądź, Juno] iákąś w ten cżás miáłá/ Gdyś gorę nád innymi w vrodźie mieć chćiáłá. Gdźie Pryiamcżyk nieſłuſzny ſąd miał przećiw tobie/ Więcey ważąc Cyprydy obietnicę ſobie. WitosłLut A4;
PowodPr 21.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (76): OpecŻyw 146v; Iſch Rayeczki do Gardla przi powyeſzczy ſwey przeczyw ym stacz chcze LibMal 1548/144v (2); LubPs Z; thedy Powod gdy iuż ma żáłowáć/ to theż pilnie ma rozmyſláć/ áby ſpráwiedliwą rzecz przećiw pozwánemu záczynał GroicPorz f2v; gdy ná ćię żałuie [lege: żałuię] o pewny dług/ á ty mi okázuieſz y dowodźiſz iżeś mi ſye vſpráwiedliwił [...]: iuż moię żáłobę przećiw ſobie niſzczyſz. GroicPorz t; O ſwiádectwie Dłużniká przećiw Credytorowi. GroicPorz x4v; Gdźie theż ſą iáwne dowody przećiw złoczyńcy/ [...] tám męki nie trzebá GroicPorz hh2 (28); Stroná przećiw ktoreyby ſędzia ſkazń vczynił ták ma ruſzyć/ Pánie ſędzia ſkazni tey nieſpráwiedliwey ktorąś vczynił zá práwną nieprzyimuię UstPraw C2 (4); Y ſzukáli kſiążętá kápłáńſkie y wſzytko zgromádzenie przećiw Iezuſowi świádectwá áby go ná śmierć zdáli/ ále nie náleźli. BibRadz Mar 14/55 (7); Krol [Anglii, Henryk] [...] rozwiodł ſie z pierwſzą [żoną]/ á z Anną mieſzkał/ á gdy ſkazánie Papieſkie przećiw ſobie obacżył/ rozgniewał ſie ná Papieżá/ wypowiedział zwierzchność Papieſką we wſzem ſwoim kroleſtwie BielKron 212v; ná ktorym [zjeździe] Włádziſław Loktek żáłobliwą ſkárgę położył przećiw Miſtrzowi Pruſkiemu o wyrzucenie ſwego Stároſty BielKron 369v (7); Fax accusationis, Ten który rzecz przećiw obwinionemu ſurowi y roſzerza. Mącz 120b (2); HistRzym 87v; WujJud 9; CzechRozm 233 (2); ActReg 17 (2); Bo mi ſię nie ſłuſzna widźi/ poſłáć więźniá/ á nie oznaymić obwinienia przećiw iemu. WujNT Act 25/27 (5); Acz wiémy że iáwnie y dokłádnie wyráżoné ſą o tym z Státutu piſmá: y winy do tego przydáné ſą przećiw zániedbáiącym ſwych vrzędów. SarnStat 40; Ieſcze ſnádnieyſzy proceſs [= przepis prawny] przećiw tym, co z ruſznicą bądz po tárgu, bądz po weſelu chodzą SarnStat 500 (10).
~ Z rzeczownikiem osobowym (3): Czemu on doſſicz czinyacz ſzwyathki przeczyw yemv o dlug thakovi wyodl, kthorzi falſchiwye prziſzyągli LibMal 1548/142; GroicPorz x2; PowodPr 21. ~
W przeciwstawieniu: »za [kim] ... przeciw« (1): falſchiwe ſwyadeczthwo za thym tho Rayeczkym przeczyw turczinowy na prawye yeſth vczinil LibMal 1548/143v.
α.
O akcie prawnym potępiającym kogoś i zazwyczaj określającym też rodzaj kary (18):
Z nadrzędnym rzeczownikiem (18): Ceſarz [...] piſał do Kſiążąt Niemieckich/ żáłuiąc ſie ná nie/ iż [...] nie cżynią doſyć Dekretowi Wormáckiemu przećiw Luteranum BielKron 201 (5); Bo wiem ták ſtoi w piątych kſięgách Moiżeſzowych/ Gdzie ieſt doſyć dekretow mogę rzec ſurowych/ Przećiw dzyeciam złośćiwym ktore vcżynił Pan HistLan F2v; CzechRozm 252 (2); ćiż záśię odrzućiwſzy ná ſtronę ártykuł przećiw mężoboycam/ áby gárdłem karáni byli/ mogli ſię do tego nákłonić/ áby z zábijánia przyiaćioł ſwoich/ cżynili ſobie pożytek. ModrzBaz 78; CzechEp 24 (2); WKM wiedziec raczysz coza prawo iest przeciwtym ktorzy cudze pieczęci odzieraią ActReg 33; WujNT 121 (3); IZ Státuty przećiw mężobóycóm vczynioné/ do tych czáſów w Exekucią nie przychodźiły SarnStat 611 (2); Práwá Boſkie y ludzkie przećiw nieznośnjm bluźniercom y turbátorom Krześćiáńſtwá. PowodPr 36 marg.
6.
Wskazuje na obiekt krytyki i protestu, to, czego (rzadziej: kogo) się nie chce, co (kogo) się odrzuca, co się uznaje za niesłuszne;
contra Mącz, Modrz; adversus Vulg (372):
Dzyevyąty doctor Alexander deales ktory yſz przeczyw yey począczu czyſthemu kazal roznyemokſzy ſyą zamarthwe tego dnya/ oſtal PatKaz I 11v (
4);
PatKaz II 62v;
Pſálm Setny cżterdzie. cżwarty (marg) Przeciw pyſſnem a fałecznim (–) RejPs 212 (
2);
SeklWyzn a4v;
[uczą was] bluźnić przećiw ſwyętym vſtáwam y ſwyątoſćyam koſćyelnym. KromRozm I D (
2);
KromRozm II a4;
KromRozm III I7;
Diar 48;
BielKom kt;
Czytają IchM, jako o zwyczaju Augustyn ś. napisał przeciw tym mowiąc, ktorzy się w swych błędziech zwyczajem chcą szczycić. DiarDop 103;
Obyczáiow theż y Wielkierzow/ ktorych gdźie od dawnych czáſow zá práwo vżywáią/ nie káżę/ áni przećiw nim mowię GroicPorz C2v (
4);
OrzRozm S2v;
Przećiw prawdzie rozumu nie. BielKron A5;
wyſtąpił Brutus ráycá/ vcżynił rzecż długą przed Senatem przećiw rzecży poſłow [chcących przywrócić króla Tarkwiniusza] BielKron 105;
Marćin Luter [...] kazał y piſał przećiw Papieſkim odpuſtom BielKron 190;
ieſt doſyć vcżonych ludzi cnotliwich/ ktorzy iego [Lutra] náuki niegánią/ á ći ktorzy ſie przećiw iemu záſtáwili nie dla cżego inego to cżynią iedno dla łákomſtwá á ſwego pożytku BielKron 194;
Eráſmus Roterodanus wypuśćił kſiążki o zwoleńſtwie dobrowolnym/ przećiw temu Luter piſał/ o niewolſtwie dobrowolnym. BielKron 201 (
29);
GrzegRóżn D (
2);
Anticatones, Xięgi Ceſárzá Auguſtuſá przećiw Katonowi nápiſáne. Mącz 11b (
5);
á w tych rzecżach/ ktore ſie będą zdały zdrożne/ á nieprzyſtałe Dworzáninowi/ áby było káżdemu wolno przećiw themu mowić. GórnDworz C7v;
bo [sumienie] záwżdy ſzemrze przećiw grzechowi. HistRzym 69 (
5);
RejPos 153 marg;
Scipio chćiał ſpálić miáſto wielkie Cártago w Afryce do gruntu [...]. Cato przećiw temu mocno odpierał mowiąc: [...] zoſtawmy Cárthago w cáłośći BielSpr 38v;
Ktorzykolwiek te ſentencye Piſmá świętego ktore o báłwániech mowią/ przećiw chwálebnym obrázom przywodzą/ [...] Heretycy ſą WujJud 50v (
14);
Nád to oni wſzyſcy święći ludźie poki tu ná źiemi przebywáli/ nigdy nieprzyimowáli od ludźi chwały iákiey/ áni pokłonu/ y owſzem ſrodze przećiw temu y przećiw báłwánom wſzelákim mawiáli. WujJudConf 48;
A iż przećiw tey ták iáſney práwdźie [katolicy] przywodzą łatáninę/ ktorą názwáli Canon Miſſae WujJudConf 235 (
5);
RejPosWstaw [110];
Mnie ſię nie zda/ áby Máláchiaſz przećiw wielożeńſtwu mowił/ rychley przećiw onym/ ktorzy nie nayrząc żon przedſię ie trzymáli BudBib I 467c marg;
Przećiw tym ktorzy mowią żeby wpiśmie nie było omyłek. BudNT przedm b2 marg;
Y śmiele mowił [Szaweł] wimię páná Ieſuſa/ y odpierał Grecżynom (marg) wł. przećiw Greczynom. (–). BudNT Act 9/29 (
3);
iż ácżkolwiek Chriſtus ſam/ cudá rozmáite przy náuce ſwoiey cżynił/ [...] nie wſzyſcy ći co ná nie pátrzáli/ wierzyli: owſzem ſie ieſzcże niektorzy z nich/ więcey przećiw niemu y prawdźie ktorey náucżał/ oboſtrzáli CzechRozm 188 (
