[zaloguj się]
[pdf]

PSZENICZNY (78) ai

e jasne.

Fleksja
sg
mNpszeniczny fNpszenicznå, pszeniczn(a nNpszeniczn(e)
Gpszeniczn(e)go Gpszenicznéj Gpszenicznégo
D D Dpszeniczn(e)mu
Apszeniczny Apszeniczną Apszeniczn(e)
Ipszenicznym Ipszeniczną I
Lpszenicznym L L
pl
N subst pszeniczn(e)
G pszenicznych
A subst pszeniczn(e)
I f pszeniczn(e)mi

sg m N pszeniczny (7). ◊ G pszeniczn(e)go (2). ◊ A pszeniczny (2). ◊ I pszenicznym (3). ◊ L pszenicznym (2). ◊ f N pszenicznå (3), pszeniczn(a) (5). ◊ G pszenicznéj (15); -éj (3), -(e)j (12). ◊ A pszeniczną (1). ◊ I pszeniczną (5). ◊ n N pszeniczn(e) (7). ◊ G pszenicznégo (2); -égo (1), -(e)go (1). ◊ D pszeniczn(e)mu (1). ◊ A pszeniczn(e) (3). ◊ pl N subst pszeniczn(e) (8). ◊ G pszenicznych (6). ◊ A subst pszeniczn(e) (3). ◊ I f pszeniczn(e)mi (3).

Sł stp notuje, Cn s.v. pszenny, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Przymiotnik od „pszenica” ‘Triticum sp. L.’; triticeus Mymer1, Vulg, Mącz, Cn; farraceus, farreus Mącz; frumentaceus PolAnt (78): Triticeus, Pſzeniczny. Mącz 465d.
a. Będący pszenicą, jej częścią lub ziarnem; też wchodzący w skład ziarna pszenicy (18): CI chrobaczy [kantarides] ſą błyſkaiączy á podługowaci/ [...] á na kwiecie pſzenicżnym gdy kwithnie bywaią naidowany FalZioł I 69d; KRochmal ieſt na ſubtelnieyſza cżęſć pſzenicżna FalZioł III 41d.

W porównaniu (1): Sieiem w źiemię/ mowi ś. Páweł [1.Cor 15/37]/ ty ćiáłá iáko źiárná pſzeniczne/ ktore ná wioſnę onę mocą Chryſtuſowego zmartwychwſtánia/ odrodzą ſię y roſkwitną SkarKaz 204b.

Wyrażenia: »nasienie pszeniczne« (1): Pátrzcieſz brácia/ izali gdy kto wrzući naſienie pſzenicżne w ziemię záraz ſie vcżyni z niego ziárno. Ale owſzem naprzod będzie trawá/ potym zbdło/ pothym kłos/ á w kłoſie plewá/ á w oney plewie ziarnecżko pſzenicżne iáko w mieſzecżku zámyka ſie. SarnUzn C2.

»ziarno (a. ziarn(ecz)ko) pszeniczne« = granum frumenti a. tritici Vulg (13): Zaſię Crinoides ſą gruzołki [w urynie] iakoby ziarnka pſzenicżne na troie roſtarte/ ktore ſie odłupawaią od ciała wſzytkiego FalZioł V 11; Wezmi oleyku zżołtkow iaiecżnych, oleyku zziarnek pſzenicżnych, rowno. 1. łot/ miodu przeſnego/ woſku trochę, Tak vcżyń maſć FalZioł V 100v, V 27; Leop BBB3; Far, Wſzelákie ziárno/ á zwłaſzczá pſzeniczne Mącz 117d; SarnUzn C2; SkarŻyw 368, 384; PAn Kryſtus ktory ieſt podobien źiárnu pſzenicżnemu/ w Ewánieliey rzecżonemu/ był ſwym vmartwieniem przypodoban k niemu. ArtKanc D16v; Záprawdę/ záprawdę mowię wam; ieſli źiárno pſzeniczne wrzucone w źiemię nie obumrze/ tedy ſámo zoſtawa. Lecz ieſli obumrze/ wielki owoc przynośi. WujNT Ioann 12/24 [przekład tego samego tekstu: SkarŻyw (2)]; Głupi/ co ty śieieſz to nie bywa ożywiono/ ieſli pierwey nie obumrze. Y co śieieſz/ nie śieieſz ćiáłá ktore ma wyniść/ ále gołe źiárno/ iáko ná przykład/ pſzeniczne ábo z inſzych ktore. WujNT 1.Cor 15/37, Ioann 12 arg; SkarKaz 204b.

