Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZESTĘPCA

Następne hasło: PRZESTĘPIĆ »

PRZESTĘPEK (32) sb m

Oba e prawdopodobnie jasne (tak w prze- oraz -ek).

Fleksja

	sg	pl
N	przestępek	przestępki
G	przestępku	przestępk(o)w
A	przestępek	przestępki
I	przestępki(e)m

sg N przestępek (1). ◊ G przestępku (4). ◊ A przestępek (6). ◊ I przestępki(e)m (3). ◊ pl N przestępki (1). ◊ G przestępk(o)w (2). ◊ A przestępki (15).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w.

Znaczenia

Niezastosowanie się do poleceń, postąpienie wbrew nakazom (32)
- a. Nieposłuchanie, niewykonanie polecenia, tu: boskiego (7)
- b. Złamanie, naruszenie prawa (25)
  - α. Boskiego, też kościelnego: grzech; praevaricatio PolAnt (23)

Niezastosowanie się do poleceń, postąpienie wbrew nakazom (32):

a. Nieposłuchanie, niewykonanie polecenia, tu: boskiego [w tym: o Adamie (i Ewie) (4); czyj (5): ai poss (2), G sb i pron (2), pron poss (1)] (7): ktory [grzech pierworodny] był wlan ná wſzytek narod ludzki/ zá przeſtępkiem przodká náſzego RejPos 15v; [Prorok Samuel do Saula:] tyś ſie ważył przeſtąpić tego com ia tobie powiedzyał od niego [od Boga] [...]. Oto zá ten przeſtępek twoy będzyeſz z rzucżon s kroleſtwá twego RejPos 319v, 303; RejZwierc 260v marg, Bbbv.

Zwrot: »skarać za przestępek« (1): Iáko mu potym [Dawidowi po zwyciężeniu Goliata] zaźrzał on krol tego/ iáko tego nie chciał być wdzyęcżen od niego/ ták iż ſie pilnie o to ſtárał/ áby był on niewinny Dawid zginął [...]. Ale iż Pan Bog záwżdy rękę ſwoię dzyerży nád wiernym ſwoim/ ſkarał potym niewdzyęcżniká onego/ zá przeſtępki woley ſwey ſwiętey RejPos 215v.

Wyrażenie: »przestępek wolej [boskiej]« (1): RejPos 215v cf Zwrot.

Szereg: »przestępek a przewinienie« (1): Tedy then ſwięty á thák wielmożny Pan/ ſkazawſzy onego nędznego pirwſzego cżłowieká ná wiecżną ſmierć á ná wiecżny vpadek iego/ ſpráwiedliwym ſądem ſwoim/ zá przeſtępek á zá przewinienie iego [...] RejPos 270v.

b. Złamanie, naruszenie prawa (25):

Zwrot: »przestępek, z przestępkow karać« (1:1): iż miał [Scypio] ze wſzytkich ſpraw ſwych licżbę cżynić/ onym ſurowym Sędziom/ ktorzy naymnieyſze przeſtępki ſrodze karáli GórnDworz Aa7, Ee4.

α. Boskiego, też kościelnego: grzech; praevaricatio PolAnt [w tym: czyj (17): pron poss (12), G sb i pron (5)] (23): RejKup ee4; RejAp 144v; iż káżdy cżłowiek then/ kto przeſtępek białeygłowy (ktoregoby ſie oná zá nieſzcżęſciem ſwym/ ábo zbythnią miłoſcią dopuśćiłá kiedy) pokrywa/ godzien ieſt nietelko pochwały od ludzi/ ále y wielkiey odpłáthy od Bogá. GórnDworz Z8; A coż to ieſt vznáć ſie? Poznáć grzech á vpádek ſwoy/ á nic w nim nie mieſzkáiąc/ rozlitowawſzy ſie onego márnego przeſtępku ſwego/ [...] z wiernym á pokornym ſercem vpáść przed nogi iego [Pana] RejPos 328, 211, 248 [3 r.], 309v; RejZwierc 178v; Sproſni ſzydzą zprzeſtępku [Stultus loquetur verba delicti] BudBib Prov 14/9, Iob 14/17.

W połączeniu szeregowym (1): Ktory [nasz Pan] naſię złaſky wzał ſam Naſſe grzechy/ y wyſtępky Wſſytky zakonu przeſtępky RejKup S.

W przeciwstawieniu: »przestępki ... stałości« (1): Bo thu iuż naydzie káżdy y pogroſki pewne zá przeſtępki ſwoie/ y pociechy nieomylne zá ſtałośći ſwoie. RejAp BBv.

Zwrot: »odpuszczać (a. [odpuścić]), przejednać przestępki« [szyk zmienny] (2:1): RejAp 1v; A przedſię nigdy á nigdy żadnemu przeſtępku nie odpuſzcżał złośćiwemu/ bo ie theż y ogniśći wężowie kąſáli/ y zyemiá ſie z nimi západáłá/ y ogień ie z niebá palił RejZwierc 204, 11; [iáko ſam Pan powiedzieć racżył: Iż ieſli wy odpuśćićie ludziom przeſtępki ich/ tedy wam też odpuśći Bog Oćiec niebieſki grzechy wáſze. WujPosN 1584 II 301 (Linde)].

Wyrażenia: [»duchowny przestępek« = grzech popełniony myślą: nie inácżey o Zakonie rozumieć mamy/ ále ták/ że y duchownych przeſtępkow zakázuie. BudUrzęd 47v.]

»wolej [boskiej] przestępek« (1): Bo wiem yż za ſwem wyſtepkiem A woliei twoy przeſtepkiem Godzenem Sądu ſrogiego RejKup dd4v.

»zakonu przestępek« [szyk 2:1] (3): RejKup S, Dd; Gdyż iáko Páweł s. nápiſał/ iż zá grzech y zá przeſtępek zákonu/ nic inſze^go ná zapłátę nie było zgotowano/ iedno śmierć wiecżną á vpadek wiecżny. RejPos 231.

Szeregi: »dług a przestępek« (1): iż pothym on Pan iego wſpomniał wſzytki ine dawnieyſze długi á przeſtępki iego/ y roſkazał go wrzućić do więzyenia wiecżnego. RejPos 181v.

»grzech i przestępek« (1): RejPos 231 cf »zakonu przestępek«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»obłąd a przestępek« (1): ále kiedybyś w.m. ták rad obłędy/ á przeſtępki ich [grzechy białychgłów] powiedał/ iáko w.m. rad wylicżaſz vcżynki ſławne/ pewnie byś był w.m. tego nie ominął/ iáko [...] GórnDworz Z3.

»wina i przestępek« (1): ktory [Mesjasz] pewnie cżáſow ſwych náſtáć miał/ á przeiednáć thy wſzytki winy y przeſtępki nędznikowi temu [tj. grzesznemu człowiekowi]. RejAp 1v.

»występek, (a) przestępek« (2): Znayacz wielky ſwoy wyſtępek Zakonu twego przeſtępek [...] A wiedząċ yżem przewinił A czoż bych był dalieij ċzinił Niełza jedno było ktobie [Panie] Wołacż RejKup Dd, dd4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»złość a przestępek« (1): tego nie bacżymy/ iáko złośći náſze á ony ſrogie przeſthępki/ iáko bierzmá wyglądáią z ocżu náſzych/ przed oblicżnoſcią Páná ſwoiego. RejPos 172v.

Synonimy: grzech, wystąpienie, występ, występek, zgwałcenie, złamanie.

Cf PRZESTĄPIENIE, PRZESTĘPNOŚĆ, PRZESTĘPSTWO

ZCh