24);
Vſtáwy też wſzytkie pilnie [posłowie] przeglądáią/ ieſli co Rzecżypoſpolitey ſzkodliwego być widzą/ áby śię przećiw temu záſtáwili [= sprzeciwili]. ModrzBaz 24;
Lecż mogłby tu ſnać kto przećiw memu zdániu ſpor wieść/ że to com o kaźni mężoboyſtwá y o inſzych rzecżách piſał/ ácż wſzytko nie złe rzecży/ ále náſzey Rzecżypoſpolitey niesłużą: w ktorey dla roznośći ſtanow/ rozność karánia być muśi. ModrzBaz 142v;
Papież Celeſtyn w Rzymie Neſtora/ Heretjká/ przećiw ktoremu Koncjlium Epheſkie złożone było potępił. SkarJedn 115 (
14);
KochPs 161;
Piſmem teſz ſwoim [Cyryllus] kośćioł S. ozdobił/ z ſktorego [!] nie co tu ſię przećiw dzyſieyſzym kacerſtwom położy/ ná vpámiętánie duſz ludzkich SkarŻyw 278;
SMierćią tęgo [!] przesławnego męcżeńniká [...] więcey niſzli za iego żywotá/ Heretykow twárdość ſercá ſwego ſkruſzyło/ gdy widzieli iáko oney náuki/ ktorą przećiw fáłſzom ich ſtáwił/ cżyſtym y świętym żywotem/ mężną śmierćią/ y hoynym krwie rozlanim [...] poćwierdził. SkarŻyw 374 (
8);
Roku 1378. Ian Hus w Prádze Stolicy Czeſkiey/ przećiw Odpuſtom y inſzym wyſtępkom Papieſkim iáwnie począł kázáć StryjKron 457;
á iákoż [= jakkolwiek] tego nie gánić y przećiw temu nie piſáć/ błąd błędem/ fałſz fałſzem/ gorzkie gorzkim/ ſłodkie ſłodkim muśi przedśię zoſtáć. CzechEp 84;
Tedy ia rádzę áby ſię X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ przećiw iego [Dionizjusa] temu nápiſániu/ iáko z motyką ná ſłońce nie tárgał. CzechEp 263;
Tákże y ty ſłowá/ gdyby były w piśmie ś. nam by więcey przećiw Papieżnikom/ á niż onym przećiw nam ſłużyły. CzechEp 348 (
34);
NiemObr 19;
ReszPrz 67 (
8);
Contradico – Przecziw temu mowię. Calep 253b;
Złodźiey mądry dłużey trwa niż niedbáły: wſzákoż obá vpádną: bo przećiw prawdźie rozumu niemáſz. á bog wſzytko widźi. GostGosp 20;
GrabowSet K3;
OrzJan 59 (
3);
[Wcześniej najęci robotnicy] mniemáli żeby więcey wźiąć mieli [od najętych później]: ále wźięli y oni káżdy po groſzu. A wźiąwſzy ſzemráli przećiw goſpodarzowi WujNT Matth 20/11;
A ći przećiw poſtom/ długim modlitwom y częſtemu w kośćiele przebywániu vſtáwicznie mowią y wołáią WujNT 201;
niektorzy z Sáduceuſzow/ ktorzy mowią przećiw zmartwychwſtániu że go nie máſz [qui negant esse resurrectionem]/ pytáli go [Jezusa]/ mowiąc: [...] WujNT Luc 20/27;
Przetoż zdrádliwie á opácznie ćiągną to mieyſce ſektarze przećiw vczynkom dobrym ludzi Chrześćijáńſkich WujNT 563;
[odpowiemy] Iż dyſputowáć przećiw temu co zgodnie kośćioł wſzytek po świećie záchowuie/ ieſt náder zuchwáłe ſzaleńſtwo. WujNT 616 (
44);
WysKaz )?(2;
A potym iáko ná Vizią wźięto: iuż przećiw pozwu nie godźi ſie mówić, ále wypráwiwſzy vizią onę, ná propoſitią pozwu ſtroná tylko ma odpowiádáć. SarnStat 1284 (
2);
PowodPr 23 (
2);
SkarKaz 43b (
2);
ktory [wojewoda wołoski] chcąc pokázáć ſwoię Litość nád vbogimi, by nie pozdycháli Od głodu, kazał wſzyſtkich, pod czás źimy, w Iáśiech [= Jassach] Ná ſtaw zágnáć, y wkoło lód o nich obrąbáć, Ze rázem do iednego wſzyſcy potonęli. Surowie przećiw temu Doktorowie święći Piſzą CiekPotr 24;
SkarKazSej 684b.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (66): RejPs Ff2v; LibMal 1548/144; Nápiſał też Eckius kſyęgi/ przećiw vſtáwom Norberſkim KromRozm I H4; KromRozm III A4; Pobudzáiącza modlithwá ku Pánu Bogu/ áby ſie wzruſzył ſrogim ſądem przećiw krzywdzye tey/ kthora ſie iemu ſámemu od niewiernikow dzyeie. LubPs R3v marg (2); GroicPorz Cv (3); Kátárinus Włoch wydał kſiąſzki przećiw Luterowi/ o doſtoyeńſtwie Papieſkim BielKron 196; Chćiał Papież/ áby thá opráwá [= reforma] kośćielna byłá táiemna/ ktorą wſzytcy obacżyli/ á gdy do Niemiec to przyſzło/ piſał Luter ná to po Niemiecku/ á Ian Sturmius po łáćinie odpowiáda/ ktemu málowánie [= ilustracja] było przećiw themu. Kárdynali ſtoiąc około Papieżá ſiedzącego ná ſwym máieſtaćie/ omiatáią liśiemi ogony proch około iego zwierzchu y ſpodku. BielKron 216v (7); GrzegRóżn Dv (2); Apologia, Latine, Responsio seu excusatio [...]. Odpowiedź/ álbo przećiw yákiemu oskarżeniu odmowá/ wymowká á obroná Mącz 12c; ktory [król Asmodus] vſtáwił że ktoryżkolwiek złocżyńcá był ięt/ á poſtáwiony przed ſędzią powiedział by trzy prawdy ták prawdziwe przećiw ktorym by nie mogło być żadne przećiwienie/ [...] áby tákowy żywot ſwoy z dziedzictwem ſwym odzierżał. HistRzym 98v; RejPos 294v marg; KuczbKat 35 marg; WujJud 11 (6); CzechRozm Av (4); [Patryjarcha carogrodzki] tego po wſzytkich Biſkupow wſchodnych chce/ áby Synod fałſzywy Cárogrocki przećiw obrázom zháńbili y ſkázili. SkarJedn 119 (3); Do ktorych Zywotow przydáne ſa [!] niektore Duchowne Obroki y nauki przećiw kacerſtwom dziśieyſzym SkarŻyw kt (10); CzechEp 56 (6); ReszPrz 45; WerGośc 211; Puncta przeciw Vtwierdzeniu Confaederatyei od Antyromanistow podany. ActReg 18; WujNT przedm 6 (10); Zárzutá Heretycka przećiw doſyć vccynieniu [!]. WysKaz 25 marg; Co dáleko więcey waży/ niż [...] klauzulki Seymowe przećiw dźieśięćinam. PowodPr 24; Mamy tedy z tey Ewángeliey wielkie świádectwo o Boſtwie Páná náſzego/ przećiw tym Aryanom y Nowochrzczeńcom. SkarKaz 118a.
~ Z rzeczownikiem osobowym (1): Przećiwko wymyſlacżom przećiw ſłowu Páńſkiemu. RejPos 165. ~
W przeciwstawieniach: »przeciw ... za [kim, czym] (4), na obronę [czego], o [co]« (6): Stare a mendatio contra verum, Zá łżą przećiw prawdzie pomágáć. Mącz 417b; SkarJedn 120; Tákże Cypryan [...] záſtáwuiąc ſię o vſtáwę Páńſką/ przećiw nowo bez ſłowá Bożego/ Ceremoniiey wnieśioney/ z ſtrony wody ktorey przy wiecżerzy Páńſkiey vżywano: zowie tych duchownymi złodźieymi y cudzołożnikámi/ ktorzy wywrácáli roſkazánia Boże CzechEp 131; Drugie náuki/ około vſpráwiedliwienia náſzego przećiw ſámey wierze [tj. przeciw poglądowi, że do zbawienia wystarczy sama wiara]/ y zá dobrymi vczynkámi WujNT 815; Piſmá Apoſtolſkie były przećiw Haeretykom ná obronę Kátholickiey wiáry. WujNT Bbbbbb; WysKaz 21.
Połączenie: »przeciw ... przeciwko; naprzeciw ... przeciw« (2;2): OSobliwą modlitwę ten Pſalm [37.] w ſobye zámyka/ náprzećiw wielkośći grzechow/ y przećiw złemn [!] ſumnyeniu. LubPs K3; WujJud 194v; iż nie ćiężko mu było [...] wſzeláki nie wcżás ćierpieć/ á do Lutrowego łożá chodźić/ y lekcye mu cżytáć/ y árgumentow przećiw kośćiołowi/ iego náuce/ á oſobliwie przećiwko Mſzey ś. dodáwáć. ReszPrz 45; WujNT 299.
