Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [RŻANNY]

Następne hasło: (RŻĄCY) »

RŻANY (21) ai

rżany (20), rzżany (1) KmitaSpit, [rżanny].

rż- (17), rz- (2), rrz- (1).

a jasne.

Fleksja

sg
m	N	rżany	f	N	rżanå, rżan(a)	n	N	rżan(e)
	G	rżanégo		G	rżan(e)j, rżany		G
	A			A	rżaną		A
	I	rżanym		I	rżaną		I

pl
N	subst	rżan(e)
A	subst	rzżan(e)

sg m N rżany (7). ◊ G rżanégo (5); -égo (2), -(e)go (3). ◊ I rżanym (1). ◊ f N [rżanå], rżan(a) (1). ◊ G rżan(e)j (2), [rżany ]. ◊ A rżaną (1). ◊ I rżaną (1). ◊ N n rżan(e) (1). ◊ pl N subst rżan(e) (1). ◊ A subst rzżan(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „reż” (21)
- 1. Od znacz. ‘żyto zwyczajne’ (18)
  - a. Pochodzący, uczyniony z żyta (17)
  - b. [O dziesięcinie: dawany w życie]
- 2. Od znacz. ‘pszenica, za której jeden z gatunków uważano żyto’ (3)

Przymiotnik od „reż” (21):

1. Od znacz. ‘żyto zwyczajne’ (18):

Szereg: »rzżany i pszeniczny« (1): Kiedy Zorawie do nich przypáść gwaltem miáły/ Iuż im rzżáne/ iuż bráły y pſzenicżne ſnopy KmitaSpit A3v.

a. Pochodzący, uczyniony z żyta (17): á nawięczey [pomaga sercu] ſkrobany [złoty] proch [...]/ á potym ſzcżemkolwiek iedzony/ ale z rhżanym konfecthem barzo przyſtogi. FalZioł III 34b; Day mu [koniowi] przes dwie niedźieli ieść świéżą rżáną ſłomę SienLek 188v.

Wyrażenia: »rżany chleb« = panis cibarius Murm, Mymer¹; farreus panis Cn [szyk 6:3] (9): Panis cibarius, furfuracius vel secundarius. Speiſzbrot ader ruckenbrot. Rzány chleb. Murm 157; Mymer¹ 41; Theż grzankami z rżanego chleba głowę obłożyć/ wyciąga parę z głowy y bolenie odeymuie. FalZioł V 75v; Theż ſkora rżanego chleba vpiecżona v ognia [...]/ á potym w oczcie zmacżona [!] á na żołądek przyłożona, ſthanowi wraczanie. FalZioł V 83, III 25b, V 92; Wſzakoż dla nabycia lepſzey moci y trwałego przirodzenia [...], lepſzy [chleb] ieſt rżany GlabGad G6; SienLek 179, 181v; [Vkroyćie mi chlebá rżánego/ żemły. Wokabul 1539 Yv, G; Cresc 1571 160 (Linde); OpisyPozn 1598 nr 22].

»krupy rżane« (1): Cżemu nowe krupy zwłaſzcża rżane ſą niezdrowe. GlabGad I2v.

»mąka rżana« [szyk 3:1] (4): ZapWar 1527 nr 2395; Też ſok Cżemierzicze z mąką rżaną zmieſzany/ myſzy od thego zdychaią gdy ktora zakuſi. FalZioł I 46a; GlabGad G7; SienLek 120v; [a od innych wszelakich zbóż telko cor. 60 mąki rżany miary częstochowski dawa do zamku LustrKrak II 34; InwMieszcz 1573 nr 181; InwBiskWłocł 1582/33].

[Zestawienie w funkcji nazwy specjalnej: »rzżany kwiat« = najlepsza część ziarna lub bardzo delikatna, doskonale zmielona mąka, też pył mączny: psheniczny abo rzzany kvyath pollen {pollis idem} ReuchlinBartBydg A5.]

Szeregi: »jęczmienny albo rżany« (2): Cżemu ciaſto pſzenne więcey ſie nadyma kiedy ie zgniotą, niż ięcżmienne albo y rżane. GlabGad G7, G7.

[»pszeniczny abo rzżany«: ReuchlinBartBydg A5 cf Zestawienie.]

b. [O dziesięcinie: dawany w życie:

Szereg: »tak rżany jako pszeniczny«: káżdá dźieſięćina Ma być electa/ optima. Ma być práwie wybierzyczna Ták rżána iáko pſzeniczna KorczRozm G4.]

2. Od znacz. ‘pszenica, za której jeden z gatunków uważano żyto’; siligineus Mącz, Calep, Cn (3): Mącz 393b; Siligineus – Rzani. Calep 980a; [Reż/ Siligo. Rzánny/ Siligineus. Volck Xxx2].

Wyrażenie: »rżany chleb« (1): Siligneus panis, Rżány chléb. Mącz 393b.

LWil