Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYTKIWAĆ

Następne hasło: PRZYTKNĄĆ SIĘ »

PRZYTKNĄĆ (20) vb pf

przyt- (19), przyd- (1).

Fleksja

inf	przytknąć

praet
	sg
3	m	przytknął
	f	przytknęła
	n	przytknęło

imperativus
	sg
2	przytkni
3	niechåj przytknie

conditionalis
	sg
3	m	by przytknął

impersonalis
con		by przytkni(o)no
participia
part praet act		przytknąwszy

inf przytknąć (2). ◊ fut 1 sg przytknę (1). ◊ 3 sg przytknie (1). ◊ 1 pl przytkni(e)m (1). ◊ praet 3 sg m przytknął (9). [f przytknęła. n przytknęło.] ◊ imp 2 sg przytkni (2). ◊ 3 sg niechåj przytknie (1). ◊ con 3 sg m by przytknął (1). ◊ impers con by przytkni(o)no (1). ◊ part praet act przytknąwszy (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. przytykam, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Zbliżyć coś do czegoś aż do zetknięcia, przyłożyć, przysunąć, dotknąć (10)
- a. Doprowadzić (1)
- b. Zbudować coś przytykającego (1)
2. Dokonać symbolicznego aresztowania przez dotknięcie pozwanego, zwłaszcza przez woźnego (6)
3. Przebić bronią białą (1)
4. Dodać, dołączyć (3)
- Przen (1)
- a. Dodać fragment do tekstu (2)
5. [W funkcji impf: O położeniu topograficznym: przytykać, stykać się, graniczyć]

1. Zbliżyć coś do czegoś aż do zetknięcia, przyłożyć, przysunąć, dotknąć; admovere Mącz, Modrz, Cn; applicare, asserere Cn [w tym: co (9)] (10): Gdy iuż pod mur przyidzieſz/ obwáruy by z wierzchu co nie pádáło/ ieſli iuż prochy podſádźiſz/ przytkni drzewce dęte długie náſypáne nieſtánowionego prochu [...]/ á niechay go ták oſypawſzy źiemią/ záſyṕ wſzyſtkę Stołę źiemią BielSpr 63.

przytknąć do czego (4): BielKron 185; Cibum ad os admovere, Potráwę do vſt przitknąć. Mącz [234]a; Gdyby ſtrzałá álbo nieco inégo w koniu zoſtało/ vtłucz trtęć co nalepiéy z ſádłem ſtárym/ á to ná ránę przykłáday/ ieſli żelázo/ thedy Mágnét kthému nalepſzy/ gdy go do rány przytknie SienLek 185; [LustrWpol II 14]. Cf przytknąć komu do czego.

przytknąć komu do czego (1): ktory [Wespazjan] gdy od mocżu dochod brał/ á z tego iy ſyn ſtrofował/ on pieniądze zebrawſzy/ do noſá mu przytknął/ y ták mu odpowiedźiał. [...] Zyſku z cżegobykolwiek był/ dobry zapách ieſt. ModrzBaz 54.

przytknąć na co (2): A przeto powiedzieli iemu [Tomaszowi] ijni vcżennicy/ rzekątz: Widzieliſmy pana. Ale on rzékl ijm: Nieuzrzę[li] w ręku iego przeklociá gwozdziow/ a ieſtli nieprzytknę paltza na mieſce gwozdziow/ a niewlożę ręki mé w bok iego/ nieuwierzę. OpecŻyw [170]v; SienLek 155.