Zwrot: »przeciw [czemu] być (na odpor)« = sprzeciwiać się czemuś, protestować, nie zgadzać się z czymś; adversari Mącz [szyk zmienny] (26): [Argonauci przybyli do Troi, a król Laomedont] Argonánty Greki táiemnie chciał pobić/ á chcieli mu tego pomagáć wſzyſcy w Troiey okrom Pryámuſá/ bo ten był przećiw temu/ mowiąc: iż gościom y poſłom ma być wiárá chowaná. BielKron 54v; Około rozdawánia á ſzáfowánia zboża były wielkie roznice/ niektorzy chcieli áby [...] [otrzymane w darze od Arystodema] było dano poſpolitym ludzyom ná żywność/ á kupne zá máłe pieniądze przedawáć. Drudzy przećiw temu byli mowiąc/ iż lepiey s ſzpichlerzow káżdemu iednáko przedawáć [...]/ [bo] nie będą poſłuſzni proſty lud áni będą robić/ gdy będą mieć żywność dármo. BielKron 108v; Ewángelikowie/ rádzyli oto/ iákoby Ceſárzá ná iecháli [!] do Lándyshutu/ ále drudzy przećiw temu byli mowiąc/ iż tám złe przebywánie/ y ćiáſna drogá miedzy ieźiory BielKron 227; LEſtko białły [...] wybran ná Monárchią Polſką [...]/ ále przećiw themu było wiele pánow/ kthorzy Mieſzká ſtárego ſtronę trzymáli BielKron 357; Po iego [Henryka] śmierći Rycerſthwo Polſkie vcżyniwſzy Syem w Gnieźnie poddáli ſie Lokiethkowi ſyny Hendrykowe wzgárdziwſzy. Przećiw themu był na odpor mieſzcżánin niekthory Poznáńſki rzecżony Przemek BielKron 370v (18); Theatra tota reclamant, Nikomu ſie to podobáć nie może/ wſziſcy przećiw temu ſą/ wſziſcy ná to kſzikáyą. Mącz 454b (2); BiałKat 163v; żem ia y żaden z wiernych przećiw temu nie ieſt/ żeby woyny y żołnierze nie mieli ná świećie być CzechRozm 253v (2); SkarŻyw 224; Ktoby tę przyiaźń y to ſprzyſiężenie przyiacielſkie złamał/ álbo przećiw iemu był/ niechay od Száble ták zginie/ y w niwecz ſię niech obroći iáko tá wodá [wylana na szable]. StryjKron 682; chćieli mię wypuśćić: dla tego że we mnie żadney przyczyny śmierći nie było. Lecz gdy przećiw temu byli Zydowie [Contradicentibus autem Iudaeis]/ muśiałem áppellowáć do Ceſárzá WujNT Act 28/19.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw temu« = zaprzeczając, inaczej, odmiennie (18): Gdy przydzie na dzień wielkonotzny/ tedy iąwſſy go [Jezusa] zabijémy/ [...] Ale drudzy lepak przeciw temu mowili: Nie w dzień ſwięty/ botz by byl wielki ſſmer ij zamiéſſanijé miedzy ludzmi OpecŻyw 83; OpecŻywList C2; wotowáli Troiani [w sprawie Heleny] [...]/ Rádá pirwſza rádziłá áby byłá Helená wroconá [...]. Drudzy przećiw temu/ zwłaſzcżá ſynowie krolewſcy BielKron 57; Y rozgniewał ſie Pan Bog ná Azotſkie ludzi/ przeto ná nie dopuśćił plagę/ wielki bol wnętrzny [...]. Ktorzy gdy ſie rádzili ſtárſzych ſkąd im to przyſzło. Iedni mowili dla Arki/ drudzy przećiw temu. BielKron 63; Serwilius rádził odpuśćić długi vbogim Rycerzom. Appius przećiw temu y drudzy. BielKron 107; [Appius mówił:] Diktatorá vſtaẃcie/ ná ktorego oni [pospólstwo] y ini przyzwolą/ ten zupełną mocą decyzye miedzy námi á imi niechay cżyni/ chcecieli złemu zábieżeć. Podobáło ſie to młodſzym. Serwilius przećiw temu/ drudzy záſię przećiw iemu BielKron 107v; rádzili Koryntowie y Thebani/ áby Atheny do gruntu zborzono [...]. Przećiw temu Lácedemonowie rádzili mowiąc/ iż to pirwſzy klenot Grecyey Atheny BielKron 121 (15); Gdyſz świát Boſkiemu zdániu poſłuſzny być muśi/ Prożno ſię kto y myślić przećiw temu kuśi. KołakCath C4.
a.
O akcie prawnym zakazującym czegoś;
de Modrz (6):
Przećiw zákupowániu towárów. SarnStat 272.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (5): BielKron 195v; Mącz 235c; Dekret Grzegorzá przećiw zwirzchnośći Papieſkiey RejAp Dd3v; Niech przeto y tego Státutem zábronią/ y przećiw wſzelákiemu ſromoceniu/ łáiániu/ zbiciu/ ośiecżeniu/ y wſzelákiemu oſzpeceniu cobykolwiek gwałt cżyiemu żywotowi przynośiło/ niech ná to będą ártykuły ſpiſáne. ModrzBaz 77v; Przećiw Bráctwam Rzemieſłniczym śiłá Státutów iest vczynionych zá Królá Zygmuntá: podobno obáwiáiąc ſie buntów táiemnych. SarnStat 296.
b.
O wyborze kontrkandydata (11):
Mącz 112b;
[Maksyminus] Wybran ná Ceſárſtwo od Rycerzow nád wolą Senatu. Niemce/ Włochy/ y ine kráiny áż do Fráncyey podmánił/ y wielkiey okrutnośći nád nimi vżywał/ przeto Senat inſzych trzech Ceſárzow przećiw iemu wybrał BielKron 151v (
7);
Ná on cżás kośćioł Boży wielkim roſterkiem przełożonych był náwiedzony y pokarány. bo przećiw Papieżowi w Rzymie/ drugi ſię w Awinionie w Fráncyey tákiemże Papieżem być odzywał SkarŻyw 309;
Potym Roku 1468. zá iego dozwolenim nád właſne Syny Ládiſław Syn ſtárſzy Cázimierzow ná Kroleſtwo Czeſkie przećiw Matiaſzowi Węgierſkiemu był náznáczon StryjKron 627.
Zwrot: »przeciw być« = sprzeciwiać się kandydaturze (1): był Otho poiął drugą żonę z domu Burgundiyſkich kſiążąt/ przećiw ktorey był ſyn Ludolfus. BielKron 174v.
7.
Wskazuje na to, co zostało (lub ma być) zaprzeczone, naruszone, pogwałcone czyimś działaniem lub orzekaniem;
contra Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat, JanPrzyw, Cn; adversus, in PolAnt, Vulg, Cn; ex PolAnt, Vulg; praeter Calep, Cn; in contrarium JanStat; adversum Cn (788):
a.
Wbrew czyjejś woli, czyimś nakazom (516):
SeklWyzn b2 (
2);
abi od poddanich yego Krolyewſkyey mczi nycz thakyego ſſye nyedzyalo czo bi bilo przeczyw przemyerzv LibLeg 11/164;
SeklKat K4v (
2);
KromRozm I Kv (
2);
MurzHist T3;
KromRozm II kv (
2);
Diar 52 (
2);
DiarDop 103;
iż [...] moy przyiaćiel/ [...] vpewnił mię w tym/ iżby tho przećiw w.W. nie było/ gdy bym tę pracą ſwoię w.W. przypiſał y ofiárował. GroicPorz A4v;
KrowObr 2;
Azaſz nie głośno krzycżą ná wſzytki Prorocy/ Aby żaden nie śmiał nic przećiw Boſkiey mocy. A nie wynáydował nic przećiw ſpráwam iego RejWiz 182v;
Leop Act 17/7;
OrzList e;
UstPraw A4v (
2);
iáko Woyćiech Pruskie kſiążę/ dał ſie pod moc Krolowi Polſkiemu/ á zakon ſwoy odmienił/ przećiw rzecży Pruſkiey poſpolitey BielKron 230v;
ktemu máłmázyą/ winá co namocnieyſzego kázał mu [lekarz choremu królowi] pić/ co ieſth przećiw wſzytkim lekárzom. BielKron 403 (
15);
OrzQuin F2v;
HistRzym [39]v (
2);
WujJud 63v (
4);
Gdyż záwżdy ćiáło przećiw duchowi/ á duch przećiw ćiáłu pożąda: y ták ſie z ſobą nie zgadzáią/ że záwżdy ieden drugiemu vſtępowáć muśi. CzechRozm 241;
iż y pod ſtárym Teſtámentem/ tákowi chwalcy BOży bywáli/ co y zwierzchności przećiw Bogu co roſkázuiącey ſłucháć niechćieli. CzechRozm 252 (
4);
Zadney nigdy mocy to mieć nie będzie/ cokolwiekbj od náwiętſzey wielkośći ludzi przećiw Niceńſkim Kanonom poſtánowiono było. SkarJedn 184 (
7);
SkarŻyw 152 (
3);
StryjKron 637;
ponieważ wſzytko to Rzymſki Papa cżyni/ á cżyni znácżnie przećiw Chriſtuſowi/ ważąc ſię tego/ y cżyniąc to/ cżego ſwym Chriſtus cżynić zákazał CzechEp 405 (
15);
ReszList 178;
ArtKanc Q5v;
ActReg 40;
ktory [dzień, tj. niedzielę] przeto Apoſtołowie miáſto ſzábátu Zydowſkiego/ Chrześćijánom święćić roſkazáli: nie tylko bez piſmá/ ále przećiw wyráznemu piſmu ſtárego zakonu/ ktore ſzábát święćić roſkázowáło. WujNT 841 (
8);
Iż ſie tego po częśći tráfia/ że niektórzy mieſzkáią przećiw pánu Bogu nie z żonámi/ lecz z załóżnicámi SarnStat 643;
roſkázuie [...] áby żaden Noremberczánin/ álbo inſzy obcy kupiec/ nieśmiał w Krákowie krom głównych Iármárków towárów ſwych przedáwáć/ przećiw przywileiom piérwſzym mieſczan Krákowſkich. SarnStat 960 (
9);
PowodPr 23 (
6);
SkarKaz 312a;
Słuſznali to rzecz byłá, żebym mu ten był ſkarb Vkazał, przeciw oycá iego záklinániu [...]? CiekPotr 14;
Dla tegoż mowi Auguſtyn ś. (Gdy to oćiec roſkázuie/ co przećiw Bogu nie ieſt: ták ma być ſłuchány iáko Bog.) SkarKazSej 698b (
2).
