[zaloguj się]
[pdf]

PTASZEK (146) sb m

a pochylone, e jasne.

Fleksja
sg pl
N ptåszek ptåszkowie, ptåszki
G ptåszka ptåszk(o)w
D ptåszkowi ptåszk(o)m
A ptåszka ptåszki
I ptåszki(e)m ptåszki
L ptåszk(a)ch
V ptåszkowie

sg N ptåszek (57). ◊ G ptåszka (7). ◊ D ptåszkowi (2). ◊ A ptåszka (9). ◊ I ptåszki(e)m (3). ◊ pl N ptåszkowie (31), ptåszki (1) ModrzBaz. ◊ G ptåszk(o)w (6). ◊ D ptåszk(o)m (3). ◊ A ptåszki (23). ◊ I ptåszki (2). ◊ L ptåszk(a)ch (1). ◊ V ptåszkowie (1).

Składnia przydawki i orzeczenia przy N i V pl typu: ptaszkowie jacy, ptaszkowie byli (12) KrowObr, RejWiz (2), RejZwierz (3), BibRadz, RejAp, RejPos (2), WisznTr, LatHar, ptaszkowie jakie, ptaszkowie były (3) LubPs (2), KołakSzczęśl.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Dem. od „ptak” w znacz. podstawowym; avicula Murm, Mymer1, Mącz, Modrz, Calep, Cn; avis HistAl, Mącz; passer, volatile PolAnt; parva avis Cn (144): [ptasznik] żadnego ptaká nie iął. [...] Widząc iże śię omylił: Ná iednego ptaſzká porwał/ Ktoryż ſam był tylko oſtał. BierEz O4v; Potym ſyn boży po duſſę iéy [Panny Maryi] [...] z nieba [...] zſtąpil. A on weſolo [...] pozdrowil ią rzekątz: [...] podz iuz [...] przijáciolko moia/ [...] kwiátki ſie rozkwitaią/ ptáſſkowie/ to ieſt aniolowie ſwięci/ ſpiéwaią. OpecŻyw 179; PatKaz II 63v [2 r.]; Murm 80, 81; Mymer1 24v; BartBydg 173; FalZioł IV 23c [2 r.], 24d, 26b; y ptaſzkowie po gáłąſkách/ záwieſſáią nádniemi zrádoſćią gniazdá ſwoie. RejPs 152; To zły znak że nad tobą ptaſzkowie lataią RejJóz I8v, I8v; Pomniż czos też był powiedzał Zes kazdego poziwiċ miał I ptaſkyż był naprzikład dał Iż żadny nieżął ani Sjał A wzdy ty ziwiſs kazdego Złaſky/ z Miłoſierdza ſwego RejKup cc3v; Przy tych wodach y ptaſzkowie będą gniazdká miewáły/ S pośrzod gáłązek kwitnących wdzyęcżnie będą ſpiewáły LubPs X5v; Daycye ſłuſſną chwałę Pánu nędzne nyebożątká/ Wſſytki chrobáctwá po zyemi tu ſie cżołgáyące/ Wy ptaſſkowye pyękne pyerze ná ſobye noſſące. LubPs ff3v, X5v [2 r.]; KrowObr 149; Y chmury kiedy przeydą iáſnieyſzy dzyeń bywa/ Y ptaſzek kiedy po dzdzu káżdy głośniey ſpiewa. RejWiz 35, 2v, 10, 24 [2 r.], 34v, 103v (10); RejZwierz 118; BibRadz Eccli 27/9; Achantis, carduelis, avis stridula, ſzczebietliwy ptaſzek około ciernia álbo oſtu ſie obchodząc/ Szczigieł. Mącz 1d; Codatremula, Avis quae semper movet caudam, alias Motacilla dicta, Pliska/ ptaſzek nád wodą ſie chowáyący. Mącz 58c, 20d, 125c, 278a; A nákoniec/ niechay naniepotrzebnieyſzy ptaſzek przyleći przed ocży iego/ iákie będzye nań pilne dybánie iego/ á iáka rádość/ á iáka krotochwilá/ gdy go vłápi ábo zábije RejPos 247; Pátrzayże w iákiey oſobie Duch s. ſie okázáć racżył ná ſwiát nád głową iego: iuż nie w gromie/ [...] ále w oſobie Gołębicżki pokorney/ á onego ptaſzká kthory nigdy gniewu áni żadney ſrogośći po ſobie vkázáć nie vmie. RejPos 274v, 220 [3 r.], 257v; HistLan F4; Thákże y ptaſzkowie v gniazdek ſwoich poſkwircżawſzy poſkrzegotawſzy kęs/ záſię ſobie ſkacżą po gáłąſkach RejZwierc 150v, 110, 148; Y roſkaże ofiárownik że zárzną ptaſzká iednego/ ná nacżyniu gliniánym nád wodą żywą. BudBib Lev 14/5, Lev 14/6 [3 r.], 7; SkarŻyw 338; Szoſta [niezgoda]/ gdy mowi [...] Iż duch ś. iákoby kokoſz/ ogrzewáiąc iáycá/ ſpráwił pocżęćie ſyna Bożego. (gdyż Theofilákt [...] tą kokoſzą cżyni [errata dodaje: ſámego ſyná]/ przećiw X⟨iędzu⟩ K⟨anonikowi⟩ zowąc go mocą naywyżſzego/ y ptaſzkiem názywáiąc ſkrzydłámi iáycá ogrzewáiącym [...]) CzechEp 178; Vćieſznem gardłkiem ptaſzki ſłyſzałem śpiewáiąc WisznTr 11, 30; ArtKanc F4v, K19; Avis – Ptąk. Avicula – Ptaſzek. Calep 116a; GrabowSet C4; KołakCath B4; Niech ptaſzek z gory wſzytkiego świátá co tyśiąc lat źiarneczko piaſku do nas nośi/ á gdy wybierze gory wſzytkie/ wżdy nas [Panie] w ten czás wolnemi vczyniſz [...]? SkarKaz 7a; CzahTr L.

