[zaloguj się]
[pdf]

PTAK (760) sb m

ptak (760), [ptach].

-åk(-), -åc- (613), -ak(-) (16); -ak(-) SkarJedn, Oczko, RybGęśli, SarnStat; -åk(-) : -ak(-) BierEz (34:1), RejWiz (17:1), Leop (25:1), BielKron (85:1), Mącz (69:4), BielSpr (5:2), BudBib (9:1), WysKaz (1:1).

Fleksja
sg pl
N ptåk ptåcy, ptåki
G ptåka ptåków
D ptåkowi ptåkóm, ptåkåm
A ptåka, ptåk ptåki
I ptåki(e)m ptåki, ptåkami
L ptåku ptåc(e)ch, ptåk(o)ch, ptåkach
V ptåku ptåcy
inne sg N a. A - ptåk; pl N a. A - ptåki; pl G a. A - ptåk(o)w; pl A a.I - ptåki

sg N ptåk (164). ◊ G ptåka (19). ◊ D ptåkowi (7). ◊ A ptåka (43), ptåk (3) RejFig, RejZwierz, RejZwierc. ◊ N a. A ptåk (1). ◊ I ptåki(e)m (4). ◊ L ptåku (5). ◊ V ptåku (3). ◊ pl N ptåcy (178), ptåki (11); -ki WysKaz, SkarKazSej; -cy : -ki MiechGlab (2:1), KrowObr (3:2), RejWiz (7:1), BielKron (14:3), Mącz (12:2). ◊ G ptåków (113); -ów (16), -(o)w (97). ◊ D ptåkóm (40), ptåkåm (1) Leop; -óm (4), -(o)m (36). ◊ A ptåki (108). ◊ N a. A ptåki (1). ◊ G a. A ptåk(o)w (1). ◊ I ptåki (40), ptåkami (1); -i : -ami Mącz (2:1). ◊ A a. I ptåki (1). ◊ L ptåc(e)ch (7), ptåk(o)ch (4), ptåkach (4); -(e)ch BielKron; -(o)ch Mymer1, RejZwierc; -ach GrabowSet; -(e)ch : -(o)ch : -ach GlabGad (1:–:2), FalZioł (5:2). ◊ V ptåcy (1).