(Z)grzeszyć (a. grzech uczynić), występić, wykroczyć (a. wykraczać) przeciw (40): Sgrzeſſilcyem przecyw [twemu] zakonu ij twemu przikazanyu pichᾳ lakom[ſt]wem gny[e]wem. BierRaj 18v; SeklWyzn c4; SeklKat D4v (8); KromRozm II x; LubPs bbv; Przekupnie kthorzyby przećiw Rádźieckiemu ſkazániu álbo poſpolitey vchwale wykracáli/ káráć GroicPorz b3v (2); BibRadz Lev 4/2 (4); A gdy żoná Putyfárowá ocży ſwoie obroćiłá nań/ miłowáłá go y rzekłá/ ſpi zemną. Bronił iey tego Iozeph mowiąc: [...] owſzekibych zgrzeſzył y przećiw Bogu/ y przećiw pánu/ y przećiw zakonowi. BielKron 16v (2); Solvere morem, Wykroczić przećiw poſpolitemu záchowániu. Mącz 400c (4); HistRzym 69v (3); KuczbKat 290; KochMon 22; RejPosWstaw [212]; BudBib 2.Esdr 9/29; CzechRozm 103v; KochPs 66; StryjKron 667; Iż nie tylko pićie mocne było białym głowam práwem zákazáne/ ále ktora przećiw temu wyſtąpiłá: ták ſrodze o to iáko o cudzołoſtwo byłá karána. WerGośc 264; ActReg 144; WujNT Act 25/8 (2); SarnStat 13; Tákże y náſz Flis ma ſwoie vſtáwy Ma ſwe przezwiſká y oſobne ſpráwy/ A ktorzy grzeſzą przećiw nim/ ieſt ná nie Srogie karánie. KlonFlis Fv.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (24): Ktorez ſą zle vczinki a grzrchi [!] przeciw temu przikazaniu bożemu. SeklKat D4 (15); KromRozm II k3v; KuczbKat 300; BudBib Sap 2/12; WujNT Yyyyy3v; Cżwarta nieſpráwiedliwość w Confederáciey pokázuie ſie/ przećiw práwu náſzemu dawnemu koronnemu PowodPr 44 (6); [WIedzćież o tym że dla [...] Apoſtázyey wáſzey/ y dla niepokorſtwá przećiw boſkim y świętym Kanonom [...] wſzelákiego ſtopniá Cerkiewnego ieſteśćie odſądzeni Ekthesis 31].
~ Z rzeczownikiem osobowym (1): Ale łupieżnik on známionuie przeſtępce przećiw práwam/ ktorzy nielutośćiwie (theż y śmierćią) máią być karáni. HistRzym 4. ~
Z nadrzędnym przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym (5): Tákże ſie potym z nimi ludzye pobłaźnili/ Ze też od Páńſkiey woley márnie odſtąpili. Pan iż nigdy nie ćirpi obráżenia ſwego/ A zwłaſzcżá przećiw woley ſwoiey ſprzećiwnego. [...] RejWiz 181v; ModrzBaz 144; y którychkolwiek znaydźiećie y dóydźiećie w naſzániu y przedawániu tych rzeczy przerzeczonych bydź wyſtępné przećiw temu zábronieniu náſzému: tedy [...] SarnStat 275; Nádewſzytko więc przećiw temu ſzoſtemu przekazániu/ przeklęte opilſtwo bárzo ieſt ſzkodliwe PowodPr 71 (2).
W połączeniu tautologicznym: »nad wolą ... przeciw« (2): POſłuſſeńſtwo Pánu miło ktore chce mieć záwżdy/ A nád wolą nic niecżynić przećiw iemu nigdy MrowPieś A3v [idem] ArtKanc N11v.
Połączenia: »przeciw ... nad [co]« [szyk 1:1] (2): [Książęta pisali cesarzowi list] dziwuiąc ſie temv/ yż on to cżyni nád práwo y obycżay/ przećiw obowiązániu ſwemu przyſięga/ y przećiw priwileiowi Kárłá cżwartego/ krolá wybieráć Rzymſkiego będąc ſam ieſzcże żyw BielKron 209v; SkarJedn 333.
»przeciwko ... przeciw« (2): KromRozm III Pv; [W karczmie] kazáli ſobie kart á dobrey gorzałki dáć [...]. Goſpodarz pomniąc ná Niedźielny zaránek/ [...] niechćiał im dáć cżego ſię domagáli [...]/ gdyż to było przećiwko Pánu Bogu/ przećiwko zákazániu vrzędnemu/ y przećiw poſpolitemu poſtánowieniu. WerGośc 229.
Wyrażenia przyimkowe: »przeciw (jasnemu) Pismu Świętemu (
a. Bożemu), świadectwu(-am) Pisma Świętego; przeciw (jasnemu) słowu Bożemu (
a. Pana), tekstowi słowa Bożego« (
32:
2;
30:
1):
Odrzekałem ſie diabła/ y wſzyſtkich vcżynkow/ y też wymyſłow iego/ ktore ſą przeciw piſmv ſwiętemv. SeklWyzn f2v (
7);
KromRozm I F (
5);
KromRozm II b4 (
3);
BielKron 196v (
6);
OrzQuin X4v;
WujJud 147;
RejPosWstaw [213]v;
CzechRozm 20v (
14);
SkarJedn 343 (
4);
gdyby kto rzecż tę wedle piſmá o przycżyńcy náſzym Iezuśie Chriſtuśie rozumiał [...]/ tedyby ieſzcże znośnieyſzy był ten błąd. Ale iż oni to [...] przećiw iáſnemu textowi ſłowá Bożego/ rozumieią to y twierdzą o ſynu Bożym przedwiecżnym/ á nie o tym ktory ſie y pocżął z duchá ś. y vrodźił z dźiewice Máryey CzechEp 187 (
18);
ReszHoz 140;
WujNT 461 (
2);
PowodPr 51;
SkarKaz 381a.
~ W przeciwstawieniu: »słowem Bożym, z słowa Bożego ... przeciw niemu« (2): co to zá ważny wywod/ twierdzić co rzkomo z ſłowá Bożego; áno nie tylko nie z ſłowá Bożego: ále przećiw iemu? CzechRozm 44; Wtora niezgodá ieſt fol. 214. gdźie tego dowodźi/ ále też nie ſłowem Bożym/ lecż przećiw niemu: iż Chriſtus notá iż Christus ſyn Boży cżynił cudá pod ſtárym Teſtámentem CzechEp 189. ~
»przeciw prawu(-om), porządkowi prawa« = contra Dei iussum Modrz; contra ius commune JanStat (35:1): Jeśliżeby kto z ktorego wojewodztwa miał za to, aby był przeciw prawu pisanemu przesądzon, tedy będzie takiemu każdemu wolno onego sędziego swego wojewodztwa o to pozwać Diar 96; DiarDop 116; GliczKsiąż G2v; przećiw práwu ieſt/ áby ktho będąc wolen/ miał być niewolnikiem. GroicPorz dd (3); BibRadz II 62b marg; [Mikołaj Pieniążek tych] kthorzy przyimowáli Rzymſkie proceſy/ to ieſt liſty/ y przyzwaláli ná nie/ przećiw práwu Polſkiemu: w dálmácyach s kośćiołá wywlokſzy z miáſtá wyganiał BielKron 393v (6); HistLan B2v; Kto opuſzcża Páná ſwego właſnego/ á vćieka ſie do kogo inſzego/ ten cżyni przećiw práwu poſpolitemu. CzechRozm **v (2); ModrzBaz 144; SkarJedn 215; Rychłóż nád nieprzijaćielem krzywd wetuieſz moich? Doły pódemną kopáią/ przećiw práwu twemu [Panie]. KochPs 182; SkarŻyw 487; Byłoby to przećiw práwu wſzech národow/ gdyby Polacy áczkolwiek Pogáńſkiemu Pánu [tj. cesarzowi tureckiemu] wiárę złamáć mieli StryjKron 722 (2); CzechEp 33 (2); To ieſt miáſtecżkom ſzkodliwa/ iż Kśięża przy wśiách kędy kośćioły tárgi záłożyli/ przećiw práwu/ ták iż miáſtecżká zvbożyli [...] tymi tárgi GostGosp 140; SarnStat 39 (6); PowodPr 41 (3); SkarKazSej 701a (2).
»przeciw przykazaniu (Bożemu a. Pańskiemu), zakazaniu (Bożemu (Boskiemu) a. Chrystusowemu), sporządzeniu Boskiemu« (25:5:1): SeklWyzn b4v (2); Ale ieſly by nam [przełożeni] czo roſkazowali czinić czo by było przeciw panu Bogu y przikazaniu iego/ niepowyńniſmy ich ſluchać. SeklKat I; Grzech ieſt ci nie iedno vczinek/ ale tez y żądza przeciw przikazaniu Bożemu. SeklKat Q4 (14); KromRozm I Hv; SeklPieś 15v; BielKron 200; HistRzym 2v (2); BiałKat 45v; Obłudnoſc ieſt przećiw temu [ósmemu] Przykazániu. KuczbKat 340 marg; CzechRozm 7; CzechEp 63; pokármy z przyrodzenia ſwego niepokaláią/ ále ráczey niepoſłuſzeńſtwo: kiedy człowiek co ie przećiw Bozkiemu ábo kośćielnemu zákazániu. WujNT 64 (3); Mamyć opiſány w Zakonie Bożym porządek woienny: w ktorym Kápłáńſkiego ſtanu powinność ieſt [...] P. Bogá vſtáwicżnie błagáć/ o zwyćięſtwo prośić. Y gdźie ſie ták dźieie tám pewna otuchá bywa zwyćięſtwá [...]. Przećiw temu ſporządzeniu Boſkiemu/ ieśli Rycerſtwo náſze ſobie folguiąc/ [...] tákiego nieprzyiaćielá Kśiężą á Szołtyſámi ich woiowáć zechce/ mizernaſz [...] będźie obroná náſzá. PowodPr 59 (3).
»przeciw rozkazaniu (Bożemu a. Pańskiemu)« (10): [Posłowie mówili do króla:] abyś WKM jako chrześcijański krol woli miłego Pana Boga pilnując to naprzod naprawił, co się przeciw rozkazaniu Jego świętemu w państwach WKM dzieje Diar 83; BibRadz I 138c marg (2): RejAp 68; Dobreć było y ono iábłko ktorego Adam w Ráiu vkuśił: lecż że to przećiw roſkazániu Bożemu vcżynił/ hániebnie zgrzeſzył WujJud 197; BudBib 3.Esdr 8/80[83]; Gdyś my ią vpomináli áby ocżom zgadzáła/ chowaiąc ie ná cżytánie Ewánieliey/ odpowiádáłá: ſzpecić teraz twarz potrzebá/ ktora ſię przećiw roſkazániu Bożemu/ bielidły y rumienidły y innymi przypráwy málowáłá. SkarŻyw 140; CzechEp 136; Sektarze czynią przećiw Apoſtolskiemu roskazániu. WujNT 616 marg; Náuczáć niewieśćie nie dopuſzczam [1.Tim 2/12].) Przećiw temu roſkazániu czynią dziśieyſze niewiáſty/ zwłaſzczá te/ ktore ſię Ewángeliczkámi zowią/ biblią ſzermuiąc WujNT 724.
