[zaloguj się]
[pdf]

PSZENICA (276) sb f

pszenica (273), pszeńca (3), [pszennica]; pszenica : pszeńca ZapWar (9:2), FalZioł (19:1).

-e- (272), -ę- (4).

-e- (16), -é- (1); -e- : -é- SarnStat (6:1); a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N pszenica
G pszenice pszenic
D pszenicy
A pszenicę pszenice
I pszenicą
L pszenicy
inne sg G a. A - pszenice, pszenicę; sg A a. pl A - pszenicę, pszenice

sg N pszenica (34). ◊ G pszenice (107); -e (8), -é (1), -(e) (98); -e : -é SarnStat (4:1). ◊ D pszenicy (4). ◊ A pszenicę (77). ◊ G pszenice a. A pszenicę (1) [zapis: -e]. ◊ I pszenicą (35). ◊ L pszenicy (12). ◊ pl G pszenic (1). ◊ A pszenice (2). ◊ sg A pszenicę a. pl A pszenice (3) [zapis: -e].

Sł stp: pszenica, pszeńca, Cn: pszenica, pszeńca, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. bot. Triticum sp. L. (Rost); rodzaj roślin z rodziny traw (Gramineae), uprawianych jako jedno z najważniejszych zbóż; ziarno tego zboża; triticum Murm, Mymer1, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; robus Murm, BartBydg, Cn; frumentum PolAnt; frumentum triticeum Mącz (275): BierEz S3v; Robus, Rock Pſzenycá wyborna. Murm 118, 118; Mymer1 17; HistJóz C, Cv, C3, D2, D3v, E; BartBydg 133; MetrKor 57/119v, 59/280v; Triticum: Pſzeńcza. FalZioł +6b; IĘcżmień ieſt zimny á ſuchy w wtorim ſthopniu/ nieieſt tak tucżny iako pſzenicza. FalZioł III 24b; PSzenicza według Iſaka ieſt pokarm cżłowiekowi godny y pryrodzeniu [!] Cżłowiecżemu podobny, abowiem iako otho cżłowiek ieſt w ſwoiey oſobie ciepły á wilgotny/ Takież też y pſzenicza, á wſzakoż chleb iuż ma więtſzą włoſnoſć ciepłoſci niżli Pſzenicza FalZioł III 25a; Kwas albo ciaſto vkwaſzone z pſzenicze/ ieſt zagrzewaiącze FalZioł III 25b, I 46c [2 r.], 54c, 109a, 143b, III 24d (19); BielŻyw 14; Cżemu pſzenne ciaſto bielſze niżli inſze. (–) Ieſt to w inſzim cieſcie dla gruboſci ſkory ziarna krom pſzenice, z ktorey ſkori wiele zoſthawa miedzy mąką, á gdyż na pſzenici ieſt ſkora ſubtilneyſza á ziarno tłuſtſze niż inſze, przehto [!] iż więcey tam miałkoſci białey niż otrąb grubſzich, dla tego też więcey białoſci. GlabGad G7; LibMal 1544/77v, 1551/165, 1552/171 [2 r.]; MurzNT Matth 13/25; gdy w niebyeſkim grodzye/ Doſtánie ſobye łáſki/ iuż ſie wſzytko ſporzy/ Iuż ſie zrodzi pſzenicá chociay zle záorzy. Ale gdy zła pogodá álbo plutá z niebá/ Iuż pewnie ze pſzenice będzye chwaſt pleć trzebá. RejWiz 100v, 54v; VSłyſſawſſy Iakob iż zboże przedawano w Egiptćie/ do ſynow ſwoich rzekł: Cżemuśćie ták niedbáli? Otom słyſſał że pſzenicę przedáią w Egiptćie/ Iedzćie á nákupćie nam potrzeb/ byſmyſie mogli żywić: á nie pomárli od głodu. Leop