Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. [PRZEMIENIAĆ]

Następne hasło: PRZEMIENIAJĄCY »

PRZEMIENIAĆ SIĘ (69) vb impf

sie (49), się (20).

-mie- (68), -mię- (1).

Oba e oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przemieniać się
praes
	sg	pl
1		przemieniåmy się
2		przemieniåcie się
3	przemieniå się	przemieniają się

praet
	sg
1	m	-m się przemieniåł
3	m	przemieniåł się
	f	przemieniała się
	n	przemieniało się

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się przemieniåł	m pers
	f	by się przemięniała	m an
	n	by się przemieniało	subst	by się przemieniały

inf przemieniać się (8). ◊ praes 3 sg przemieniå się (32). ◊ 1 pl przemieniåmy się (1). ◊ 2 pl przemieniåcie się (1). ◊ 3 pl przemieniają się (12). ◊ praet 1 sg m -m się przemieniåł (1). ◊ 3 sg m przemieniåł się (3). f przemieniała się (1). n przemieniało się (1). ◊ con 3 sg m by się przemieniåł (4). f by się przemięniała (1). [n by się przemieniało.] ◊ 3 pl subst by się przemieniały (2). ◊ part praes act przemieniając się (2).

Sł stp brak, Cn s.v. przekształtować, Linde XVIII w. s.v. przemienić.

Znaczenia

1. Stawać się innym niż poprzednio, ulegać zmianie, przekształcać się, przeobrażać się (65)
- a. Stawać się innym w zakresie niektórych cech (13)
  - α. O Chrystusie na górze Tabor (1)
  - β. Zmieniać nastrój (1)
  - γ. Zmieniać poglądy (2)
- b. Stawać się kimś a. czymś innym, przeistaczać się, przybierać inną postać (często w sposób nadprzyrodzony) (52)
  - Przen: Fałszywie podawać się za kogoś, udawać (11)
  - α. O Eucharystii (28)
2. Przenosić się na inne miejsce (1)
3. Zamieniać między sobą wzajemnie (1)
4. Następować lub robić coś jedno po drugim, na zmianę (2)

1. Stawać się innym niż poprzednio, ulegać zmianie, przekształcać się, przeobrażać się; variari HistAl, Modrz; transfigurari Vulg, Cn; permutari, transmutari HistAl; transire Mącz; transfigurare se Vulg; refigurari, transformari Cn (65):

a. Stawać się innym w zakresie niektórych cech (13): A thák tho bog chciał mieć áby ſie wſzythki rzecży przemieniáły HistAl Gv, K3v; BielKom C4v; ModrzBaz 115v.

przemieniać się w co (3): FalZioł V 32v; Bowiem krew nie dobrze doſtała á nie dobrze ſtrawiona ciepłem, lathwie ſie w białoſć przemienia GlabGad H4v; In varios colores transire, W rozmáyite ſie fárby przemieniáć. Mącz 105d.

przemieniać się z czego na co (1): cżęſthokroć z bogactw w vboſtwo/ z weſela w ſmęthek/ z wyſokoſći ná niskoć y tám y ſam ſie przemieniamy HistAl C5.

przemieniać się za czym (1): Ná Chrzćie elemeⁿta álbo żywioły zá ſłowy nie przemieniáią ſye/ iedno w téyże klóbie/ ſpráwie/ y mocy zoſtawáią BiałKat 315v.

Fraza: »czasy się przemieniają« (1): Tedy oni [...] vyźrzeli trzy rzecży ná cżele ie^go táko nápiſáne: Cżáſy ſie przemieniáią/ ludzie ſie pogarſzáią/ á kto będzie ninie prawde mowić/ muſi biiącemu głowy náſtáwić. HistRzym 49.

α. O Chrystusie na górze Tabor [przed kim] (1): ktory^m téż na gorze Tabor ſwiatloſtz ſwégo boſtwa vkázál/ gdy ſie przed nimi przemieniál OpecŻyw 98.

β. Zmieniać nastrój (1): Zonę ſwą miey w pocżeſnośći/ Nie cżyń przed nią nic márnośći: Krewkiegoć ieſt przyrodzenia/ Bárzoć ſie rychło przemienia BierEz F4v.