Przen: O wiernych Pańskich, ludziach prawowitej wiary (w nawiązaniu do ewangelicznej przypowieści o pszenicy i kąkolu [Matth 13/24-30]) (2): Aták/ ieſli chcećie/ áby karáni byli (heretycy) żeby to przedśię zbożu nie ſzkodźiło/ tedy wam potrzebá do tego cżáſu ſłuſznego ocżekáwáć. A to záś co ieſt/ iż z nimi zá raz wyrwiećie y zboże? [...] Abo to/ iż z onego kąkolu/ wiele ich náwroćiwſzy ſię odmienić ſię mogą/ w pſzenicżny ſtan. CzechEp 39.

W przeciwstawieniu: »kąkol ... trawa pszeniczna« (1): Chceſzże tedy/ ábyſmy poſzedſzy wybráli ie [ziarno kąkolu z pszenicy] (mowią to vcżniowie) Lecż Pan Bog tego broni/ áby ſnadź weſpołek z kąkolem/ trawy pſzenicżney nie wyrwáli. Co (dla tego) powiedźiał/ áby walek y krwie wylania zábronił. CzechEp 38.

b. Uzyskany z ziaren pszenicy (56): Farraceus, Pſzeniczny/ álbo z tego zboża o którym wyſzſzey rzeczono [zwanego po niemiecku Dinkelkorn]. Mącz 118a.
Wyrażenia: »krupy pszeniczne« (1): Krupy pſzenicżne poki ſą ieſzcże młode/ nie ſą barzo dobre khu iedzeniu FalZioł III 25a [idem] [SienHerb 220a (Linde)].

»mąka pszeniczna« = siligo tritici PolAnt, Cn; simila, similago Mącz, Cn [szyk 25:2] (27): Korzeń [złotogłowu] z miodem/ z oliwą/ s pſzenicżną mąką ſtłucżony [...] przyłoż na mieſtcze zakłote. FalZioł I 93a; Mąka pſzenicżna licze cżiſci y gładzi FalZioł III 25a; Chleb biały ieſt nalepſzy z cżyſtey mąki pſzenicżney zdrowey/ ziarna zdrowego á czałego/ z ziemie dobrey. FalZioł V 63v; NAprzod mąka piecżona pſzenicżna z winem albo z wodą vwarzona á maſlem omaſzcżona/ ieſth barzo na kaſzel dobra broniącz go. FalZioł V 81v, I 7b, 92b, III 25b, 39a, 40d (13); Wſzythki rzeczy náleżące ku potrzebam żywotá cżłowiecżego/ ſą ty/ wodá/ ogień/ żelázo/ ſol/ mąká pſzenicżna/ miod/ mleko/ wino/ oliwá/ ſzáty. BibRadz Eccli 39/30; Dał potym dobrą potuchę Helizeuſz krolowi/ mowiąc: iż iutro będzye ſpąd mąki pſzenicżney zá iednę ſtáterę/ y dwá ſpądy ięcżmieniá tákież. BielKron [852]v; Simila, et Similago, Co naypięknieyſza co namielſza mąká pſzeniczna. Mącz 393c, 393d; Mąki pſzeniczney z białym miodem zámieſzay/ á onego ćiáſtá ná ząb bolący przyłoż SienLek 78, 71, 86v, 102, 121, 175, 175v, 179; BudBib Eccli 39/30; tám też żony ich [chłopów Żmudzinów] zſypuią mąkę pſzeniczną/ y hreczyſną [= gryczaną]/ z ktorey náczynią pláckow StryjKron 161.

»otręby pszeniczne« [szyk 11:1] (12): á gdy to korzenie [złotogłowowe] vwarzyſz z otrębami pſzenicżnemi w wodzie, á tem licze będzieſz mył/ ogorzelinę y inſze niecżiſtoſci zlicza zgania. FalZioł I 15d; Też gdy zmieſzaſz proch z gorcżycżnego naſienia [...] zwodą w ktoreyby były rozmączone pſzenicżne otręby/ [...] wſzytki niecżyſtoſci ſniey [twarzy] ſpądza FalZioł I 125a; OThręby pſzenicżne ſą mierno gorącze, Maią mocz wyſuſzać y otwierać vlicżki w ciele/ y też miękcżą FalZioł III 42b, I 47b, 65b, 99d, III 25b, V 25v, 75v; A ieſli by niebárzo ſye ktho ſtłukł/ thedy náwárzyć otrąb pſzenicznych w wodźie/ á nákłáść wnie ſmalcu/ á tego ná wſpuchłe mieſtcá przykłádáć. SienLek 146, 56, 118v.

[»słod pszeniczny«: Pszenice 5 małdrów i 7 ćwiercień i wiertel, słodu pszenicznego do siedmi warów InwMieszcz 1583 nr 242.]