Składnia przydawki i orzeczenia przy N pl typu: ptacy jacy, ptacy byli (110), jakie ptacy, ptacy były (2); jacy, byli : jakie, były GlabGad (1:1), Mącz (7:1). ◊ jakie ptaki (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. zool. Avis (Rost); zwierzę kręgowe mające skrzydła; avis Murm, Mymer1, BartBydg, Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; volucris (a. volucer) Murm, BartBydg, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; ales Miech, Mącz, Calag, Calep, Cn; volatilis Vulg, PolAnt, Mącz; avicula Murm (758): Sęp dla tego łupi ptaka/ iżby go ziadł nieboraká. March1 A3v; Oracż ná roli [...] Sidł był w ieden cżás náſtáwiał: Ná ptaki ktorzy bywáli/ Zboże z roley wybieráli. BierEz Kv; [Jastrzębie] Záwżdy śię z ſobą bijáli/ Inym ptakom pokoy dáli. BierEz S2v, F, H2v, H3, K2 [3 r.], K3 (29); OpecŻyw 26v, 193; Involucris avis, [...] Ptak ktory nyelata. Murm 43, 43, 80, 81 [5 r.], 82; Mymer1 nlb 1v, k. 24v [2 r.]; wktorym ogrodzýe też była ſtudnya iaſna/ było też tam doſytz ptakow tzyſcye ſpyewaiących HistJóz B3v, A4v; BartBydg 126b, 173 [2 r.]; ORzeł miedzy ptaki ieſt namężnieyſzi y naſwiebodnieyſzy FalZioł IV 17a; Mocz iego [sokoła] wſzytka w pierſiach á wſkrzidłach, przeto gdigo maią na takiego ptaka puſcić/ muſi go nie rychło vkazać aż trochę odeydzie FalZioł IV 23b, kt, +7a, I 58d, III 35c, IV 6b (40); przeto gdyby ptaci tak wiele płodu mięſnego w ſobie noſiły nie mogliby latać GlabGad H6v; Zaſię ptaci iż ie deſzcż zmocży thakież y z ziębi przeto pierzim władnąć nie mogą ani ku lataniu ani ku zagrzaniu, á dla tego ſie przed nim kryią. GlabGad I, C [3 r.], C4v, C6, C7v, D2 (20); Thedy zawoławſzy do ſwego ludu mowił, Oto ten ptak [tj. bocian] wiedząc prziſłą rzec iż miaſto ma być wzięto, indzie ſie przenoſi á vcieka. MiechGlab 56, 21, 63; March3 V3; WróbŻołt hh8v; Yż dobri ptak dobrze ſpiewa. WróbŻołtGlab A4v; RejPs 75, 148, 152v, 155v; LibMal 1544/85v; A y ptaka tego ganią A zową go proſtą kanią/ Czo ſobie tak pocżnie grubie Vłapiwſzy iż nie skubie RejJóz E, I8v; SeklKat K4v; Gdi ſie pothym dzień przybliżał/ przylecieli wielcy ptacy cżerwoni/ á noſi v nich y nogi cżarne/ ktorzy im też nic nie ſzkodzili HistAl H7, A5v, I7v, K4; KromRozm III C8; BielKom D2v; LubPs A4v, R6v; GroicPorz ll2v; Iego [św. Franciszka] kazánia ptacy ſlucháli/ y ná pogrzebie iego ſpiewáli. KrowObr 144v, 50v, 80v, 97, 145 [4 r.], 145v, Rr3v, Tt4; RejWiz 37v, 78, 100, 103, Dd2v; Rośććie/ mnożćie ſie/ á nápełniayćie wody morſkie/ á ptaczy nyechay ſie mnożą ná ziemi Leop Gen 1/22, Gen 8/20, 15/10, 11, Num 11 arg, Sap 19 arg (10); RejFig Bb4; KIedy chłop ſiáł konopye/ Iáſkołká wołáłá/ Cići pyći będą nići/ ptaki przeſtrzegáłá. A gdy ptacy nie dbáli/ iż iuż chłop miał nići/ Vciekłá w dách do niego/ nie cżekáiąc wići. RejZwierz 126v, 17v, 20v, 89v, 110v, 117v (10); Tedy ſie zlećiáło ſtádo ptakow do ſćierwow/ á Abram odganiał ie. BibRadz Gen 15/11; Krwieżadney [!] vżywáć nie będźiećie/ gdźiekolwiek będźiećie mieſzkáć/ ták z ptakow iáko y z bydląt. BibRadz Lev 7/26, Gen 1/22, 7/14, 8/19, 15/10, I 8b marg [2 r.] (14); [Mojżesz] ſwoim ludzyem wodę w morzu otworzył/ drugą z opoki wywiodł/ ptaki/ Mánnę/ z niebá przyzwał BielKron 46, 1 marg, 5v, 16v [2 r.], 25, 31 [2 r.] (44); KwiatKsiąż P2 [2 r.]; Alcion, Ptak ktory w poſrzód źimy nád morzem ſie lęże Mącz 6c; Garrio [...], Grucham/ ſzczebiecę yáko ptacy czinią gárdły. Mącz 142c; Plumo, Obráſtam piérzem/ Poczinam ſie piérzić/ Iáko gdy młode ptaki poczináyą obráſtáć. Mącz 306c, 6d, 12c, 20d, 35d, 37b (56); SienLek 9, 9v, 94, 245 żp; RejAp 162v [2 r.]; GórnDworz Ffv, Ll5, Ll6; HistRzym 113; Bo ten ptak [orzeł] nád ine ptaki/ Swey zacnośći dziwne znáki/ Nád przyrodzenie ſpráwuie RejPos A2, A2, 56, 67v, 198, 218v (13); iáko pan bog był dziwnym ſtrożem iego [Eliasza]/ iáko krucy y ini ptacy mu ſłużyli/ żywnośći y ine potrzeby mu nośili RejZwierc 124v, 50, 52, 67v, 72v, 97 (10); BielSpr 49; BudBib I 59d marg, 4.Esdr 5/6; Strum D2v; BudNT Apoc 18/2; PaprPan G4v, Ov; Oczko 4; Calag 541b; Ptak oku memu żaden nie vlęże/ Gdźiekolwiek iedno nachytrzéy ſye lęże KochPs 75, 116, 155, 159; SkarŻyw 51, 52, 117, 131, 249 (11); ponieważ y iáie ptaká y ptak bęz [!] iáiá rodzić ſie nie może StryjKron 1; To ſpráwiwſzy onego bydłá ná ofiárę pobitego mięſá/ y ptaki wárzą/ pieką y ſmáżą StryjKron 160, 1 [2 r.], 295, 345; CzechEp 99 [2 r.]; Bądź ptaká/ bądź záiącá ſzukaſz po tem boru/ Goſćiu/ ſłuchay méy rády/ ſtąp máło do dworu/ Pewnieyſza tu źwierzyná KochFr 77, 117; BielSen 5, 6 [5 r.], 8, 11; Teraz práwie świát ſye wſzyſtek śmieie/ Zbożá wſtáły/ wiátr zachodny wieie: Ptacy ſobie gniazdá omyśláią/ A przededniem ſpiéwáć poczynáią. KochPieś 3, 54; KochSob 65, 70; PudłFr 30, 32; ArtKanc K18; Calep 51a, 115b, 116a, 118a, 188b (8); GostGosp 30, 48; GórnTroas 42; Rowny ſię zdam męką Prometeuſzowi/ Ktory był ná ſkále przykowan ptakowi GrabowSet R4v, Ev, R4v; RybGęśli C4v; WujNT 245 marg, Apoc 19 arg, 19/17, 21; KmitaSpit A2, A2v, A3, A3v, A4v (23); PowodPr 79; CzahTr H4v, Lv; GosłCast 52; Murárzá vcży murowáć iáſkołká/ [...] Cieślá ſię vcży od ptakow gdy w Máiu/ Buduią w gáiu. KlonFlis E3, B4v; KlonWor ded **3, 39.

W połączeniu z nazwą [w tym: nazwa + ptak (9), ptak + nazwa (7); tak wezwany (1), zową je (1)] (16): Krzecżoti ptaci ſkąd pochodzą. MiechGlab **2, *7; Herodij domus dux eſt eorum [...]. Na tych drzewach dom ieſt herodiuſa/ Ptaka tak wezwanego, ktori ſie gniezdzi na drze wie [!] Cedrowym WróbŻołt 103/19; LubPs A4v; Wykłádáią to/ iż krowę [Io] miáłá Herb á Iuno ptaká Pawu BielKron 21, 20v, 40, 141v marg, 271, 463 [2 r.]; Phasianus, Ptak/ fáſian/ álbo fázánt. Mącz [297]b, 349d; Onocrotalus – Bak ptak. Calep [730]b; Ptak Pelikan rad puſthym mieścom LatHar 167 marg, 387.