γ. Zmieniać poglądy (2):

przemieniać się od czego na co (1): Dźiwuyę ſye temu/ iż ſye ták rychło przemyenyaćye od oney Ewányeliey/ ktora was wezwáłá włáſce Kryſtuſowey/ ná iną KromRozm II c2.

Zwrot: »tak i owak [z czym] się przemieniać« (1): Ale iż záś o Boſkiey to iſtnośći mowią/ iáko Magistrum ſententiarum cżytáiąc obacżyć kto chce może/ choćiaż ſię y ták y owák z ſwoią Loiką przemienia y kręći CzechEp 145.

Szereg: »przemieniać się i kręcić« (1): CzechEp 145 cf Zwrot.

b. Stawać się kimś a. czymś innym, przeistaczać się, przybierać inną postać (często w sposób nadprzyrodzony) (52): Elementá ná chrzćie nie przemieniáią ſye ſámy/ iedno tak po ſtáremu zoſtawáią BiałKat 316; CzechRozm 264.

przemieniać się w kogo (3), w co (w tym: żywotne (3)) (7): DLa wyrozumienia lepſzego wiele rzecżi tu wypiſanich, potrzeba wiedzieć iż pokarm cłowiecży [!] przemienia ſie we cżtirzi wilgotnoſci. GlabGad E2, H4, K7; MiechGlab *5; Neury/ theż w Tátárſkich kráinach ludzye/ co ſie ná cżás w wilki przemieniáią BielKron 8, 21v; A wſzakoſz z obudwu ſię ſtron trzeba obawiać/ iżeby poważność w ſproſtną ſrogość/ á ſkłonność w błazeńską lekkość nieprzemięniáłá ſię. KwiatKsiąż D4. Cf przemieniać się z kogo w kogo; Zwroty.

przemieniać się z kogo w kogo (1): Zwierzętá ktore widźiſz koło mnie ná poły/ To wſzytko mnie ſłużyło/ iam ſię wedle czáſu/ Przemieniał z tego w drugie/ vchodząc niewczáſu. Prot A3v.

przemieniać się przez co w kogo (1): HistAl A4 cf »przemieniać się w osobę«.

Zwroty: »przemieniać się w osobę [jaką]« (1): Anektánábus przez cżárnoxięſtwo pocżął ſie przemieniáć w oſobę ſmokową [transmutari in figuram draconis] HistAl A4.

»przemieniać się w rozmaitej postaci, w postaci rożne« [szyk zmienny] (1:1): Proteus [...], Który ſie w rozmáyitey poſtáći przemieniáć może. Mącz 327d; To ieſt Ciáło moié/ kthóre rázem pielgrzymem zwolennikóm idącym do Emaus: á Máryéy Mágdálenie ogrodnikiem ſye vkazáło/ y ták ſye przemieniáło w poſtáći rózné BiałKat 301.

Przen: Fałszywie podawać się za kogoś, udawać [zawsze przekład tego samego tekstu] (11):

przemieniać się jakoby kto, jakoby był kim (2): KromRozm I [L3]; ieſli też ſłudzy iego [szatana] przemieniáią ſię iákoby byli ſługámi ſpráwiedliwośći WujNT 2.Cor 11/15.

przemieniać się w kogo (9): KromRozm I [L3]; Ale ſtrzegąc tego pilnye/ ábyſmy dum náſſych właſnych/ álbo błędow czártowſkich (ktory ſye czáſem przemyenya w Anyołá śwyátłoſci) zá ſlowo boże nye przyymowáli KromRozm II n4; CzechEp 159, 354, 423; ieſli przychodzą w ſzátách owczych/ [...] ſtroiąc poſtáwę prawdziwych prorokow/ [...] przemieniáiąc ſię w Apoſtoły P. Chryſtuſowe WujNT 31, 2.Cor 11/14, Xxxxxv, Yyyyy2v.

α. O Eucharystii (28): żeby chleb y wino pożytkow ták zacnych [...] nam przynoſić niemiáły gdybyſmy ich z wiárą pożywáli/ ieſliby ſie nie przemieniáły CzechRozm 262.