Gen 42/2; NIie [!] weſel ſie Iſráelu/ nie ráduyſſie [!] iáko ine národy: boś pſotę popełnił od Bogá twego/ miłowałeś zápłáthę nád wſſyſtkie gumná pſſenice. Leop Os 9/1; Podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie ku onemu cżłowiekowi/ kthory był poſiał rolą ſwoię dobrym naſieniem. A gdy poſnęli ludzie/ thedy przyſſedł nieprzyiaćiel iego/ y poſiał po wierzchu kąkolem miedzy oną pſſenicą Leop Matth 13/25, Gen 41/49, 1.Mach 8/28, Act 27/38, 1.Cor 15/37, YY4v; Ten rzekł [panicz do panny] ná pſzenicę więc muśi oráć wiele/ A tátárecżká miła/ bárzo płodne ziele. RejFig Bb8v, Bb8v [2 r.]; RejZwierz 139; Y dopuśćiłem ſuſzą ná źiemię tę y ná gory/ ná pſzenicę/ ná moſzcz/ ná oley/ y ná wſzythko co rośćie z źiemie BibRadz Agg 1/11, 3.Esdr 6/30, Matth 13/25, Act 27/38; [wyspy Orkades] ſą oſiádłe/ rośćie w nich owies y ięcżmień/ pſzenice nie máſz żadney. BielKron 277v; płynąc thám/ poućiekáli Maurowie od ſwych Naw/ w ktorych nie było nic iedno ryż á pſzenicá/ przetoſmy ie popalili. BielKron 454, 17, 453v; Mącz 137d, 465d; By też Rola byłá Nalepſza/ iednák z ſiebie Pſzenice nie rodźi/ Oráć trzeba Prot C4, B4v; SienLek 76v; RejAp 151; HistRzym 10v, 11; RejPos 52; RejPosWiecz2 92 [3 r.]; KuczbKat 90; A miałby ſobie [rozważny a baczny człowiek] ony poważne ſłowká wygrzebáć po iednemu/ iáko kokoſzká po ziarnku pſzeniczę wygrzeba s kąkolu. RejZwierc 91v, 164; BielSpr 48v; BudBib 2.Reg 4/6, 1.Par 21/23, 2.Par 32/28, Zach 9/17; Strum Lv; BudNT Matth 13/25; Pánu Iérozolimſkié obronné wáły/ Pánu day cześć poſádo Siońſkiéy ſkáły: [...] Który pokoiem vſłał twoie gránice/ A ćiebie łoiem karmi tłuſtéy pſzenice. KochPs 213; Y cżáſu iednego/ mátká iego [św. Bonifacjusza] wſzedwſzy do gumná/ obacżyłá iſz żywność ich ná cáły rok zgotowáną/ to ieſt/ máło nie wſzytkę pſzenicę/ ſyn iey vbogim rozdał. SkarŻyw 496, 496 [4 r.]; CzechEp 34; Cis – Robąk w pſzeniczi. Vermiculus in tritico Calep 201a, 1088a, 1151a; Iárzyny wſzelkie/ pſzenice zwłaſzcżá/ do tárgu/ do Browáru/ záraz przy Kárbárzu podśiewáć [= przesiewać przez sito] GostGosp 50, 48, 106, 124; WujNT Matth 13/25, Luc 12/42, Apoc 18/13; (nagł) VENDITIO. (–) IVż tu nie zá rzecz rzeczy doſtáią, áni ſpeciem zá ſpeciem, iáko winá zá pſzenicę, co ſie w zamiánie dźieie, ále zá pieniądze [...] kupuiém SarnStat 1269, 695, 1269; Ony im [żorawie Pigmeom] też pſzenice ſrodze wypáſáią/ Y wſzelákie naśienia ktore w polách máią. KmitaSpit A2v; Pſzenic/ grochow/ y gryki śiłá námłoćili. KmitaSpit C6v, C5; [PSzennicza ieſt żyto każdemu zńaiome Cresc 1549 153; Náſyp pſzeńce przed śiećią/ grochu y tátárki Będźie połow żorawi pożytecżny żártki. BielawMyśl E2v].