Zwrot: »przytknąć palec do gęby« [jako nakaz milczenia] (1): Przeto w Rzymie był obraz Hárpokrátow w kościele Izydis y Serápidis/ ktory obraz przytknął [tj. przedstawiał człowieka, który przytknął] pálec do gęby/ áby káżdy milcżał BielKron 24v.

a. Doprowadzić [kogo dokąd] (1): Niechay nas przytknie Boreas cnotliwy Do znáiomego lądu przez ten krzywy Gośćiniec wodny KlonFlis H4.

b. Zbudować coś przytykającego [ku czemu] (1): SErtorius, w Hiſzpániey gdy ſie miał przepráwiáć/ przes Rzekę z woyſkiem/ á nieprzyiaćiel po nim bieżal/ wnet w tyle woyſká wał vkopał/ zákrzywiony iáko puł Mieſiącá/ a ku rzece rogi przytknął/ po wále rozłożył drwá y zápalił ie/ nieprzyiaćiel nie śmiał dáley BielSpr 44.

2. Dokonać symbolicznego aresztowania przez dotknięcie pozwanego, zwłaszcza przez woźnego [kogo] (6): yako ya dobrze vyem ysz slyachathny Iakvb szyn Mykolayow swypychow zabywszy slyachathnego Arnolpha smyslkovcza oycza wnvcząth moych nye Czirpyal wchwaly syeme y myaszka wkszyastwe y voszny camyeneczky gy przythknąl ZapWar 1507 nr 1984, 1507 nr 1984 [4 r.].

[przytknąć o co: Mikolay Rathay, vosny zyemski sz przedmyes[y]czya byeczkyego visnal, ysz przythknąl – sz prawa przydany – Vawrzyncza Wrossya o vyną o kocz trzech grzyvyen ZapSądKrak 132.]

Zwrot: »przytknąć u prawa« (1): Kogoby przytkniono v práwá ieſliby vpornie odſzedł/ táki ma być przekazan o ono o co ieſt pozwan UstPraw H3v.

3. Przebić bronią białą [kogo k czemu = tak, że ostrze w tym utkwiło] (1): vderzył nań [na Dawida] rohátyną Saul/ y mnimał by go przytknął k ścienie/ ále ſie Dawid vchylił á ſzedł precż od niego [1.Reg 19/10] BielKron 65v.

4. Dodać, dołączyć [co] (3):

Przen [do czego] (1): Gdyż my to wyznawamy/ co o nim [o Jezusie Chrystusie] nápiſano ieſt: á ktemu do tákowego wyznánia/ duch Boży przytknął wiárę náſzę zbáwienną. NiemObr 94.

a. Dodać fragment do tekstu [ku czemu] (2): Naprzod iż oná [matka] ſpuſciwſſy ſie ná mámkę przebácżáć dzyecyęcyá będzye/ á mámka [...] będąc nayemnicką nye przypilnuye áni ſie ſtáráć będzye/ áby ſie dzyecyę dobrze myáło: yáko tho wyęc bywa nye tylko wtym/ ále y w inſſych rzecżách. Ku cżemu możem przytknąć onę rzecż kthorą cżynił pan Kriſtus o prawdziwym páſterzu á náyemniku/ gdzye dokłáda tego/ iż nayemnik [...] nye może ták być wyerny á życżliwy bydłu yáko ſam właſny GliczKsiąż D3.

Zwrot: »przykład przytknąć« (1): GliczKsiąż N3v cf Szereg.

Szereg: »przytknąć a przyłożyć« (1): Co wſſytko y lepyey poyąć y v ſiebye vwáżyć możem s thego przykłádu ktory ku tey náuce przydknyem á przyłożem. GliczKsiąż N3v.

5. [W funkcji impf: O położeniu topograficznym: przytykać, stykać się, graniczyć [do czego]: Jest w tej wsi jezioro, które jednym końcem przytknęło do Wysły, a drugiem do Wyeprza. LustrSand 251; LustrLub 47; [Mieszczanie] uczynili groblią, która przytknęła do tegoż mostu LustrDróg 13.]

Synonimy: 1. przybliżyć, przyłożyć, przymknąć; 4. dołożyć, przydać.

Formacje współrdzenne cf TKNĄĆ.

Cf PRZYTKNIENIE, PRZYTKNION

AĆ