[przemieniać się z czego: ktorzy mienią y wierzyć każą przećiwko iáwnemu ſłowu Bożemu y wierze Krześćiáńſkiey/ żeby s chlebá przemieniáło ſie ciáło GilPos 73v.]

przemieniać się przez co (3): KromRozm I G3; że ſie w tym Sákrámenćie przez ſłowá iego ſpráwą Duchá ś. chleb w ćiáło iego właſnie y wino w kreẃ iego przemienia. WujJud 260v; WujNT 330.

przemieniać się czym (2): Bo więtſza [...] ieſt moc poświęcenia/ niżli przyrodzenia: ponieważ poświęceniem y ſámá ſię náturá przemienia. WujNT 115, 330.

Fraza: »chleb i wino w ciało i krew przemienia się itp.« [szyk zmienny] (24): KromRozm I G3; to ieſt ciáło moie prawdziwe zupełne pod oſobą chlebá/ ktore wnet popſwiącániu [!] z chlebá proſtego przemienia ſie w ćiáło/ tákież wino w kreẃ BielKron 203v, 236; RejPosWiecz² 95; RejPosWiecz³ [97] [2 r.]; Chleb y Wino przemienia śie wCiáło y krew Páńſką. KuczbKat 175 marg, 165, 170; Bo niezſtępuie z niebá Ciáło Chriſtuſowe/ ále ſie chleb w ono prawdźiwe ćiáło ktore ieſt w niebie/ á nie w inſze przemienia. WujJud 255v, 71v, 175 [2 r.]; WujJudConf 174; Tá ieſt rzecż wtora/ ktorą bacżę być w pytániu twoim/ iż mniemaſz/ áby ſie chleb w ćiáło/ á wino w kreẃ przemieniáć miáło CzechRozm 262, 262v, 265, 265v, 266; A iáko ſię chleb przemienia w prawdźiwe przyrodzone ćiáło Paná Chryſtuſowo/ á wino w prawdźiwą przyrodzoną krew iego: ták y my w ćieleſne ćiáło iego/ to ieſt/ w obcowánie Páná Chryſtuſowe [...] bywamy przemienieni. ReszPrz 58; Przemienia ſię bowiem on chleb/ táięmnymi ſłowy (przez święte przeżegnánie y sſtąpienie Duchá S.) w Ciáło Páńſkie. WujNT 330, 330 [2 r.], Bbbbbb4; [GilPos 73v].

Szeregi: »przemieniać się i przetwarzać« (1): Nie powiádamy/ áby ſie chleb miał iſtotnie przemieniáć y przetwárzáć w iſtotę ćiáłá Páná Kryſtuſowego máteryálny^m ſpoſobem WujJudConf 174.

»przemieniać się abo przewirzgać« (1): Niechayże tedy vmilkną oni/ ktorzy powiedáią/ áby ſie przemieniał ábo przewirzgał chleb w ciáło/ á wino w kreẃ/ ktorzy tego dowieść nie mogą. RejPosWiecz² 95.

2. Przenosić się na inne miejsce (1):

Zwrot: »z miejsca na miejsce się przemieniać« (1): K temu/ [Bóg] z mieyſcá ſię ná mieyſce nie przemienia/ áni przenośi/ ponieważ Bog on ſam niebo y źiemię nápełnia etc. CzechEp 309.

Szereg: »przemieniać się ani przenosić« (1): CzechEp 309 cf Zwrot.

3. Zamieniać między sobą wzajemnie (1):

Zwrot: »[z czym] miejscy się przemieniać« (1): Lien cum iecinore locum aliquando commutat, Słodzoná s wątrobą niekiedy ſie mieyſcy przemieniáyą. Mącz 239c.

4. Następować lub robić coś jedno po drugim, na zmianę (2): Vicissim, Záś/ w odmianki/ przenieniáć [!] ſie. Mącz 493c.

Fraza: »odmiany [czego] przemieniają się« (1): Bo iáko wſzytkie rzecży pod słońcem záwżdy ſię iákoby chwieią/ á nigdy w iedney mierze nieſtoią: ták też y kroleſtwá/ y odmiány pánowánia przemieniáią ſię/ y bywáią przenoſzone od narodu do narodu [regna et vices imperiorum mutantur transferunturque a gente in gentem] ModrzBaz 105v.

Synonimy: 1. przetwarzać się, przewirzgać się; 2. przenosić się; 4. następować.

Formacje współrdzenne cf 2. MIENIĆ.

Cf PRZEMIENIAJĄCY SIĘ