[zaloguj się]
[pdf]

RZEMIEŃ (39) sb m

rzem- (36), rzęm- (3); -eń (17), -ęń (4).

Pierwsze e jasne; -eń (20), -éń (1); -eń : -éń WyprPl (1:1); -eń-.

Fleksja
sg pl du
N rzemień rzemieni(e)
G rzemienia
D Rzemieniewi
A rzemień rzemienie rzemienia
I rzemieniém rzemieńmi

sg N rzemień (16). ◊ G rzemienia (7). ◊ D Rzemieniewi (1). ◊ A rzemień (5). ◊ I rzemieniém (6); -ém (1) SienLek, -(e)m (5). ◊ pl N rzemieni(e) (1) [cf też RZEMIENIE N sg]. ◊ A rzemienie (1). ◊ I rzemieńmi (1). ◊ du A (cum nm) rzemienia (1) SienLek 182.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Pas, pasek ze skóry służący zwykle do wiązania czegoś; lorum Vulg, Mącz, Cn; corrigia PolAnt, Calep; amentum Mącz, Calep; ligula Mącz; corium, loramentum Cn (20): Amentum, Rzemień. Trok. Sznur. Mącz 7c; Ligula calceorum, Rzemień którem ſpináyą trzewiki. Mącz 194b, 129c, 193b, 197d; weźmiſz dwá rzemieniá zwięż mu [koniowi] nogę nád krſzczycámi iednym/ á drugim pod nimi SienLek 182; Calep 60b, [263]a; WyprPl Bv.
Przysłowia: per logicam demonstrationem, et conſequentiam neceſsariam. Toieſt/ iákoby po proſtu dla nieukow rzekł/ filozowſkimi łápácżkámi/ cżyniąc z łycżká/ rzemien. CzechEp 110.

[Podoba się nam w tej mierze zdanie TM, bo toż jeszcze za przodku sami baczemy, że nie o rzemień ale o całą skórę idzie. ListyZygmAug 1553/250.

zwłaſſcża gdy ſye godzi ná cudzey ſtráwie hoyno ſobie pocżináć/ á z czudzey ſkory ſſerzey rzemień kráiáć. LorichKosz 41v (Linde).]

Zwroty: »ciągnąć rzemień; rzemienia pocięgać« = wydawać pieniądze [szyk zmienny] (1;1): bo ći [obcokrajowcy] prawye zápaláyą ſie ná náuki vććiwe y rzemienyá nye żáłuyą thám oycowye ſynom ſwym pocyęgáć. GliczKsiąż M2v; KochFr 10; [Ale dziś pijánitze dworſcy ták opátrznie piją iákoby ſye nie dłużyli/ bo ná czudzey ſtráwie żywiąc/ nie ſwoy rzemięń ćiągną LorichKosz 118v (Linde); HistOtton Hv].

»rzemień [czego] rozwięzać« (1): [Mówi Jan Chrzciciel o Jezusie:] onći ieſt ten ktory idźie za mną/ ktory śię s ſtáł przedemną ktoregom iá nie ieſt godźień/ abych rzemięń iego bota rozwiązáł [ut solvam eius corrigiam calceamenti]. MurzNT Ioann 1/27.

»rzemieniem związać, z(a)wiązany, skrepować« = adstringere loris Vulg; loratus Cn [szyk zmienny] (2:2:1): A gdy go [Pawła] ſkrepowáli rzemieńmi/ rzekł Páweł Sethnikowi/ ktory przy nim ſtał: [...] Leop Act 22/25; BielKron 463; Mącz 398d; W téy chorobie [tj. biegunce] zwięż koniowi ogón twárdo rzemieniém mokrym SienLek 172v; WujNT Act 22/25.

Wyrażenia: »rzemienie jarzmie (a. jarzmowe)« = część uprzęży (1): Subiugia, Rzemienie yárzmie álbo yárzmowe/ też ślie nabiodrki/ poſtronki/ etć. Mącz 177c.

»rzemień zadni« = podogonie, pas podtrzymujący uprząż (1): [Wendetarz rozmawia z Plebanem i Albertusem o uprzęży:] Popierśienia y pochew/ niepotrzebuiećie? (–) Co mu po ſámych pochwách: cóż? czy ſzáleiećie? [...] (–) Nie mówię o poſzwy/ Ale o rzemiéń zádni/ co go zową pochwy. WyprPl B.

2. Wyprawiona skóra bydlęca używana do wyrobu różnych przedmiotów; corium JanStat, Cn; tergus Mącz (8): FalZioł I 150b; BielKron 183 marg; zákurz iey [chorej] pod nos/ palonym ſuknem álbo rzemieniem álbo pierzem SienLek 116; WyprPl C2; ZAkázuiemy/ áby Gárbárze [...]/ Skór wypráwionych/ to ieſt/ Rzemieniá gotowégo precz z króleſtwá náſzégo do poſtronnych źiem nie wyſyłáli SarnStat 1238, 1238.
Szereg: »skora, (a) rzemień« (2): Testudo item, Tarczenny dách/ to yeſt naczinie woyenne/ z wierſchu skórą á rzemieniem powleczone Mącz 452d, 450a.
3. n-pers (2): yſz slachetni Pan Ian zykorſki przedal ogrot [...] vcziwemu lorkowy Kowalewy rzęmyęnewy ZapKościer 1584/47v, 1584/47v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (9): Corrigia. Rymen. Rzemień. Mymer1 31v; BartBydg 36; MurzOrt B2v; Corigium, Rzemień. Mącz 65d; Scutica, Rzemienna puchá. Bicz tátárski. Nam, Latine corium, Rzemień. Mącz 376c, 66c, 197d; JanNKar Hv [2 r.].

Synonimy: 1. torkmysz, trok.

ECB