»przeciw wierze (katolickiej a. krześcijańskiej, a. chrystyjańskiej, a. powszechnej)« (11): Gdi ich [pogańskich filozofów] piſma zwłaſzcża ſtatecżnego á ktore nieieſt przeciw wierze naſladować będziem. BielŻywGlab nlb 9; BielKron 124v (2); Prot B; WujJud 203 marg; A co niektorzy powiedáią o Cżyścu/ tedy to ieſt przećiw wierze Krześćiáńſkiey/ gdyż wierzymy w Kredźie náſzym odpuſzcżenie grzechow y żywot wiecżny. WujJudConf 203; CzechRozm 193; CzechEp 412; żadna powinność [...] nie będzie mogłá nikogo wymowić/ ktorybykolwiek co vczynił [...] áboby co wierzył przećiw wierze y iednośći kośćiołá Páná Chriſtuſowego. WujNT 44 (3).
»przeciw wolej [czyjej]« [w tym: Bożej a. Pańskiej, a. Pana Boga (22)] (32): a przeto tak myloual {adam} euą yſz uyączey chczyal przeczyw uoley bozey uczynycz [...] nyſz euą zaſmączycz PatKaz III 99v; RejPs 16v; [Posłowie mówili o jurysdycyjej] i owszem jeśliby ktora była przeciw woli miłego Pana Boga, ktorą on obwołał, poddać się jej sumnienia ludzkie nie mogą Diar 88; Nyepoſłuſzeńſthwo złych á niewiernych żydow/ iż zápomnyawſzy roſkazánya Bożego vżywáli ofyar pogáńſkich przećiw woley Bożey. LubPs Y3v marg; BibRadz II 141a marg; [Papież] vſtáwy przyiął przećiw woley wſzytkich BielKron 172v (6); HistRzym 49; RejPos 131 (2); RejZwierc 244; WujJud 128v; MycPrz I [A3]v; CzechRozm 6 (3); SkarJedn 228; SkarŻyw 260 (2); Krol Iágieło [...] tedy weſele małżeńſtwá w Sanoku ſpráwował/ gdzie przećiw woley wſzytkiey Rády Koronney/ y przećiw práwu małżeńſkiemu poiął trzecią żonę Elżbietę Gránowſką Wdowę StryjKron 547 (3); CzechEp 82; ACZ mię twa drógá/ miła/ bárzo boli/ Niechcę ćię trzymáć przećiw twoiéy woli: Z méy ſtrony boday wſzyſtko dobré miáłá/ Kędy ſye kolwiek będźieſz obracáłá. KochPieś 7; WujNT 493; KmitaSpit C2; PowodPr 55; SkarKaz 489a.
»przeciw wolej sw(oj)ej« = nie chcąc, pod przymusem (3): Nie rozumiey/ żeby człowiek nie mogł czynić dobrego ktore chce/ [...] ábo żeby muśiał zle czynić przećiw woley ſwoiey (marg) Grzech ktory przećiw woley ſwey kto vczyni grzechem nie ieſt. (–) WujNT 546 (3).
»przeciw zakonowi (Bożemu i ludzkiemu)« = adversus a. contra legem Vulg (23): Odpowiedziál ijm [Żydom] Pilát: Niezaſlużyl [Jezus] ſmierci/ ale vcżynilli tzo przeciw wám albo przeciw wáſſemu zákonowi/ dám go ſkaratz/ a potym go puſſcżę OpecŻyw 124v (4); OpecŻywList C2; okruthny tho yeſth ſyn vydzącz yzby matka yego myala wpaſzcz wſkodą yey nyeprzyaczyela tego by dopuſzczyl y owſzem yeſth to przeczyw zakonu bozemu [...] czczy matką thwą y przecyw zakonouy przyrodzonemu yako mouy Ariſtoteles PatKaz I 5; RejPs 16v; w grzechu przećiw zakonowi mieſzkał z niewiáſtámi báłwochwálſkimi BielKron 78v (7); BudNT Act 18/13; CzechRozm 103; WujNT 39 (3); Przetoż Piotr ś. tych ktorzy ſwą wolą przećiw Bożemu y ludzkiemu zakonowi/ wolnośćią názywáią/ zowie ich ſeruos corruptionis; niewolnikámi wſzelkiey ſkázy. PowodPr 61 (2); SkarKaz 209a (2).
»przeciw zwyczajowi(-u)« = in contrarium consuetudinis JanStat (7): y Nowátiani/ ácz wniczym nye błądźili/ yedno iż przećiw koſćyelnemu zdányu álbo zwyczáyowi tfirdźili/ iż nye máyą być ku pokućye y rozgrzeſſenyu przypuſſczeni ći/ ktorzy ſye w mękach páná Kryſtuſá záprzeli. KromRozm I O3; A ták ia żonę poiąwſzy/ nicem nieuczynił przećiw Koſćiołowi Bożemu/ y przećiw zwyczáiowi iego. OrzList e; CzechRozm 252v; SkarJedn 215; A ieſliby który ábo którzy z proſtégo ſtanu przećiw temu y dawnému Przywileiowi y zwyczáiowi króleſtwá Polſkiégo beneficia w kośćiołách y Kápitułách przerzeczonych bráć/ ábo o to prośić ważyli: [...] SarnStat 923; PowodPr 59; SkarKaz 381a.
Szereg: »mimo (to) albo przeciw temu« (2): Ale możeli on co mimo to álbo przećiw temu/ co raz od páná álbo ápoſtołow yego przyyął/ ná nas vſtáwyáć KromRozm II t3v (2).
α.
Wbrew nakazom nieskodyfikowanym, zwykle wynikłym z własnego poczucia (158):
Przyiaćielowi więcey/ niżli prawdzie Chcieć ſłużyć/ zda ſie przećiw przyſtoynośći. KochOdpr A4;
Siedział męcżennik w ćięſzkich okowách/ do nogi drugiego o łotrowſtwo poſadzonego/ przypięty: To mu było naćiężey/ iſz gdy w puł nocy wedle zwycżáiu [...] modlitwy cżynić miał/ iſz muśiał onego towarzyſzá obudzić. Co mu ſię zdáło przećiw miłośći bliżniego ſprácowánego/ y w teyże nędzy ktorą ſam cżuł ná ſobie/ áby go budzić SkarŻyw 75;
y przetoſz [Adam i Ewa] byli nádzy/ ánic ſię niewſtydzili/ bo nic nieprzyſtoynego y przećiw woley rozumney żądáć ćiáło nie mogło. SkarŻyw 260;
W ktorym cżáśie niż ſię ſkońcży/ żaden tego z piſmá ś. nie pokaże/ áby to ſwe kroleſtwo/ moc/ zwierzchność y rząd/ miał komu Chriſtus Pan zlecáć/ onego namieſtnikiem ſwym cżyniąc. Gdyż/ contra oportet nullum datur remedium przećiw muſowi (mowi) ábo potrzebie/ w ſłowie BOżym dotkliwie wyráżoney/ nie może być wymyślono/ przez coby ſię to zwątlić w wyniſzcżyć/ co Bog chce mieć/ miáło. CzechEp 328 (
7);
WujNT 546 (
4);
Acz ſyná zgołá nie może obligowáć oyćiec, co notoriè ieſt przećiw wolnośćiam ſzláchetckim: ále in ciuilibus może. SarnStat 1268;
iákie ieſt porubſtwo y cudzołoſtwo/ y pijáńſtwo/ obżerſtwo/ bo to ieſt przećiw czyſtośći y trzeźwośći SkarKaz 120b (
2).
W przeciwstawieniu: »k ... przeciw« (1): Otoż Papież przyznawa zwierzchność świecką Ceſárzowi? zá łáſką I. M. mowiąc/ niewiem k rzecżyli to/ y bácżnieli powiedźiáno? y owſzem mali ſię prawdá rzec/ bárzo przećiw rzecży y bacżeniu. CzechEp [384].
Połączenia: »barzo przeciw« (1): CzechEp [384] cf W przeciwstawieniu.
»nad ... przeciw« (1): ták też wierzemy/ iż [Chrystus] ćiáło ſwe święte przewiodł przeze drzwi zámknione/ przez kámień grobowy/ y przez nienáruſzoną zupełność Pánny Mátki ſwoiey: czyniąc nád przyrodzenie/ y przećiw przyrodzeniu/ co chce z ćiáłem ſwoim. WujNT 81.
Wyrażenia przyimkowe: »przeciw jawnej rzeczy« =
wbrew oczywistości (
1):
Ktory [Kościół Rzymski] nie tylko żywe ále też y pomárłe ś. chwali/ y onych wzywa/ [...] cżego żaden záprzeć nie może przećiw iáwney rzecży. CzechEp 195.
»przeciw ludzkiemu mniemaniu« = trudny do wyobrażenia (1): SRogié łáńcuchy ná ſwym ſercu cżuię: Lecz to ſczęściém ſzáczuię/ zem ieſt ták pięknym śidłem vłowiony: A w tym ſwoim wzdychániu/ Mam roſkoſz przeciw ludzkiemu mniemániu KochPieś 53.
»przeciw ludzkiej wierze« = niewiarygodny (1): Chwálćie páná [...] Który ſam cudá czyni przećiw ludzkiéy wierze KochPs 199.
»przeciw myśli« = nie tak, jak chcemy (2): KochFr 61; prózno nárzékamy Ze ſie co przećiw myśli nam przydáło. KochFrag 17.