Zestawienie w funkcji nazwy specjalnej: »pszeniczny kwiat« = wysokiej jakości pszenica lub delikatna, doskonale zmielona mąka pszenna, też pył mączny; flos tritici BartBydg, Mącz; flos siliginis BartBydg (2): BartBydg 119; Pollis, vel pollen, flos tritici, Pſzeniczny kwiát/ to yeſt naycziſtſza á nayprzednieyſza mąká/ też mąká która ſie we młyniech po ſciánách záwieſza. Mącz 308c.
Szereg: »jęczmienny albo pszeniczny« (1): Wezmi ſoku opichowego.1.librę/ miodu.18.łotow, mąki ięcżmienney/ albo pſzenicżney.13.łotow/ ty rzecży maią być vſmażone: aż będą twarde FalZioł V 97v.
α. Sporządzony z mąki lub kaszy pszennej (13): Ráno záś idą [Żmudzini] przes Wieś ná roſtanie drog nioſąc plácek pſzeniczny/ y co ſie zoſtáło z oney kołáciey/ y kłádą ty w iedno mieyſce/ á wſzyſcy ziemią przyſypuią wzgorę/ [...] á ſpráwiwſzy to poruczáią ſie Bogom/ y idą do Domow ſwoich. StryjKron 161.

W połączeniu szeregowym (1): FalZioł V 64 cf »krupy pszeniczne«.

Wyrażenia: »pszeniczny chleb« = panis triticeus Mymer1, Cn; farreus panis Mącz; panis siligineus a. similagineus Cn [szyk 3:3] (6): Mymer1 41; Też z naſienia Oſtowego cżinią chleb ktori iedza w miaſto pſzenicżnego chleba FalZioł I 148b, V 118; IAki chleb zdrowſzy. (–) Chcżeſzli ku richleyſzemu ſtrawieniu, albo dla nabycia krwie ſubtilney y ciała miękkiego tedi lepſzy pſzenicżny. GlabGad G6; Mącz 118a; Ktemu iż ták w przaſnym/ iáko w kwáſnym pſzenicżnym chlebie/ prawdziwe ſię ćiáło Chrjſtuſowe poświęca. SkarJedn 272; [(marg) Pſzenny chleb ma być w tey Swiątośći. (–) pokázuią tho ſłowá Zbáwićielowe/ iż Chleb z pſzenice vcżyniony być ma. Bo poſpolitym obycżáiem mowienia/ kiedy ták z gołá chleb miánuiemy/ tedy iáſna rzecż ieſt/ że chleb pſzenicżny rozumiemy. KuczbKat 163 (Linde)].

»ciasto pszeniczne« (2): á gdy ón párch zléźie/ tedy vczyń ćiáſtá pſzenicznégo/ ze wrzącą wodą/ pomáżyſz tym mieſtca párchowáté SienLek 181, 69.

»krupy pszeniczne« (1): Krupy ięcżmienne/ pſzenicżne/ owſiane/ Kaſza riżowa, tatarcżana, ty rzecży ſą ſtrawne. FalZioł V 64.

Przen (3):
Wyrażenie: »pokarm pszeniczny« = Chrystus składający ofiarę ze swego ciała (3): ten [prorok Dawid] w żółtarzu ſwym o Meſyaſzu mówiąc/ y iego ofiárę opiſuiąc mówi: Będźie ſłotkim pokármem pſzenicznym: ná źiemi/ y ná wyſokich górách BiałKat 346; [Chrystus] Stał ſye ſam ſłodkim pokármem pſzenicznym/ y ofiárą piérwſzą Nowégo ſwégo Teſtámentu: y to ćiáło dawał ná Wieczerzy: które iuż ofiárował piérwéy/ bo mówił: To ieſt ćiáło moié/ które zá was teraz ieſt dáné. BiałKat 346, 346.
c. Którego przedmiotem jest pszenica (2):
Wyrażenie: »pszeniczne żniwa« = triticea messis Vulg; messis frumentacea PolAnt [szyk 1:1] (2): PO niektorim cżáſie/ gdi przjchodzili żniwá pſſenicżne: pryzſzedł [!] Samſon chcąc náwiedzić żonę ſwoię Leop Iudic 15/1; BudBib 1.Reg 12/17.
d. Składający się z źdźbeł pszenicy (1):
Wyrażnie: »pszeniczny snop« (1): Były iuż kopy w polu/ iuż mendele ſtały/ Kiedy Zorawie do nich przypáść gwaltem miáły/ Iuż im rzżáne/ iuż bráły y pſzenicżne ſnopy KmitaSpit A3v.

Cf PSZENICY, PSZENNY

MPi