W połączeniach szeregowych (60): OpecŻyw 149v; FalZioł +6v, IV kt; kthore [lasy] Zmodz w wielkiey czci miała, iako domy Boſkie y to czo w tich leſiech było, iako ptaki, zwierzęta, robaki za ſwiętą rzecż mieli nie ſmieiącz żadney rzecży tykać czo kolwiek by tam weſzło MiechGlab [89]; KłosAlg A3; Wſſytko to co widzimy/ dlá nas ſtworzyć raczył Niebo ziemię/ żywioły/ y inſſe pożytki Ptaki ryby zwierzętá y owoce wſſytki. KlerWes A; WróbŻołt 148/10; RejJóz E5; RejKup o5v; GliczKsiąż C6; [Jezus Chrystus jest tylko] zdrowim duſznym y ćieleſnym/ błogoſláwieńſtwem/ obroną/ y lekarſtwem zbáwiennym. A nie ty martwe Baránki/ Ptaki/ Kołatze/ [...] y inſze rzetzy. KrowObr 98, 111; Leop Gen 7/21, Lev 1 arg, 1.Cor 15/39, Iac 3/7; RejZwierz kt; Y wywiedź zá ſobą wſzytki źwierzętá/ ktore ſą z tobą/ ptaki/ bydłętá y gad płázáiący ſię po źiemi/ á niech wydáią płod/ á rozradżáią ſię BibRadz Gen 8/16, Gen 1/26, 28, 30, 7/21, Ez 38/20, 4.Esdr 6/47; BielKron 1v, 4v, 76v, 79, 192v (13); Mącz 500b; SienLek 30v, 142v, 195; RejPos 162, 175v; Pátrzayże iáko tu widzimy ná tey nędzney zyemi rozmáite roznośći w przyrodzeniu/ ták miedzy źwirzęty/ tákże miedzy rozlicżnymi ptaki/ rybámi/ drzewy/ y miedzy ziołj rozmágitemi RejZwierc 2v, [121], 150v; Máią theż ſwe wrożki Tátárowie rozmáithe przes wiátr/ przes ptaki/ y przes Konie BielSpr 68; BudBib Lev 17/13; CzechRozm 242; Y wy páná chwalić maćie [...] Góry/ y polá zniżoné/ Drzewá płodné/ drzewá płoné/ Zwiérzętá/ bydło/ robacy/ Y odźiani piérzem ptacy. KochPs 215; SkarŻyw A3, 271; Kiedyś było to ná świećie że iedno ſámi Bogowie ná niem żyli/ á śmiertelnego nie było/ áni bydłá/ áni ptakow/ áni ludźi. GórnRozm N; Calep 55b, 1131b; LatHar 560; Y odmienili chwałę nieśmiertelnego Bogá/ w podobieńſtwo obrázu człowieká śmiertelnego/ y ptakow/ y czworonogich zwierząt/ y gádźin. WujNT Rom 1/23; Abowiem wſzelkie przyrodzenie źwierząt y ptakow y gádźin y innych dawa ſię vſkromić WujNT Iac 3/7; KmitaSpit C4; Ogniem [Pan] wiátr przykrył/ dźierżą źiemię wody/ Roznym náturom kázał vżyć zgody/ Temiſz źwierz/ ptaki/ ryby/ drzewá z źioły/ Trzyma żywioły. SzarzRyt B4.

W porównaniach (50):

~ Jako comparandum (49): Rodzi ſie [nietoperz] nie z iaiecz iako ptaczy/ ale iako inſze myſzy, albo ziemne zwierzęta ktore telko lataniem przechodzi. FalZioł IV 27b; BielŻyw 164; WróbŻołt ſſ7; Bo iako ptak na łepie dałes ſie vłowić RejJóz [I]3; SeklKat K3v; Duſzá/ yákoby ptak w klatce. RejWiz 171 marg [idem Cc5v], 22, 37, 42, 43v, 55, 104, Cc5v; Dobądz á wyrwiey ſie iáko Sárnká z rąk/ y iáko ptak z ręki ptaſſnikowey. Leop Prov 6/5, Os 9/11; BibRadz Iob 40/24, Prov 27/8, Thren 3/52, Os 11/11, Eccli 27/20; Piſáli też o nim [Aleksandrze] drudzy iákoby ſie wpuſzcżał w morze w śkláney ſkrzyni/ chcąc wiedzyeć morſką głębokość y dziwy/ álbo látáć s ptaki [tj. jak ptak] pod obłoki chcąc wiedzyeć dálekość do niebá BielKron 127, 81v, 251v, 450, 460; GórnDworz Ll4v; BielSpr 10v; BudBib Prov 7/23, Thren 3/52, Dan 7/7, Os 9/11; CzechRozm 122v; PaprPan A3v; ále iáko ptakom ſkrzydłá [quemadmodum avibus alae] do latánia/ ták cżłowiekowi dáne ſą cżłonki do roboty/ iáko nacżynie. ModrzBaz 37; Iáko ptak liché dźiatki ſkrzydły ſwémi krije/ Ták człowiek pod zaſłoną łáſki twoiéy żije. KochPs 51, 16; SkarŻyw 63, 341; CzechEp 326; KochPieś 19; Do twego Domu wierni ſię ſchadzáią/ iák ku gniazdom ptacy ſię zlatáią ArtKanc K8; GórnTroas 35; Obacż me ſerce y żáłośći związek/ Prze grzech cżęſto pełniony/ Co iák ptak śrzod gáłązek Nárzeka vtrapiony GrabowSet N2, D; WysKaz 12 [2 r.]; SkarKaz 639b, 82a, 609b; [[O posłach na sejm w Piotrkowie] A wszakże rozumiem per coniecturas [tj. przez domysły], że się rozlecą jako ptacy, nic potrzebnego nie postanowiwszy. ListyPol II 1548/176; Iako ptach ſie wyrwie s ſydlá/ Tak duſzá naſzá vſzlá/ S ſydla my iuſz wyzwoleny Krofej H6].