»przeciw nadziei« = contra spem Vulg (2):
~ W przeciwstawieniu: »przeciw nadziei ... w nadzieję« (2): Ale Anioł Páńſki [...] powiedźiał: Izáli v BOgá ieſt co niepodobnego? Oto ia wrocę ſie w rok o tym cżáſie/ á Sará mieć będźie ſyná/ zá cżym przećiw nádźiei w nádźieię oney to obietnice/ vwierzył [Abraham]. CzechRozm 155v; WujNT Rom 4/18. ~
»przeciw posłuszeństwu« (1): [Św. Benedykt kazał oddać ostatnią resztkę oleju na jałmużnę.] Gdy go piwnicżny zá raz niepoſłuchał: wyrzućić onę trochę z ſklenicą oknem ná kámienie kazał/ mowiąc: niech nic przećiw poſłuſzeńſtwu w piwnicy niezoſtáie. SkarŻyw 252.
»przeciw prawdzie« (27): cy wſziſczy grzeſą/ ktorzy przeciw ſzczerey prawdzie ducha ſwiętego czynią y pyſzą [!] Synody/ Concilia SeklKat P3v (3); Acżkolwiek wiele ich w ſwych báśniach piſáło iákoby [Aleksander Macedoński] ſie nie miał ták vrodzić iáko iny cżłowiek/ co ieſt przećiw prawdzie y rozumowi BielKron 127 (4); Absonum fidei, Niepodobieńſtwo przećiw prawdźie. Mącz 402b; WujJud 62v; CzechRozm 70v (4); [ksiądz Powodowski] cżyni Chriſtuſá ſyná Bożego/ y tym dowodźi boſtwá iego/ przećiw ták iáſney prawdźie CzechEp 275 (13); WujNT Gal 8 arg.
»przeciw przyrodzeniu, naturze, zakonu przyrodzonemu« = contra naturam Vulg; praeter naturam Calep (29:3:1): PatKaz I 5; bouyem czego {yey} natura dacz nyemogla to mocz boſka wnyey ſprauyla to ieſt przeczyw naturze bycz panną y rodzycz PatKaz II 66v; FalZioł V 32v; GlabGad N3; SeklKat F2 (2); Leop Iudic 19/24; BielKron 19v (6); Miraculum, Aliquando pro monstro ponitur, Miáſto dźiwu który yeſt przećiw przyrodzeniu. Mącz 223c; Repugnante ingenio, Nad przirodźenie/ przećiw przyrodźeniu. Mącz 330c (5); BiałKat 26; CzechRozm 264; gdyż każda gorączká ćiáło ſuſzy y przećiw przyrodzeniu grzeie Oczko 14; SkarŻyw 487; CzechEp 293; ArtKanc R17; Calep [673]a (2); WujNT Rom 81 (2); PowodPr 17 (3); SkarKaz 608b.
~ W przeciwstawieniu: »przeciw przyrodzeniu ... z przyrodzenia« (1): iż zła rzecż ktora ſie cżłowieku przećiw przyrodzeniu przydawa, Daleko cięzſza bywa/ niż to czo z przyrodzenia przychodzi. FalZioł V 31. ~
»przeciw rozumowi(-u) (przyrodzonemu), rozsądkowi« [w tym: przeciw rozumowi i rozsądkowi (1)] (11:3): RejJóz Lv; DiarDop 117; BibRadz I 273v; BielKron 127 (3); GórnDworz Z8; CzechRozm 25v (2); SkarŻyw 268; Przećiw rozumowi mowi: gdy to twierdźi/ co ieſt przećiw wſzytkim zmyſłom: ktore co inſzego pokázuią tym/ między ktorymi mieſzkamy CzechEp 405 (3); WujNT 333 (3); PowodPr 41 (2); Przećiw rozumowi ieſt/ áby głupi o mędrſzych rádźił SkarKaz 517a (3); SkarKazSej 701a.
»przeciw sprawiedliwości« (5): BielKron 114; CzechRozm 88v; Inácżey dziſieyſzych cżáſow ludzie poſtępuią/ ktorzy potáiemnie zdrády cżynią nieprzyiacielom/ przećiw przyſtoynośći/ ſłuſznośći/ y ſpráwiedliwośći. Phil O3; WujNT 568; Liſty królewſkié przećiw ſpráwiedliwośći nie ważné. SarnStat 910 marg.
»przeciw (swemu a. (swemu) własnemu, a. dobremu) sumnieniu, naturze sumnienia dobrego« (26:1): SeklWyzn 4 (3); KromRozm I Hv; LubPs O3v; GroicPorz c3; GrzegRóżn B4v; HistRzym 69v; CzechRozm 199; SkarŻyw 268; CzechEp 11 (4); A káżda rzecz co przećiw ſumnieniu ieſt, grzech ieſt. WujNT 570 marg (9); Bo przyiaźń przymuſzona/ zwłaſzcżá przećiw Bogu y ſumnieniu/ trwáła bydź nie może. PowodPr 45 (2); ieſt to przećiw náturze ſumnienia dobrego: áby ſię weſelić y ćieſzyć z tego co w ſobie dobrego czuie/ nie miáło. SkarKaz 351a; SkarKazSej 698b.
»przeciw zwyczajowi (a. obyczajom)« = in contrarium consuetudinis JanStat (6): [Diogenes] przeciw ludzſkiemu ſromu y obycżai[om] nauki y rozumy wydawał/ bo mowił że m[ąż] ſprawiedliwie może ſwą żonę y na rinku ob[ła]pić iawnie BielŻyw 69; SienLek T[tt]; RZecż Iehowy/ ktorá byłá do Hozeaſzá (marg) Mielibychmy mowić Hoſzea/ ále przećiw zwiczáiowi trudno. (–) BudBib Os 1/1; CzechRozm 251; WujNT 461; PowodPr 59.
b.
Inaczej niż ktoś twierdzi, wbrew czyjejś opinii; na dowód, że ktoś nie ma racji (222):
A on iey nieodpowiedziál nij ſlowa/ a to przeto vcżynil/ aby nie vdzialál przeciw ſwym ſlowum/ ktoré byl rzekl: Niechodzcie na drogę poganſką. OpecŻyw 54v;
KromRozm I E3 (
3);
MurzHist D2v;
[przeciwnicy Chrystusa] przeciw nauce pańſkiéi vczą MurzNT 81;
Item ktory by z tych kapłanow deferowan był loci ordinario, iżby przeciw takiem pismum [tj. św. Augustyna, Ambrożego i innych doktorów Kościoła] haeretice kazał, pozwan ma stanąć przed biskupem Diar 50;
OrzList c;
[Arystoteles] Piſał też y o duſzy przećiw piſmu inych Mędrcow/ ktorzy ią ná ten cżás kładli śmiertelną być BielKron 127v;
iż ich [Gotów] narod álbo zacne dzieie ná wątpliwey rzecży Kronikarze náſzy záwieſzáią/ bacżąc iáko Hiſtorykowie poſtronni [...]/ doſyć iáſnie o náſzych przodkach piſáli/ y o ich wielkich poſádách/ innym narodom to chcą przypiſowáć co ieſt przećiw innym Hiſtorykom BielKron 337v (
3);
ieſli iedynym Bogiem ieſt Bog Oćiec/ tedyć Syn będźie wyłącżon od Boſtwá/ iáko Kálwin przećiw nam mowi GrzegRóżn Dv (
2);
SarnUzn E2;
LeovPrzep G4;
GrzegŚm 40;
Wy Kośćiołowi práwemu Powſzechnemu wielką krzywdę cżynićie/ ktorzy lichą trzodę wáſzę Powſzechnym Kośćiołem názwáć śmiećie: przećiw obietnicy Bożey/ ktorą Chryſtuſowi wſzyſtkiego świátá dźiedźictwo obiecał. WujJud 118;
Toć nie náſze wymyſły/ ále iáſne á ſzcżere ſłowo Boże/ że nam Pan Bog przez dobre vcżynki náſze grzechy odpuſzcża: cżego wy przećiw iáwney Ewángeliey śmiećie przeć. WujJud 234v (
7);
WujJudConf 248;
Lecż nie cżynił (ták on) iedyny [tj. Bóg] (marg) Kálwin to ták przećiw wſzem tłumácży. Aza nie iednego vcżynił rć. [...] (–) BudBib I 467c;
BudNT Ff8v;
CzechRozm 58 (
5);
SkarJedn 68 (
3);
SkarŻyw 2 (
2);
Cromerus lib 27. Długoſus/ Wapouius/ Bonfinuś/ Bielſcius etc. y Kroniká Czeſka oſobliwie ſwiádczą przećiw Látopiſczom/ iż z początku Kroleſtwá Gerzy z Podebrandu Krol Czeſki áż do ſmierći z Cázimirzem Polſkim żadney Bitwy nie miał. StryjKron 627 (
3);
Papieżnicy przećiw Christuſowi modlą ſię przećiw nieprzyiaćielom. CzechEp 44 marg (
38);
ReszPrz 88;
Trzebá tedy było dla przeſtrogi wiernym/ te fałſzerſtwá odkryć [...]: á piſmo ś. ták ſrodze od nich popſowáne y pogwałcone/ do ſwey ſzczerośći przywieść/ y zdrowemi ie wykłády przećiw haeretyckim wykrętom obiáśnić y vtwierdźić WujNT przedm 8;
Haeretyk ieſt káżdy/ wedle Páwłá S. ktory vczy przećiw temu co Apoſtołowie podáli/ y co wierzy y trzyma kośćioł Kátholicki Rzymſki. WujNT 747 (
38);
WysKaz 24;
Co y o duſzách/ Abráhámá/ Izááká y Iakobá Pan ſam przećiw Sádduceuſzom twierdźi SkarKaz 118b (
5);
SkarKazSej 690b.
W połączeniu z przysłówkiem typu „jawnie”, „prawie” itp. (11): KromRozm I H2; [Luter] liſt Iákubá ś. że ieſt iáſnie przećiw błędom iego/ Słomiánym zowie. WujJud 31v (4); Iać was krczę wodą [Matth 3/11].) A to proſto przećiw Lutrom y Cáluiniſtom/ ktorzy krzeſt P. Chriſtuſow z Ianowym rownáią. WujNT 13; [Jezus mówił:] Błogoſłáwieni ktorzy nie widzieli á vwierzyli. Co proſto ieſt przećiw dziśieyſzym ſektarzom/ ktorzy iż ćiáłá Páńſkiego nie widzą w Sákrámenćie/ przeto wierzyć niechcą/ żeby tám było. WujNT 777; A nie z wiáry tylko [Iac 2/24].) To práwie przećiw Lutrom y Kálwiniſtom: ktorzy mowią iż człowiek z wiáry tylko [...]/ á nie z vczynkow bywa vſpráwiedliwiony. WujNT 790 (6).