W połączeniach z określeniami miary [w tym: korzec (10), ćwiertnia (2), beczka (1), cheniks (1), chomer (1), funt (1), kopa (1), małdr (1), miarka (1), wiertel (1)] (20): ZapWar 1542 nr 2567; Item zeznal yſch on ſam dwa wyerthelya pſſenycze ſwolwarku przedal za pyąncz groſſy LibMal 1547/132v, 1551/165; Y vſlyſſałem iákoby głos w pośrzodku cżworgá źwierżąt/ kthory mowił: Dwá Funthy Pſſenice zá pieniądz/ á ſześć funtow ięcżmienia zá pieniądz/ a w winie y w oleiu ſſkody niecżyń. Leop Apoc 6/6; BibRadz 1.Esdr 7/22; BielKron 77; Modius tritici, Cwiertnia pſzenice. Mącz 228d; RejAp 58; HistRzym 10v; RejPos 191, 193; To (záś ieſt) datek ktory dáwáć będziećie/ ſzoſtą cżęść Efy z chomerá pſzenice/ ſzoſtą też cżęść efy z chomerá ięczmieniu. BudBib Ez 45/13, 1.Esdr 7/22; pſzenice korzec przedawáią po 24. groſzy/ á pirwey przedawano po trzy złote. ModrzBaz 142; Potym drugiemu [dłużnikowi szafarz] rzekł: A ty wieleś winien? A on rzekł/ ſto beczek pſzenice. WujNT Luc 16/7, Apoc 6/6; Z których to młynów ná káżdy rok powinni będą ćiż to mieſczánie Poznáńſcy do zamku náſzégo Poznáńſkiégo/ płáćić y ſkutecznie oddáwáć/ pſzenice małdrów pięć SarnStat 976, 695, 901, 903.

W połączeniach szeregowych (20): yakom ya nyepasl konnmy [!] krovamy hy hynem dobythkem zytha psenycze yaczmyenyv proscha (zlyac [!]) travy na hymyenyv sliachathnego augvsthyna swoley pogrosewskiey ZapWar 1528 nr 2422, 1520 nr 2166, 1530 nr 2390, 1533 nr 2405, 1541 nr 2448, 1549 nr 2681, 1550 nr 2671; Bo pátrz gdy ſie przypátrzyſz ſwiátu omylnemu/ Iż ieſt bárzo podobien ku polu ptáſzemu/ Gdy krzacżkow náſtáwiáią zyelonych nadobnych/ Zyarnek pod nie podſypą rozlicżnych oſobnych/ Naydzyeſz tám mák/ konopie/ proſo/ y pſzenicę RejWiz 103; [Bóg przemawia do Ezechiela:] Weźmieſz też pſzenicę/ ięczmień/ bob/ ſoczewicę/ proſo/ y wykę/ y włożyſz to w iedno nacżynie/ á z tego ſobie vczyniſz chleb BibRadz Ez 4/9 [przekład tego samego tekstu: BielKron 96, BudBib]; [Anglia] Ieſt kroleſtwo wielkie/ bogáte/ ma Złoto/ Srebro/ Ołow/ Perły/ kámień Gágátek/ [...] ma pſzenicę/ żyto/ groch/ owies y inne żywnośći. BielKron 277, 96, 267; SienLek 44v; Bo niemáſzći zboża inſzego pożytecżnieyſzego iedno żyto/ pſzeniczá/ ięcżmyk miły/ á owies. RejZwierc 108; BudBib Is 28/25, Ez 4/9; O ś. Marćinie cżynſz ma bydź odbieran wſzyſtek rázem: przeſzłego roku reſtę/ Kápłuny/ Iáycá/ Gęśi/ Kury/ Chmiel/ Owies/ Sery/ Kokoſzy/ Konopie/ Pſzenicę/ Zyto GostGosp 70; Item/ gnoy ná Wioſnę [wozić]/ co ná rzepę/ álbo ná żyto y ná pſzenicę/ ná ięcżmień/ ná potrzęſy/ y ná proſo GostGosp 164, 167, 168.