Jako comparatum (1): Y wzruſſył wiátry zewſſech częſći ſwiátá iż wzburzyły obłoki ták iż ptacy iáko proch ſpowietrza lećieli/ á pádáli dobrowolnie przed namioty ich. RejPs 115v; [PsKrak 1532 69]. ~

W charakterystycznych połączeniach: ptak (ptacy) gnieździł się, (przy-, wz-, z)lata(ją) ((od-, prze-, przy-, u-, w-, wy-, z)leci (lecą)) (26), lęgli się, śpiewa (poczyna śpiewać) (3); ptak biały, chudy, cudny (2), czarny (4), czerwony, czysty [= nieskażony rytualnie] (4), dobry, drobny, grzebiący (grzebiennik) (3), w klatce (2), (nie)lotny (3), mały (4), nierychły, pływający, prędki (2), szary, wielki, żołty.

Przysłowia: Stupidus, Zdumiáły/ zmilkły/ ochotny yáko pień ná ptaki/ głupi by ſádło/ przipowieść. Mącz 423d, 476b.

Y woyt choć ták ćicho chodzi Iednák on ſwego vgodzi [...] A ſnadz nieborak máło krzyw Bo kożdy ptak ſwym noſem żyw RejRozpr Kv.

Szpetny pták źle ſpiewa. RejWiz 49 marg.

iż [ksiądz kanonik] iáko ptak dobry á toli wżdy w ſwe gniazdo nie plugáwi/ ále iáko może chędoży CzechEp 323; [ZbylPRozm Cv].

[Po pierzu ptaka poznać. Senatulus 1004.

aczci jeszcze ptak na powietrzu, a ja rożen na ziemi strugam. ListyPol II 1549/243.

Alić oto Miniſtr⟨owie⟩ s Proteſtácyą/ káżdy rozumiał że coś miał przynieść. Weyrzáwſzy/ vyrzeliſmy ptaká z puſtey ſtodoły. ŚmiglŁup Av.]

Zwroty: »ptaka chwytać (a. uchwycić, a. nachwytać ptakow), jąć, łapać« = apprehendere avem HistAl [szyk zmienny] (3:3:2): Potym chłop śieći rozmiátał/ Głupie nimi ptaki łápał BierEz N; Ptaſznik niegdy śieći roſpiął/ Aby ktorego ptaká iął BierEz S3v, O4v; FalZioł IV 17c; RejRozpr F4; HistAl A4v; Powſtał lud á náchwytał ptakow BielKron 40; RejZwierc 156.

»ptaka nęcić, wabić; nęcenie ptakow« (1:1;1): Ptaſznik długo ptaki nęćił/ A potym więc śieć rozrzućił: Aby ie wſzytki połowił BierEz O4v; Mącz 108c; Swiat śidłem ieſt ktory bogáctwy y roſkoſzámi/ iákoby nętą ptáká wabi WysKaz 12.

»(jako) ptaka (u)łowić (a. ptaki połowić)« = aucupari Calag, Calep; venari PolAnt [szyk zmienny] (10): BierEz K2v, O4v; FalZioł V 49v; Bowiem gdy by kto był chciał drzewko iakie vrąbić, albo ptaka vłowić [violanti quoque nemus, feras vel alites], tedy wnet takiemu ſie ręce ſkrzywiły z prawą [lege: sprawą] Cżartowſką MiechGlab [90]; Stoi też w ſwiętym piſmie Leuitico/ iż gdy kto vłowi źwierzę albo ptaká/ wypuść kreẃ z niego w zyemię [...]/ á ze krwią go nie iedz/ bo we krwi duſza iego ieſt. BielKron 36v; Pantheron sive Pantherum, Pomek/ yeſt nieyáka śiadká którą ptaki poriwáyą y łowią. Mącz 276b; BudBib Thren 3/52; Calag 541b; Calep 113a; KlonWor 35.

peryfr. »w ptaki (w)skoczyć (a. wskakować)« = (za)szkodzić sobie, popełni(a)ć głupstwo (3): RejRozpr E; Iż mi [Bóg] nie da od cznoty/ nigdziey nie zabłądzyċ Abych ia miał na waſze/ ty płone powieſći Tak prętko w ptaki skocżyć RejJóz D8v; A kto prętko w ptaki/ bez cżáſu wſkákuie/ Spytay go ieſli potym/ tego nie żáłuie. RejZwierz 133; [PismaPolit 614].

Wyrażenia: »ptak domowy [= oswojony, niedziki]« (3): KAcżka ieſt ptak domowy więtſzi kura FalZioł IV 18a, IV 18d; SarnStat 1278.

»domowy [= rodzimy] ptak« (1): Vernaculae volucres cui advenae opponuntur, Domowi poſpolici ptaci. Mącz 485b.

»ptak latający« (1): Podam ćię ku pożárćiu ptakom latáiącym [...]/ y źwierzętom polnym. BibRadz Ez 39/4.

»leśni ptacy« [szyk 2:1] (3): FalZioł IV 23d; Leśni ptacy y źwierzętá/ zdrowſze ſą niż domowe SienLek 6v; SkarŻyw 63.