W przeciwstawieniach: »wedle (3), z [kim] (3), k(u) (2), imienim [czyim], za [czym], za [czyje] ... przeciw« (11): SeklWyzn c3; Bucerus czáſem z Sákrámentarzmi przećiw Lutrowi/ czáſem przećiw nim z Lutrem dźyerży o yedneyże rzeczy. KromRozm I H4; KromRozm II i2; BibRadz Act 23/3; Bo niemożemy nic przećiw prawdzie/ ále zá prawdą. BudNT 2.Cor 13/8; Gdyż Szátan/ wąż on ſtáry/ kłamcá [...] vmie ſie w Aniołá swiátłośći przemienić: y rzkomo imienim Bożym co komu zálecáć/ y onego ku wykonániu oney rzecży pobudzáć: á przedſię mu przećiw Bogu rádźi/ y w gniew go Boży wpráwuie. CzechRozm 239v (3); Doſyć mnie to pokázáć/ iż ták tu [...] [ksiądz Powodowski] piſze á indźiey inák [...]. Wſzákże zá moie ſtoi/ przećiw X⟨iędzu⟩ K⟨anonikowi⟩ gdy ſię tym ná potym bronić nie będźie mogł/ żeby kośćioł iego nie błądźił CzechEp 252; ſądźiſz mię wedle zákonu; á roſkázuieſz mię bić przećiw zakonowi? WujNT Act 23/3.
Zwroty: »być przeciw [
komu,
czemu]« [
w tym:
z elipsą „
być” (
8)] =
o tekście i poglądach:
nie zgadzać się z czyimiś poglądami [
szyk zmienny] (
50):
KromRozm I F (
3);
KromRozm II r3v;
Ale tu podług Zydowſkiego wykłádu wyłożono ieſt/ Gdy niewiáſtá wydawſzy naſienie z ſiebie/ prziymuie mężczyńſkie naſienie: Z kąd ſie płod rodzi/ A toć ieſt przećiw onem kthorzy powiedáć śmieią neiwiáſthy [!] byc oprocz naſienia BibRadz I 63c marg;
OrzQuin M4v;
Cżyśćieć [!]/ namniey nie ieſt przećiw wierze Chrześćiáńſkiey/ y owſzem ſie bárzo z nią zgadza. WujJud 203 (
13);
CzechRozm 134v;
SkarJedn 343;
CzechEp 191 (
2);
Oto zapłátá zá vczynki miłośierne: á iż mogą być czynione dla zápłáty wieczney. co ieſt przećiw Nowowiernikom dziśieyſzym. WujNT 256 (
27).
»przeciw [czemu] być« = zaprzeczać czemuś (3): Ty mowiſz iż ánioł on był ſyn Boży ktory z Moyżeſzem mawiał y lud Izráelſki prowádził y zbáwiał: Piſarz záś liſtu tego przećiw temu ieſt/ mowiąc iż nie mowił Bog przedtym przez ſyná z oycámi/ iáko tych cżáſow oſtátecżnych známi CzechRozm 54; Bo gdy oni Sumimozgowie [...] ſwárzyli ſie o to/ ieſliby iáycá álbo ptacy pierwey były ſtworzone/ [...] po długich ſwarach y queſtiach [...] potwierdzili/ ſwiát y wſzelkie ſtworzenia/ być bez początku/ y wieczno trwáły. Przećiw ktorey ich ſentenciey Stoicy drudzy wartogłowowie byli. StryjKron 1; CzechEp 214.
»mieć coś przeciw [czemu]« = wiedzieć o czymś, co przeczy czyimś twierdzeniom (1): boćiem ſie teraz ná ćię lepiey przygotował: y ták ſobie tuſzę/ iż mam coś pewnieyſzego przećiw tobie CzechRozm 21v.
Wyrażenie: »jeden przeciw wszytkim« (1): Iednemu przeciw wſzitkim zmyſlać ieſt błazenſtwo BielŻyw 128.
Wyrażenia przyimkowe: »przeciw powieści« (
3):
A co mowiſz/ iżby przez cudow cżynienie mogli być niewierni żydowie y Papieżnicy pozyſkáni/ y od ſwych błędow odwiedzeni: tedy też y to mowiſz/ przećiw wyrokowi y powieśći Chriſtuſowey. CzechRozm 187v;
[Ksiądz Powodowski mówi] iż ono národzenie iego [Chrystusa] [...] ieſt niewymowione etc. Bo ieſli ieſt niewymowione: A cżemuż/ przećiw tey ſwey powieśći/ ták wiele o nim przećiw ſobie mowi y piſze? CzechEp 177 (
2).
»(sam) przeciw sobie (samemu)« = przecząc własnym poglądom, wypowiedziom (23): Bo yednák pan Kryſtus ná śwyećye będąc/ nye wſſyſtkyego czego byłá potrzebá/ zwolennikow ſwych náuczył. (–) Sam przećiw ſobye mowiſz. Nyedawnoś powyedał [...] iż krzeſciyáńſki zakon doſkonáły yeſt KromRozm II fv; Ieſli tedy teſz ćiáło tu być w tym Sákrámenćie wyznawaćie/ á iákoż powiádaćie że niemoże być záraz [= równocześnie] Ciáło Chriſtuſowe/ y w niebie y ná źiemi? álbo iákoż tu nie ieſteśćie ſámi przećiw ſobie? WujJud 255 (2); Tu też [Miechovius] opiſuie Roku 1205. pirwſze obiáśnienie y vsłyſzenie imienia Litewſkiego/ [...] á wyzſzey záś ſam przećiw ſobie Cap.15.fol.83. Roku 1103. ták mowi. [...] Wſzákże tegoż Roku Pruſſowie y Litwá Ziemie Ruſkie burzyli [koniec przekładu]/ to ſię tu okázuie sławne męſtwo Litawow/ ktorzy to Ruś burzyli od lat 477. nie od 372. StryjKron 245 (3); [Ksiądz Powodowski pisze] żebych wywodu tego [iż Bóg przemawiał przez proroków, a potem przez Syna swego] źle vżywał. Ná ktory/ iáko mi dźiećińſkie odpowiáda/ pozna to káżdy kto ſłowá moie właſne przecżytá [...]. Mnie więcey mowić ná iego długą Loikę nie trzebá/ iedno co y ſam fol. 361. przećiw ſobie ſámemu mowi. CzechEp 267 (15); WujNT przedm 12.
»przeciw temu« = inaczej, na odwrót (4): [Luter] powyáda/ iż nyemáſz żadnego grzechu yedno nyedowyárſtwo. Przećiw temu vczy confeſſio Auguſtana/ ták mowyąc. O tym poſluſſeńſtwye vczymy/ iż ći/ ktorzy ſye dopuſſczáyą grzechow śmyertelnych/ nye ſą ſpráwyedliwi. KromRozm I Hv; CzechRozm 146v (2); iż on [ksiądz Powodowski] powiedáiąc to vſty ſwymi o nas: práwie niewinnośći náſzey dáiąc nam świádectwo: przedśię przećiw temu cżyni: Nas ták okrutnie nienawidząc CzechEp 93.
»przeciw temu« = wbrew temu, nie zważając na to, mimo to (1): Hektor [...] rádził áby byli z Greki o to w pokoiu/ ieſli co więtſzego nie będą chcieć vcżynić/ wiedząc tám o wielkich á ſpráwnych y przeważnych mężoch. Pomagał mu tego Helenus wieſzcżek/ powiedáiąc ku oſtátku ogniem Illium będzye przez dopuſzcżenie bogow gorzáło. Ini wſzyſcy przećiw temu wotowáli inácżey/ iedno im táki pych oddáć tákową ſzkodą. BielKron 55v.
»przeciw wszemu narodowi świata« = jak nie zrobiłby nikt (1): Cżyniſz to przećiw wſzemu narodowi ſwiátá/ Iż oſobę opuſzcżaſz pyęknieyſzą nád kwiátá/ Widząc iż mnię wſzytek ſwiát s pilnoſciámi ſłuży BielKom E5.
c.
Niezgodnie ze znaczeniem (2):
A ták tá ich dumá obrzydła mieyſcá żadnego nalesć v wiernych nie może. Przy ktorey oto ſie w tym mylą/ gdy ták przećiw właſnośći ſłow ięzyká Greckiego przekłádáią/ mowiąc: Duch ś. wnidźie w ćię. Gdyż nie w ćię ma być tłumácżono ále ná ćie ábo do ćiebie. CzechRozm [157].
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw temu« (1): Co śię tycze textu greckiégo/ mogłoby śię to [słowo „zasiany”] ściągać na słowo rósiané [...]. Lec ſęns przećiw tęmu ieſt MurzNT 63v marg.
8. Wskazuje na odbiorcę wypowiedzi ustnej lub pisemnej, często krytycznej: do kogo, do czego, komu; contra Vulg, PolAnt; ad PolAnt (25): BielŻyw 96; MOże to rzecz káżdzy [!] z wiernych páńá [!] ſwego przeciw ſprzećiwnikom ſwoiem iż ſie wiele kroć oto ſtáráli/ áby go wykorzenili á zniſſczyli [...] á wſſák iednák temu nigdy niemogą nic vczynić. RejPs 196; SeklKat P3; Acż pod cżás rzecż ſpokoyną przećiw mnye mowili/ Wſſákoż w ſkrytośći ſerc ſwych zdradliwye myſlili LubPs I3v; Leop 3.Reg 13/4; Thá rzecz práwie wyſzłá od ſámego Páná: My nie śmiemy nic przećiw tobie mowić/ áni złego áni dobrego. BibRadz Gen 24/50 (3); BielKron 107v (2); CzechRozm 8v (5); SkarJedn 175; CzechEp 54 (4); Naypiérwſza wyſzłá kártká tego co ſie rodził W Scyros [...]: Przećiw temu twé imię wyięté czytano GórnTroas 64; chlubili ſie też niekiedy żydźi przećiw Zbáwićielowi náſzemu mowiąc: Ieſteſmy národ Abráámow wolny/ nikomuſmy nigdy nie byli poddánymi. [...] Coż im P. Kryſtus ná to odpowieda? Ieśli (mowi) wybáwi was ſyn/ prawdźiwie wolnymi będźiećie. PowodPr 61.