W przeciwstawieniach: »kąkol (21), plewy (3) ... pszenica« (24): MurzNT Matth 13/29; (marg) Papieſz przyrownał vſtáwy ſwoie do vſtáwy Bożey. (–) Tákeś to práwie vtzynił iakobyś przyrownał/ blwoćiny/ do ſſtzerego złotá/ álbo plewy do tzyſtey pſzenice/ álbo mátáctwo/ do iáſney prawdy? KrowObr 228; Powiedzieli ſludzy [do gospodarza]: A chceſzże poydziemy wyplewiemy to [tj. kąkol wsiany między pszenicę przez nieprzyjaciela]? Rzekł im: Niechayćie/ byśćie lepak wyplewiáiąc kąkol/ niewyrwáli ſkorzeniem poſpołu y pſſenice. A ták niechayćie że ták oboie roſćie áż do żniwá: gdy więc żniwo prziydzie/ tedy roſkażę żeńcom: Wybierzćie napierwey kąkol/ zwiążćieſz ie w ſnopki/ ná ſpalenie: á pſſenicę zgromadźćie do gumná moiego. Leop Matth 13/29-30 [przekład tego samego tekstu: MurzNT, BibRadz, RejPos 52, WujNT; przekład Matth 13/29: CzechEp 34, 40]; BibRadz Matth 13/29, 30; RejAp 126; RejPos 5v, 52 [2 r.]; RejPosWiecz2 92; WujJud 130v; Między pſzenicą á kąkolem/ gdy ſą trawą/ á ieſzcże zdbłá nie wypuſzcżą/ máłá ieſt rożnicá. CzechEp 40; Bo ſię nigdy pletliwe báśni ludzkie/ iáko plewy z pſzenicą z ſłowem Bożym weſpołek nie zgodzą áni oſtoią. CzechEp 322, 34 [2 r.], 35 [2 r.], 38, 40; NiemObr 18; Wyczyśći boiowiſko ſwoie [Matth 3/12].) To boiowiſko ieſtći kośćioł Boży/ tu ná ziemi ieſzcze boiuiący: w ktorym ſą ták zli/ iáko y dobrzy: tu przez pſzenicę y plewy oznáczeni WujNT 13, Matth 13/29, 30.

W porównaniach (12): OpecŻyw 95v; Nadto powiedźiáł pán/ Simonie/ Simonie/ Oto ſzatán domágáł śię podśiáć [= przesiać przez sito] (marg) pożądáł wypáłać abo wzmiotać (–) wás iako pſzęnicę/ alemći iá prośił za tobą aby nie vſtáła wiara twoia MurzNT Luc 22/31 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw, KromRom III, SkarJedn, LatHar, WujNT]; KromRozm III M7v; RejWiz 184v; BiałKat 133v; CzechRozm 236v; SkarJedn 71; CzechEp 322; LatHar 718; Bo ácz ich [zbawionych] máło ieſt względem potępionych; wſzákże wiele ich ieſt względem ſámych zbáwionych. Iáko y pſzenice miedzy plewámi máło ſię zda kiedy młocą: ále po odwianiu/ nápełniáią ſię nią śpichlerze niebieſkie. WujNT 253, Luc 22/31; ták złe obyczáie, Iáko kąkol pſzenicę podroſły ſzkodliwie. CiekPotr 4.

W charakterystycznych połączeniach: czysta pszenica (4), dobra, droga, napiękniejsza, tłusta [= wyborna, najlepsza], wyborna (2); obfitość pszenice (3); pszenic namłocić; szpiklerze dla pszenice; chleb z pszenice; kupować (kupić) pszenicę (3), paść [czym (żywotne)] (2), podsiewać [= przesiewać przez sito], popaść, przed(aw)ać (3), wypasać; pszenicą ukarmić [co (żywotne)]; paść [co (żywotne)] we pszenicy.

Przysłowia: W káżdey pſzenicy kąkol znaydzie. RejZwierc 142v marg, Bbb3; Kośćioł náſz Powſzechny Swięty ieſt/ nie iżeby w nim wſzyſcy ludźie święći byli/ bo miedzy pſzenicą kąkol záwſze być muśi; ále przeto Swięty ieſt/ że miał w ſobie y ma záwſze niezlicżone ludźi práwie święte WujJud 133, 7v, 242. [Ogółem 5 r.]