»ptak morski« = avis marina HistAl [szyk 1:1] (2): á rzekſzy to [Anektanabus] wyſzedł [...] ná puſte mieſtcá/ rwąc tám ziołá tárł ie á brał ſok od nich/ vchwyćiwſzy tedy ptaká morskiego pocżął nád nim cżárowáć/ mázáć go ſokiem z onych zioł HistAl A4v; RejZwierz 17v.

peryfr. »muzom poświęcony ptak« = łabędź, ptak Apollina (1): Teraz że nád Ikárá prędſzy przeważnégo Puſté brzégi náwiedzę Boſphorá hucznégo/ Y Syrty Cyréneyſkié/ Muzóm poświęcony Ptak [poeta zmienia się w łabędzia] KochPieś 55.

bibl. »ptacy niebiescy (ptak niebieski)« = volucres caeli PolAnt, Vulg; volatilia caeli Vulg [szyk 10:1] (11): OpecŻyw 87; od ptaká niebieſkiego do bydlęćiá/ przenieſli ſie precż Leop Ier 9/10; y będzie ſćierw ich pokármem ptakom niebieſkim/ y beſtyam źiemſkim Leop Ier 16/4, Soph 1/3; BibRadz I 1b marg, Matth 13/32; BudBib 1.Reg 14/11, Dan 4/12, 21; CzechRozm 114v; ále [ziarno gorczycy] kiedy vrośćie/ więtſze ieſt ze wſzech źioł ogrodnych: y sſtawa ſię drzewem/ ták iż przychodzą ptacy niebieſcy [errata zmienia: powietrzni]/ y mieſzkáią ná gáłązkách iego. WujNT Matth 13/32.

[»ptaki pierzane«: Y puſzcżał [Bóg] ná nie iáko proch mięſſo/ y iáko piaſek morſki ptaki pierzáne [volatilia pennata Ps 77/27]. PsKrak 1532 69.]

»ptacy polni« (2): SKowronek ieſth Ptak mały/ [...] Miedzi ptaki polnemi y leſnemi napierwiey ku Wioſnie ſpiewać pocżyna. FalZioł IV 23d; BielSpr 68v.

bibl. »ptacy powietrzni« = volatilia caeli(-orum), volucres caeli Vulg, PolAnt; volatilis, volucer PolAnt [szyk 37:1] (38): Vcżyńmy cżłowieká ná obraz y podobieńſtwo náſze/ á niechay będzie przełożony rybam morſkim/ ptakam powietrznym/ bydlętom ziemnym/ y tudzież wſzytkiey ziemi Leop Gen 1/26, 3.Reg 21/24, Ps 49/11, Matth 13/32, Luc 8/5; Niektory co ſiał wyſzedł ſiać naſienia ſwego/ á gdy ſiał/ pádáło iedno podle drogi y podeptano ie/ á przylećiawſzy ptacy powietrzni wyiedli ie. BibRadz Luc 8/5, Gen 1/26, 28, 30, 2/19, 20 (14); BielKron 82; RejAp 163, 164, 164v [2 r.], Dd; HistRzym 87; RejPos 62; Chriſtus P. od zbytniego pogáńſkiego ſtáránia ſię o ty rzecży docżeśne/ każe pátrzyć ná ptaki powietrzne/ iáko ie oćiec niebieſki żywi CzechEp 281; Liſzki máią iámy/ y ptacy powietrzni gniazdá: á ſyn człowieczy nie ma gdźieby głowę ſkłonił. WujNT Matth 8/20, Matth 6/26, 13/4, 32, Mar 4/4, 32 (10).

»ptak prętkopiory« (1): miedzy góry Vćiekay conadáléy/ iáko ptak prętkopióry. Twóy nieprzyiaćiél łuk wźiął/ ſtrzałę ma ná ćięćiwie KochPs 16.

»ptak skrzydlasty, skrzydła mający« (1:1): Beſtiae et vniuerſa pecora, ſerpentes et volucres pennatae. Zwierzęta y wſzytko bydło/ wężowie y pthaci skrzydła maiąci. WróbŻołt 148/10; [nie czyńcie sobie] Wyobráżenia wſzelkiego ſkotu/ ktory ná ziemi podobieńſtwá wſzelákiego ptaká ſkrzydlaſtego [avis alatae]/ ktory lata po niebie. BudBib Deut 4/17.

Zestawienia: »ptak drapieżny« = avis rapax a. rapina vivens Miech [szyk 3:1] (4): Tilko to [wiem] iż przinoſzą do nas z Moſkwy ptaki iedne drapieżne, na wzraz Orła w wielkoſci/ iedno iż ſkrzydła y ogon dłuſſzy maią MiechGlab 63, 63; Albo weźmi kurzey żołći/ węgorzowey/ orley/ [...] y wſzelákich drapieżnych ptakow/ co mięſem żywą SienLek 65; GrabowSet Xv.

»wodny ptak; ptacy co wodą żywi« = natatilis avis Mącz [szyk 4:3] (6;1): RejZwierz 66v; Mergus, Nór/ ptak wodny nárzáyący ſie. Mącz 218d, 248c [2 r.], 296d; Ptacy co wodą żywi/ tháko domowi iáko y polni/ Gęśi/ káczki/ Czáple/ żorawie SienLek 6v, 7.