9.
Wskazuje na tekst, będący przedmiotem odpowiedzi, zwłaszcza polemicznej: na co, w odpowiedzi na co (8):
BielKom Av;
[Dawid wysłał do Nabala poselstwo z propozycją pokoju w zamian za dostarczenie żywności. Ten odpowiedział:] nie dam nic áni poſlę. [Dawid rozgniewał się i wyruszył zbrojnie przeciw niemu] [...]. Abigáil tedy rychło ſie nágotowáłá áby zabieżáłá Dawidowi/ [...] pádłá przed nim/ pozdrowiwſzy Dawidá/ rzekłá: [...] nie ſkwapiay ſie ná mężá mego Nábálá ſłużebnice twey/ nie bez przycżyny go zową Nábál/ iż głupie mowił przećiw ſłowom twoim BielKron 67;
Luter przećiw ich [chłopstwa] żądaniu w thę notę odpiſał gromiąc ie/ iż tę poſobie vkazuią pokrytość/ obchodząc ſie fałſzywie z Ewángelią BielKron 203 (
10);
Naprzod tedy onym odpowiedam/ co mnimáią żeby piſmo Apoſtolſkie nie było an(i) mogło być pokáżone. Przećiw temu mowię iż ono wielki ieſt dowod y iáſny znák pokażenia/ że teto kśięgi miedzy ſobą nie ſą zgodne. BudNT przedm b2.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): Odmowy przećiw świádectwu. GroicPorz oo2; [(nagł) Przećiw Vrzędowi wywod oſmnaſty. (–) [...] (nagł) Odpor przećiw temu oſmnaſtemu wywodowi. (–) BudUrzęd 56].
10. Wskazuje na treść wypowiedzi: o kimś, na czyjś temat, co do kogoś; adversus Vulg (3): Ale to [Luter] z przodku piſał/ poki yeſſcze nye práwye był prawdy poznał. (–) A chceſz widźyeć co dobrze [= co dobrego] po tym piſał przećiw Nowokrzczeńcom? KromRozm I I4; [Grecy] poſłáli do Apoliná do Delfu pytáć co im zá odpowiedź da ná ich vmyſł/ ná wypráwę przećiw Troiánom/ Achilleſá y Pátrokluſá. Ktory odpowiedzyał/ iż w dzyeſięć lat Grecy miáſto Illium wezmą. W ten cżás też Kálchás biſkup Troiáńſki przyiechał do Delfu/ á odpowiedź przećiw Grekom po ofierze wzyął/ áby nie odſtępował od Grekow áż Troią wezmą/ nie chceli zginąć. BielKron 56v; WujNT 1.Cor 15/15.
11.
Na przeszkodzie, przeszkadzając komuś a. czemuś (4):
proſy iego ſwięté miloſci/ aby rácżyl w tobie przemienitz tzoby bylo przeciw dobroci ij zbawieniu twému. OpecŻyw [57]v;
gdyż we złym mieyſcu ſtali/ to ieſt ná pogorzeliſkach/ gdzye miáſtecżko byli Tátárowie ſpalili y s poſádámi/ wiáthr y inſze znáki złe przećiw ſobie mieli. BielKron 417v.
Z nadrzędnym rzeczownikiem (1): y nigdy przećiw iednośći ſpolnego y powſzechnego kośćiołá/ ná żadną rzecż nieprzyzwolę. SkarŻyw 520.
Zwrot: »być przeciw [czemu]« = stać na przeszkodzie do osiągnięcia czegoś, utrudniać osiągnięcie czegoś (1): iż gdi proſſim orzeczy czeſne/ iako ſą ſlawa/ rozum/ maiętnoſc y ine/ tedy mamy proſſic [...] zdawaiąc proſby naſze pod wolą boża mowiąc ieſli to wolą twoią á nie ieſt przeciw memu duſznemu zbawieniu. SeklKat S2v.
12.
W porównaniu z kimś lub czymś;
contra Vulg; ad, prae quam Cn (28):
Vbacż iaką miloſtz [Jezus] k tobie miál/ ijż on taką mękę za cię cirpiál. Powiédz tzos ty przeciw temu vcżynil albo cirpiál? OpecŻyw [127];
á nieináczey go mamy rozumieć iedno bogiem wſech namożnieyſſem á iż nic nieſą/ przećiw iemu wſſyſcy ini bogowie. RejPs 201v;
RejWiz 153v;
Leop Eccli 6/15;
widzyeliſmy y Obrzymy/ przećiw ktorym zdáliſmy ſie iáko chrobacżkowie. BielKron 40v;
Wáłáſki máiąc ſpráwę o ludzyech/ iż ich rowne pocżty były przećiw iego/ tym rychley ſie gotował z ludźmi ſwymi BielKron 421v;
świecá przećiw ſłońcu nic nie ieſt. BielKron 463 (
4);
GrzegRóżn I2;
HistRzym 91v;
RejPos 132v;
Imię Bogá wſzechmocnego/ A mocna obroná iego/ Toć ieſt zbroiá poććiwego/ Rycerzá Krześćijáńſkiego. [...] Tą zbroią maſz wſzytko zborzyć/ Acż y ſwoię możeſz włożyć/ Choć przećiw tey iáko ſklána/ Lecż przedſię od Bogá dána. RejZwierc 254 (
2);
ten [rotmistrz] Iſgo obacżywſzy woyſko nieprzyiaćielſkie wielkie być/ dźiwował ſie mu y rzekł: Wielki to lud przećiw náſzemu máłemu/ áż dźiw powiádáć BielSpr 43v (
3);
Prozno też pòétá bucżny płone ſłowá leieſz/ Bo przećiw IANOVVYM [tj. Jana Kochanowskiego] wierſzom vmyślnie ſzáleieſz. KlonŻal D3v;
ArtKanc K7 (
2);
Rozmowá dwu Báránu o iedney głowie/ o przemiennośći ninieyſzego wieku przećiw ſtáremu/ w porządkách/ w obycżáiách/ y w ſpráwách ludzkich. BielRozm 3;
Iż tedy dawnych królów żywot/ á przy tym bez pochyby y poddánych mizerny ſye zda przećiw náſzym dziśieyſzym poſpolitym vtrátom KochWr 29;
Więc ſię bronić ſmyſłowi/ Mdła náturá/ nie może/ Rowna dźiećięćiu przećiw rycerzowi GrabowSet G3;
A by kto Neſtorowéy doczekał ſtárośći/ Co to ieſt przećiw onéy niezmiernéy wiecznośći? KochFrag 50;
PowodPr 80;
My tu ná źiemi iáko młodſzy bráćia á przećiw im [świętym] iáko dźiećiny/ nic wielkiego czynić dla nich nie możem. SkarKaz 636b;
CzahTr [D2].
Połączenie: »naprzeciw ... przeciw« (1): ijż wſſytkich aniolow ij ſwiętych tzudnoſtz/ naprzeciw tzudnoſci dziewitze Marié/ ieſt iako ſwiatloſtz mieſiątza albo gwiázd przeciw ſlońtzu. OpecŻyw 189.
13. W stosunku do czegoś, w proporcji (5): Dziwowáli ſie [...] cżemu dał Beniáminowi pięć cżęśći przećiw ich iedney BielKron 17v; Mącz 289a; A ku pośileniu ſercá w they mierze/ vtłucz miáłko látorośći Piołunowe/ á weźmi przećiw temu zárowno cukru/ tho ſobie ſyṕ w pićie SienLek 87v; Ieſli ſaletrá dobra/ biorą iey ſześć cżęśći/ przećiw iedney cżęśći węgla BielSpr 73 (2).
14.
W przeciwieństwie do czegoś (5):
SeklKat M2v;
SkarŻyw 226 marg;
Y máiąc tám wylicżáć wielkie á rozlicżne dobrodźieyſtwá Boſkie ku ludowi onemu/ przećiw tákiey niewdźięcżnośći á obráźie Páná Bogá/ wzywa ná świádectwo niebá y źiemie PowodPr 18.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciw temu« = na odwrót, odwrotnie (2): Niewiáſty też świádczyć niemogą/ Abowiem ony ſą odmienne w ſłowiech/ á świádectwá rozne wydawáią [...]. Iáko też przećiw temu/ świádectwem niemogą być pokonáne/ Bo ony nieumieią ſye ſzkody vwiárowáć/ y práwá vmieć nie ſą powinny. GroicPorz xv; y owſzem iáko wielka wodá ábo nigdy/ ábo rzadko ſie zátchnie/ (gdzie przećiw themu máła wodá ledá zá przycżyną hneth ſie ſkázi) thák [...] GórnDworz Ggv.
15. Wskazuje na zamiar, zamysł: przeciw temu, aby (1): przetoż inne liſty Apoſtolſkie S. Piotrá/ Ianá/ Iákubá/ y Iudy przećiw temu nawięcey śćiągáią ſwe piſánie/ áby pokazáli/ że wiárá bez vczynkow nic nie ieſt pożyteczna. WujNT 519.
** Dubium (1): Y záſie ine mákowice ná wierzchu ſlupow z wierzchu podług miáry ſlupá przećiw ſiatkám [contra retiacula]. [Cf Biblia Tysiąclecia: na tle splotów; Biblia Poznańska: które wystawało ponad siatką] Leop 3.Reg 7/20.
** Bez wystarczającego kontekstu (5): Adversus et adversum praepositio. Przećiwko. [...] Aliquando pro Erga, Przećiw. Mącz 3c (4); In – Przecziw, na przécziw. Calep 515b.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}