PAnná mowiąc s pánicem/ rzekłá iż ſzáleieſz/ Wſzytko graſz [= zalecasz się] s kuchárkámi/ więc tátárkę ſieieſz. Ten rzekł/ dobrać tátárká/ gdy niemáſz pſzenice RejFig Bb8v, Bb8v.

Zwroty: »deptać pszenice« (1): Gdyż ná ten czás bywáią ták okrutne ſwary/ Ze więc każe zá ſobą drugi woźić Máry. To mnieyſza/ gdy depcemy pſzenice y żyto/ Pewny Kopiec przy ktorym kilká ich zábito. Prot B4v.

»pokładać [= siać] pszenicę« (1): Izali wſzytek dzień orze oracż dla śiania? przewraca á przerzyna bryły ziemie ſwey? Izali zrownawſzy oblicże iey tedy ſieie wykę/ y rozſiewa kmin/ pokłáda też pſzenice [!] pod miárą [ponet triticum mensuratum]/ y ięcżmień známienity/ y orkiż w miedzy ſwey? BudBib Is 28/25.

»(po)siać pszenicę; nasiać pszenice; pszenica wsiana; pszenicą [co] zasiać, usiany« = tritico obserere Mącz [szyk zmienny] (6;2;1;1:1): [Świat mówi:] Pátrz w iakiey ſą roſkoſzy prácowni oracże/ Oni ſieią pſzenicę á moy ie kołacże. BielKom D6; RejWiz 57; Mącz 387b; ábowiem gdzieby pan s przyrodzenia ku dobremu nie był ſkłonnym/ wſzytká pracá Dworzáninowá byłá by prożna: iáko y owo prożna by robothá byłá/ kiedyby ktho ná ſzcżyrym piaſku poſiał dobrą pſzenicę GórnDworz Kk2; Támże máło niżey o thymże [prorok Jeremiasz] powieda: Iżem ia był náſiał pſzenice/ á oni żęli ćirnie [Ier 12/13]. RejPos 60v; HistLan B2; niechay będzye rola nalepiey vpráwiona/ y napięknieyſzą pſzenicą vſiana/ to nie może być kiedy podroſcie/ áby ſie w niey iákiego chwaſtu co nie vkazáło. RejZwierc 142v; WujJud 130v; Strum Lv; CzechEp 34; GostGosp 98.

»(po)żąć pszenicę; pszenica nie(po)żęta« = metere messem frumentariam PolAnt (5;3):yakom ya nyeposząl gwalthem pszenycze Slyachathnemv abramovy sszamoth naymyenyv szamothach ZapWar 1505 nr 1971; a nym pasl bydla swego wzycie wepsenyczy nyeząthey wyączmyenyv y wkonopyach yego ZapWar 1520 nr 2166, 1505 nr 1971, 1533 nr 2405, 1550 nr 2671; Ná ten czas ludźie z Bethſámes żęli pſzenicę w dolinie BibRadz 1.Reg 6/13 [przekład tego samego tekstu] BielKron 63; Dáley Ian ſwięty powieda: Iż widział v niego [u anioła podobnego do Syna Człowieczego] w ręku śirp oſtry/ to ieſt znák oſtrego á ſrogiego ſądu iego. Bo iáko śirp ogoli á okaże nágość ziemie/ á żnie poſpołu y kąkol y pſzenicę/ tákże też ten ſtráſzny śirp gdy vpádnie ná ziemię ogoli á odkrije pewnie wſzytkę nágość iey RejAp 126.

Wyrażenia: »pszenica ozimia« (1): bo w Ieśieni tylko żyto á pſzenicę oźimią śieią: ále ná Wioſnę wſzelákie zboża y ogrodne rzecży GostGosp 98.

»piwo z pszenice« (3): FalZioł III 25b; Ale piwo z czyſtey pſzenice/ wyſtáłe/ nie zwietrzáłe/ wczás żytne [...]/ owſzeyki zdrowe pićie. SienLek 6, 8.

»snop pszenice« (1): Snadź lepſzy ſnop pſzenice/ niż tátárki kopá. RejFig Bb8v.