Szeregi: »ptak albo gołąb« (1): O nieſtetys mnie/ rzetze Duch Swięty/ Aleć wżdy poydę I w inſzą ſię poſtáwę vbierzę/ ptakiem álbo gołębiem ſię vtzynię iż ſię mnie niebędą mogli dotknąć. Ktory potym ſtąpił z wielkim ſſumem/ y ſthał ſię zniebá nátychmiaſt głos. KrowObr 146v.

»(ani, i, tak) zwierz(ęta) (a. zwierzątko), (a, ani, a(l)bo, i, jako) ptacy (ptak); ptacy z źwierzęty« = quadrupes aut avis HistAl; avis a. volatilis et bestia, volatilis et fera PolAnt [szyk 24:20] (41;3): Stał ſie był boy známięnity/ Miedzy ptaki y źwierzęty BierEz Q4, H2; FalZioł IV 48a; GlabGad B2v, D4v; Rozlawſſy okrutnie kreẃ przebránych twoich rozmiotáli ná pokarm ptakom á ſrogiem zwierzętom ćiáłá ich RejPs 118v, 217, 218; HistAl I5v; RejWiz 138v; Leop Gen 7/8; Znam wſzytki ptáki po gorách/ y wſzytki zwierzętá polne ſą moie. BibRadz Ps 50/11, Gen 7/8, Lev 11/46, Is 18/6 [2 r.], Ez 44/31, Esth 16/23; BielKron 4v, 5, 5v, 24, 36v (11); Mącz 246d; á ptacy á źwirzętá po ſwiátu roznośili kośći y śćirwy ich. RejPos 264v; RejZwierc 70v, 97 marg, 156, 246, Bbb3; Też ſie znacżą [nasze wojska] przes ptaki y przes źwierz/ ieſli ſie ruſzáiá [!] s pol/ zwłaſzcżá Párdwy/ Kuropátwy/ y inni pthacy polni/ takież źwierzęta wſzelkie BielSpr 68v, 37v; BudBib Dan 4/14; SkarŻyw 57; Samem ſwą właſną ręką tę winnicę grodźił/ Aby iéy był áni źwiérz/ áni zły ptak ſzkodźił. KochPieś 14; SkarKaz 82b; SapEpit A4; Dźiwuyże ſię tu ptakom z inſzymi źwierzęty/ Ze cżęſto gárdło dáią dla márney ponęty KlonWor 27. [Ponadto w połączeniach szeregowych 40 r.]

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i (albo) inszy(-e) (a. in(n)i) ptacy« (4): Pipio, Pikáć álbo piſzczeć yáko młode gołębiętá álbo ynſze ptacy. Mącz 300d; Oto Ielenie/ Zorawie/ y ini ptacy kiedy do ciepłych kráin w ieſieni lecą/ záwdy iednego wodzá ſobie obiorą/ zá kthorym idą GórnDworz Gg; BielSpr 68v; Pan ktory chce dobrze żyć/ ma mieć Myśliwcá ná kuropátwę/ ćietrzewiá/ żorawiá/ gęś/ y ná inſzego ptaká ku żywnośći należącego GostGosp 152.

Przen (21): RejZwierc 78, 222v; á prze wſtyd y boiazń/ on pták ktory iuſz v śieći był/ wſpłoſzony nie był: pocżął [św. Abramiusz] iey [synowicy swej] świecką á dobrą myſl cżynić/ beśpiecżnieyſzych ſłow niſz pierwey vżywáiąc. SkarŻyw [237]; Y ſam zbáwićiel náſz mowi: Błogoſłáwieni miłośierni/ ábowiem doſtąpią miłośierdzia. A teć to ſą duchowne ſkrzydłá duchownego ptaká tego/ prędko do niebá lecącego. LatHar +[10]v.
Zwrot: »ptak łowić« (1): SWięćickich to buiáwe/ záwżdy gniazdo było/ Przedſię bez pomagácżá/ wielki ptak łowilo. Swieckimi ſie wykręty/ nigdy nie paráło/ Iedno tego pátrzáło/ co cnocie przyſtało. RejZwierz 83v.
a) W nawiązaniu do nazwy herbu (1): Ten Iáſtrząb [tj. herb Jastrzębiec] záwżdy domá y v dworu/ Nie miewa nigdy ná cnocie przemoru/ A kiedy trzebá y wielki ptak łamie/ Dla ſławy zacney wſzytko puſzcża tanie. RejZwierc 210v.
b) O człowieku (4): Náſtáwiał nam [świat] krzewiny z roznemi przyſmáki/ [...] Kárty/ Száchy/ Wárcaby/ miáſto lepu ſtoią/ Przy ktorych ſie ći ptacy rádzi też więc broią. RejWiz 103v; SkarŻyw 31; Y vpomináiąc nas [Pan]/ ten ſwoy dźień przyrownał do śidłá [...]. Ieſliś oſtrożny ptak/ boy ſię śieći y w ſzczyrym polu. SkarKaz 7b; widzę/ żem był prędkopióry Złotémi wnet vpſtrzony. Y ptak lotem ſkóry [tj. skory] Ze mnie ſie sſtał ták śliczny/ iż [...] GosłCast 19; [Rzadki ptak: dobry á doſkonáły ná vrzędźie człowiek. SkarKaz 615b (Linde)].
[Zwrot: »ptaki upłaszać«: nie żeby [papież ceremonie] pochwalał/ ále żeby zrázu ptakow nie vpłaſzał/ y dla tego iáwnie ſię deklaruie/ że to vcżynił ex Apoſtolica benignitate BronApokr 63.]
c) O szatanie (10): Iáko ſie to było ieſzcże ná nędznym Adámie okazáło/ iż then nieſláchetny ptak wybrał to naſienie ſłow á przykazánia Páńſkiego s ſercá iego RejPos 64v, 64v; Bo Szátan okrutny ptak ten ie [słowo święte] z nas wybiera/ by ſię nie wkorzeniło w nas, o to ſię ſtára. ArtKanc K18.
Wyrażenia: bibl. »ptak nieczysty« = volucris immunda Vulg (2): Leop Apoc 18/2; vpádło miáſto Bábilon wielkie/ á sſtáło ſie z niego mieſzkánie cżártowſkie/ á ſtraż káżdego duchá niecżyſtego/ á ſtraż káżdego ptaká niecżyſtego y mierzionego. RejAp 147.