»żniwo pszenice« (1): oto dziś ieſt iáſny dzyeń y żniwo pſzenice/ będę prośił Páná á da grom y deſzcż [1.Reg 12/17]. BielKron 64.

[Zestawienia: »pszenica czynszowa«: Pszenice czynszowy per coretum medium, facit cor. 4 1/2 per gr 16 LustrSand 289.

»pszenica łuskna« = Triticum spelta L. (Rost); pszenica orkisz, zwana też szpelcem, gatunek zboża odznaczający się długimi, cienkimi i łamliwymi kłosami, szeroko rozpowszechniony w średniowieczu; spelta, zea Cn: Pſzenicá łuſkná/ Zea, Spelta. Körn Dinckel. Tá pſzenicá ták twárdo w plewách tcży [= tkwi]/ że ná oſobliwych Młyniech muśi z plew być wymiełaná. SienHerb L2# (Linde).]

Szeregi: »pszenica albo (i) jęczmień« = frumentum et ordeum PolAnt (3): Nie żábiiay nas/ ábowiem mamy ſkárby w polách/ pſzenicę y ięcżmień/ oliwę y miod BibRadz Ier 41/8; Mącz 68a; Calep 268a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 14 r.]

»pszenica, (a, albo, i) żyto« [szyk 4:2] (6): Iakom ya nye naseth spomoczniki na mlyn na dyerszawa [!] vrodzonego (valenthego) alexego Sbroyna Raka [...] a nym pobral skrynye [!] zytha pszenycze vye mye rzanego ZapWar 1537 nr 2563; Prot B4v; Chleb czyſty z Pſzenice álbo z żytá czyſtego/ dobrze vpieczony. A ze wſzyſtkich Iárzyn/ iednoż Bob dobrego ſoku ieſt. SienLek 7v, 6, 125v; GostGosp 98. [Ponadto w połączeniach szeregowych 15 r.]

Przen: Ktoś a. coś, kto (co) posiada wysoką wartość (63):
Zwrot: »pszenicę deptać« (1): Wſzákże tá dobra wola oſtrog potrzebuie/ Bo ſwawola tym źrzobkom bárzo roſkázuie. Co nie dádzą doſiadáć á názbyt wirzgáią/ A coż im rzec gdy wſzytko po ſwey woli máiá [!]. Bo gdy kogo nie páſą á buia powoli/ Iuż żyto y pſzenicę depce po ſwey woli. RejZwierc 269.
Szereg: »żyto i pszenica« (1): RejZwierc 269 cf Zwrot.
a) Wybrani Pańscy, ludzie prawowitej wiary, ludzie dobrzy; zalety moralne; prawdziwa nauka (55): Przetożem wolał ten kommentarzyk obroćić do práſy/ niżli do táſu ná trąbki: ták rozumieiąc/ iż ſię może kto táki náleść/ ktory ſię ſtąd z iákieykolwiek miáry zbudowáć może: y ktory ten worek Iſzkáryotow ohydźiwſzy ſobie/ vda ſię do worow Iozefowych nápełnionych pſzenice dla wſpomożenia bliźnich ſwych/ á nie dla ſzkodzenia. KlonWor ded **2.
Zwrot: »nasiać pszenice« (1): Tákże ty gdy pyeń widziſz/ iáki w przyrodzeniu/ Ktoryćby co przekażał/ w pocżćiwym bacżeniu/ Wykopay precż/ á náſiey/ ze cnoty pſzenice RejZwierz 139.
α) W nawiązaniu do ewangelicznej przypowieści o pszenicy i kąkolu [Matth 13/24-30] (47): SeklKat Q2; Ieſtći kąkol w tey pſſenicy [tj. w Kościele]/ ktorego nye goſpodarz/ áni yego ſprawce/ ále nyeprzyyaćyel/ to yeſt czárt/ gdy ludźye ſpáli/ náśyał. KromRozm I N4; KrowObr 216v; Bowiem gdy Pan ná on cżás ná ſądzye vſiędzye/ To ich [aniołów] vrząd y ſpráwá/ tám ná ten cżás będzye/ By plewli márny kąkol od pſzenice rozno/ A puśćili do piekłá y s plewámi prożno. RejWiz 157, A4, 70, 78; OrzList f2; RejZwierz 108; A wſzedſzy do Krákowá naydźieſz iákmiarz co kámienicá to Sektá Dyabłowá. Ale co ſye maſz tłuc po peregrynácyey/ ponieważ tego kąkolu inimicus homo pan Dyabeł miedzi pſzenicą doſyć náśiał/ y w Wielkiey Polſzce. LeovPrzep G2; bo iáko máło wyſzſzey cżáſu ſrogośći głodu roſkazał Pan wino y oley zoſtáwić ſpokoiem dla wiernych/ tákże theż thu tey márney ſmierći nie dopuſzcża iedno cżwartej cżęśći narodom ludzkim ſzkodzić/ áby przedſię wyplenił kąkol ze pſzenice. RejAp 59v, 126; Abowiem on w tym kroleſtwie ſwoim/ á w tym naſieniu wdzięcżnym ſwoim/ nie potrzebuie inſzego zyárná á inſzey pſzenice/ iedno áby ſie z niego vmnożyłá wiárá/ miłość wierna/ ſpráwiedliwość/ ſtałość/ miłoſierdzie/ pokoy RejPos 54; O nieſzcżęſnyſz to narod ludzki ktory ſie ták dał zwieść temu márnemu ſprzećiwnikowi ſwoiemu [tj. czartowi]/ á sſtał ſie iemu k woli tym márnym kąkolem ſwiátá tego/ á niſzcży á zátłumia tę nędzną pſzenicę Páńſką wiernych á przebránych iego. RejPos 54, 5v, 54 [3 r.], 54v [3 r.], Ooo5v [2 r.]; Bo ie zowie [Pismo św. ludzi niedbających o poczciwy żywot] ſługámi niepotrzebnemi/ [...] kąkolem ſproſnym á ſmierdzączym/ ktory miedzy nadobną á wdzięcżną pſzenicą roſcie/ ktory iákoś ſłyſzał gdy przybieżymy do tego kreſu/ do ktorego wſzyſcy rádzi nierádzi bieżeć muśimy ma być ze pſzenice wybran á ogniem popalon. RejZwierc 130v; Tákże też tá ſláchetna rola thego vććiwego narodu ludzkiego/ ieſtći s przyrodzenia nadobnie ſpráwiona/ y piękną pſzenicą to ieſt pięknemi cnotámi záſiana/ ále ten nieſláchetny chwaſt ſwa wola/ á roſkoſzy/ á obłudnośći ſwiátá tego/ nie może to być/ áby ſie miedzy tą pſzenicą ſláchetną pocżęśći okázáć nie miał. RejZwierc 142v, 100v, 142v; CzechRozm 184v [2 r.]; Przetoſz Hiſzpáńſka/ y Włoſká ziemiá/ od tego Luterſkiego kąkolu/ do tąd cżyſta ieſt: bo wcżás nieſpiąc ſtárſzy/ poki ſię z pſzenicą niezplotł/ cżyśćić go vmieli y vmieią. SkarŻyw 374; CzechEp 39, 42; CzahTr F2; [a ſam naſz Pan Chriſtus/ iako dobry goſpodarz/ żebrawſzy pſzeńcę ſwoię/ a przebrane ſwoie/ poſtawi ie do gumna kroleſtwa niebieskiego. RejKat 45v].
Przysłowie: RejPos Ooo5v; Albośćię [!] zápomnieli/ cośćie wyżſzey powiedźieli: że w Kośćiele záwſze muśi być kąkol miedzy pſzenicą/ źli y dobrzy ſpołem: ktorzy ácż iednę wiárę máią/ ále miłośćią y vcżynkámi dobremi rozni ſą od śiebie? WujJud 130.