»ptak powietrzny« [szyk 4:1] (5): A coż to ſą zá ptacy powietrzni? Nicći inſzego iedno oni ſprzećiwnicy náſzy/ co nam y ty ziárná prawdy Páńſkiey [...] zátłumiáią. RejAp 164v, Dd3; A on powietrzny pthak nieſláchetny cżárt/ vſtáwicżny ſprzećiwnik náſz/ wybija ie [słowo Pańskie] á zátłumia ie w nas. RejPos 65v, 64v, 65.

d) O aniołach (1):
Wyrażenie: »ptacy niebiescy« (1): Ptacy niebieſcy/ nayświętſzy Anyeli/ Z rádośćią ná nich [gałązkach Kościoła] odpocżynek mieli. GrabowSet O2.
a. Ptak łowczy (3):
Wyrażenie: »myśliwiec z ptaki« = np. sokolnik (1): RZemieśnicy y Drabi ku ſpráwie woienney ktorzy ſą potrzebni á kthorzy niepotrzebni mamy bácżyć/ Naprzod pijánice/ gámraći/ myſłiwcy [!] s ptáki/ Alchimiſte/ y ći wſzyſcy ktorzy ſie lekkiemi rzecżámi obieráią/ ći ſie nie godzą BielSpr 2v.
Szereg: »(ani) pies albo (a, ani) ptak« [szyk 2:1] (3): BielKom A2v; Gdzie ſą mocarze tego świátá ktorzy ze pſy á ptaki grawáli/ zmárli y do piekłá zſtąpili. HistRzym 98; Wſzák to ſam wieſz [...]/ Ze wzgárdny Ptak álbo pies/ gdy mu wymknie Záiąc. PaxLiz Ev.
b. Mięso ptaków przyrządzone do jedzenia (22): wydzýałomi ſie iżem nośył wſſytky pokarmy ktore bywáią tzynyony náuką piekarſką y ptaky ieśc znyey HistJóz A4v; Kapłonie mięſo miedzy inſzemi Ptaki nalepſze ieſth FalZioł IV 19c; Porcus Troianus, Pieczony wieprz ptaki álbo ynemi zwiérzęty nádźiány. Mącz 312d; Gdy niektory Filoſof mocnie ſie ſpierał/ iż mądry niemoże ſie omylić: tedy mu podrzucono ptaká nie tego ktorego on chćiał. á gdy go iadł/ niebędąc tego mnimánia/ żeby mu co podrzucono/ dano mu winę w onem iego omyleniu. ModrzBaz 65; á ſiadſzy zá ſtoł iedzą/ ále naprzod káżdey potráwy y ptaká ſtuczkę oderznąwſzy/ ich Wieſczek álbo Czárownik miece pod ſtoł StryjKron 160.

W połączeniach szeregowych (4): FalZioł V 94v; Krol Kalekucki [...] nie iada żadney rzecży co śmierć podeymuie/ to ieſt wołow/ ptakow/ y inych tákich BielKron 453v, 452v; [o Kościele wschodnim:] Iż dawione rzecży/ ptáki y inne zkrwią y liśice/ żáby/ niedzwiedzie iedzą. SkarJedn 232.

Wyrażenia: »domowy ptak« (1): Lepſze co niebárzo tłuſte áni chude [...]. Miedzy domowymi ptaki/ naprzod Kápłun dobrą tuczą vtuczony/ niezbytnie tłuſty SienLek 6v.

»ptak leśny« (1): A Kuropathwie mięſo nad inſze Ptaki leſne na ſmacżnieyſze ieſth y na zdrowſze FalZioł IV 22c.

»ptak wodny« (2): Ma iadać dobre wołowe mięſo vwarzone/ takieſz ſkopowe y cielęcze. Kuri/ pthaki (iedno nie wodne) polewkę z ſwieżey kapuſty. FalZioł V 94v, V 63v.

Szeregi: »ptaki i kapłony« (1): Pierwey rzadki miał piwo w domu: á teraz winem piwnice wáſze woniáią. [...] Pierwey proſte potráwy/ á teraz ptaki y kápłony. SkarKazSej 666b.

»ryby, (a, i) ptaki; z rybami i ptaki« [szyk 5:1] (4;2): Piſze o nim [o Witellusie] Swetonius/ iż ziadał ná wiecżerzy dwá tyſiącá ryb/ ptakow ſiedḿ tyſięcy nád ine potráwy BielKron 146; ále poſpolity lud iada ryby/ ptaki/ wołow áni krow nie iadáią BielKron 453v, 446 [2 r.]; Drudzy záśię z rybámi j ptakow pożywáią WujJud 195v, 196.