W przeciwstawieniu: »kąkol ... pszenica« (10): RejWiz A4; Daymy pokoy kąkolowi/ ábyſmy nieſtráćili y pſzenice/ czekaymy żniwá/ áż Pan przyydźie ná żniwo ná ſwoie: á tam vkaże/ kto był kąkol á kto pſzenicá. OrzList f2-f2v; RejAp 126; Aż przydzye on Páńſki dzyeń od wiekow wybrány/ Gdy będzye racżył łęcżyć od kozłow bárány. A kąkol od pſzenice w rozne ſnopki więzáć/ Ten ſpalić á pſzenicę do ſwych gumien ſchowáć. RejPos Ooo5v, 5v; WujJudConf 119; Ale wżdy przyidźie ten cżás gdy Szátan y z tym ſwym kąkolem/ do ogniá wrzucon będźie: á Chriſtus też Pan/ on dobry rozſiewcá z pſzenicą ſwą do wiecżnych przybytkow wnidźie CzechRozm 184v; CzechEp 34; NiemObr 18.

β) W nawiązaniu do obrazu rolnika oczyszczającego ziarno [Matth 3/12, Luc 3/17] (6): Ty iuſz pobożny Sędźia [tj. czytelniku]/ pobożnie roſſądzay A plewy od pſzenice/ obácnie odpędzay GrzegŚm A2.

W przeciwstawieniach: »pszenica ... plewy(-a) (5), słoma« (5): Y ná bojſku áż do zwyanya/ to yeſt/ do ſądu bożego/ nye tylko pſſenicá yeſt/ ále y ſlomá álbo plewy. KromRozm III C7v; BudNT Luc 3/17; Iać was krzczę wodą ku pokućie: ále ten ktory przyidźie zá mną [...] tenći was okrzći Duchem ś. y ogniem. ktorego łopátá w ręku iego/ á wyczyśći boiowiſko ſwoie/ y zgromádźi pſzenicę ſwą do gumná/ á plewy ſpali ogniem nieugáſzonym. WujNT Matth 3/12, Luc 3 arg, 3/17.

b) Prawo Boże a. prawdziwe proroctwo otrzymane od Boga (5): Vſtáwá álbo zakon Boży/ ieſt oná pſzenica tzyſta/ ktorą ſam Pan wśiał mowiąc. Niebędzieſz zábijał/ niebędzieſz cudzołożył/ niebędzieſz kradł/ y dáley. KrowObr 227v, 227v [2 r.].

W przeciwstawieniu: »plewy ... pszenica« (2): Abowiem Bog mowi: Co máią plewy tzynić/ s pſzenicą [Quid paleis ad triticum? Vulg Ier 23/28]? KrowObr 227v [przekład tego samego tekstu] GrzegRóżn Gv.

c) Dobra materialne (2):
Przysłowie: ZIemiánin ieden ſzedł przez kośćiół/ gdźie ná ten czás niemáłą liczbę kápłanów biſkup poświęcał. Y ſpyta coby to zá ceremonie były: Odpowiedźiał mu ieden: że to ſą Akolitowie/ co ie Biſkup święći. Rozumiém/ powiáda: ná náſzę to pſzenicę wróble. KochAp 12.
Zwrot: »żąć pszenicę« (1): Y dźiś miedzy chćiwymi ſą tákowe głoſy/ Znimy złotą pſzenicę/ żnimy złote kłoſy: Doymy Rzecżpoſpolitą: rzeżmy złote groná KlonWor 13.
2. Prawdopodobnie: Roślina zbożowa w rodzaju prosa (1):
Zestawienie: »indyjska pszenica« = gatunek prosa pochodzący z Indii (1): Lobae, In milio Indico dicuntur culmi, sive comae arundinaceae semen complectentes – Kłos indiiskiei pſzenicze. Plin: Milium (inquit) intra hos decem annos ex India in Italiam est invectum, nigrum colore, amplum grano, arundineum culmo. Adolescit ad pedes altitudine septem praegrandibus culmis (Lobas vocant) omnium frugum fertilissimum. Calep 610a.
3. [bot. Zea sp. L. (Rost Sł); kukurydza, jednoroczna roślina zbożowa z rodziny traw (Gramineae):
Zestawienie: »pszenica turecka«: Pſzenicá Turecka. Frumentum Indicum. Turckiſcher Weytzen/ Indianiſz Korn. SienHerb L2# (Linde).].

Synonim: 1. »pszenica łuskna«: orkisz.

MPi