»ptacy, (i) zwierzęta (a. [źwirzę])« (1):A gdy mu [Baalowi] náſtáwiano rozmáitych ptakow y źwirząt przypráwionych/ tákże y ine iedłá y picia/ tedy to oni popi [tj. kapłani] ſámi zyadáli RejZwierc 202v; [Ná tym wyſpye ludzye nágo chodzą/ żywnoſci doſyć máyą/ tylko chleb pyeką z ryb/ ptakow/ źwirzow obfitoſc/ yedzą BielKron 1554 232v].

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i insze (wszelkie) ptaki« (2): Takieſz z kapłona tłuſtego polewka y mięſo iego/ y mięſo przepiorcże, kuropatw/ y inſzych ptakow ſmacżnych/ ktore rzecży tucżą á richło poſilaią mdłego cżłowieka. FalZioł V 25v, V 63v.

c. Wizerunek ptaka lub przypominający ptaka (8): Tá źiemiá ma wino/ má piwo/ y zboże/ ma ſrebrne gory/ kámienie náyduią w źiemi z rozmáitemi figurámi/ ktore ſámá náturá figuruie/ źwierząt/ ptakow dziwnych wyobráżenia. BielKron 290.
α. Herb (2): WLaſne [!] ſie ná to rozmyſlał/ Kto ten klenot Krolom przydał/ Orłá ptaká thák zacnego RejPos A2.
Wyrażenie: »ptak krolewski« (1): Iż Orzeł [...] przywłaſzcżon zá Herb [...]. Wzgorę lata pod obłoki/ Przepátruiąc ſwiát ſzyroki/ Y iego rozlicżne ſpráwy/ Iáko ptak Krolewſki práwy/ Radby wſzytko wiedzyał. RejPos A2.
β. Motyw plastyczny (5): Macedonowie [...] Nálezli tham grob Nina krolá Aſyryyskiego y Perskiego s kámieniá iednego Ametiſtá wykowány/ ná ktorym było wyryto rozgi y kwiecie rozmáite/ ptaki też s kożdego rodzáiu ſpráwione HistAl F6v; W dworze onego páłacu [...] były Iáwory złote ná ktorych gáłąskach ſiedzieli ptacy z rozlicżnych rodzáiow/ á kożdi ptak według właſnego ſwego ſpoſobu był wymálowan HistAl Hv, H2; Náśláduyćie onego Chrześćijáńſkiego krolá/ ktory [...] ná chorągwi ſwoiey námálowáć kazał ptaká/ ktory ſwoią krwią ptaſzętá od wężá záráżone ożywia. SkarKazSej 670a.
d. Fantastyczne stworzenie w postaci ptaka (24): Byli też tám ná tym polu ptacy bárzo ćiſzy latáiący/ á gdy ich kto chciał tknąć/ nátychmiaſt pohodził s nich ogień/ á ták go okrutnie palił HistAl K7, L2v [2 r.], M6v; Hárpia pthak s cżłowiecżą głową. RejWiz 82 marg; W tey Arábiey piſzą ptaká iednego być ná świećie Fenixá/ ktory gdy prziydzie ku ſześći ſet y ſześćidzieſiąt lat/ ſtárzeie ſie BielKron 264; w Szkociey ſą drzewá máiąc owoc ná wyobráżenie pthaká [...]/ kthorykolwiek z drzewá w wodę wpádnie cżáſu podobnego [= odpowiedniego]/ ożywa/ y w ptaká ſie obraca żywego/ zową gęś drzewiána BielKron 277; Mącz 298c, 299a; Hárpiae poślem do was/ Wilk záśię powiedział/ Ci ptacy známi będą/ ábyś o tym wiedział: Te poślemy oględáć wáſze wſzelkie ſprawy/ Co wam trunki y ſmácżne ſplugáwią potráwy. BielSen 7; WitosłLut A3v, A4.

W połączeniu z nazwą [w tym: ptak + nazwa (9), nazwa + ptak (1)] (10): Takież piſali dawni Hiſtorici, iakoby w onich ſtronach było mnoſtwo złota y ſrebra, ktore ptaci Gryffowie abo Nogowie wykopuiąc chowaią á ſtrzegą MiechGlab *4v, 63; HistAl L2v [2 r.]; KrowObr 228v; BielKron 1v [2 r.], 462v; RejZwierc 78; (nagł) Stániſław Hálká. (–) IAko Fenix ieden ptak ná ſwiecie ſie rodzi/ Ták z nim rowno ten to náſz zacny Hálká chodzi PaprPan D3v.

Wyrażenia: »ptacy Memnonowi« = ptaki zlatujące się raz do roku na grób Memnona, będące jego towarzyszami przemienionymi lub zrodzonymi z jego popiołu (1): Nie ták nád grobem płácżą Memnonowym oni Pod Troią zábitego páná dźiwowroni. Dawnowiecżni Heròés nie táki żal mieli/ Co od ſmutku wielkiego drudzy poptáſzeli (marg) Ptacy Memnonowi. (–). KlonŻal B2.

»morskie ptaki« (1): Harpiae [...], Morskie ptaki pánieńską twarz máyące á żadnym obyczáyem nigdy nie náſicone á przeto wielmi drapieżne. Mącz 153b.

2. astron. Cygnus, gwiazdozbiór nieba północnego (1): (nagł) Lábęc. (–) TEn ptak ieſt łábęć biały/ nie práwie wielkimi Nie názbyt téż gwiazdámi przyodźian ćiemnimi. KochPhaen 11.
3. n-pers (1):
Zestawienie (1): yakom ya yana pthaka szbyl thedy kyedy my szyą nyedal lupycz kyedy my szerdzy szplotha bral ZapWar 1513 nr 2133.

Cf PTASZOMOWCA, [PTASZOWIESZCZEK]

SBu