W połączeniu z nazwą (1): TRáfiło ſię prj iednego cżáſu że chlop bárzo pijány ſzedł [...]/ ktorego gdy obacżył ieden ptaſzek ſkowronek/ ſiedząc ná płoćie/ pocżął mu ſię bárzo dźiwowáć CzahTr K3v.

W połączeniach szeregowych (12): Ptaſzek pierze/ miod Pcżołá/ á Woł nośi rogi/ Gdy każą muśi ie dáć nędznicżek vbogi. RejWiz 50, 14v [2 r.], 110v; RejAp 177; RejPos 316v; Bo też iuż pánie przyiacielu ſiodłay kiedyć każą/ iuż też konik nie twoy/ pieſek/ ptaſzek nie twoy RejZwierc 101v, 33v, 112v; StryjKron 279; Iuż trawá, láſy, gáiowie/ kwiećie polne, y też ptaſzkowie/ Pánu ſię ſwoiemu z chućią ráduią/ weſoło ſpiewáią. ArtKanc E19v; Adam poki pilnował przykazánia Bożego w Ráyſkich roſkoſzách mieſzkał/ y wſzyſtkie źwierzętá niebieſkie/ ptaſkowie/ y ryby morſkie/ y inne źiemſkie źwierżętá onemu służyły. KołakSzczęśl C3.

W porównaniach (18): Wſzytko tego ten cżłowiek rozumem doſięgnął/ By ſie tám iáko ptaſzek pod niebem wylągnął. RejWiz 10v; Ano iáko ptaſzká ſtrzedz/ potrzebá młodego. Bo chociay mu rozumu/ kęs náuką wráźiſz/ Ale złym wychowániem/ wſzytko wnet pokáziſz. RejZwierz 111v; RejAp Cc8; Owa dworzánin ieſt wtey mierze iáko ow ptaſzek/ ktory ſie w głodnym kráiu wylągnie GórnDworz L2v; Iż duſzycżká náſzá wytárgnęłá ſie iáko ptaſzek z okrutnego śidłá onych ſrogich łowcow ktore oni ná mie dziwnym kſtałtem ſtáwiáli. RejPos 75v; A ſpráwiedliwy/ ták iáko mu to obiecáć racżył/ iż wſzędy będzie wyięt s śidłá złośćiwego/ á duſzá y myſl iego iáko ptaſzek záwżdy wylecieć muśi ná ſwobodę ſwoię RejPos 334v, 109, 220 [2 r.]; A wybieráć ſobie wſzythko po ziarnku iáko pthaſzek wybiera mák miedzy gorcżycámi RejZwierc 21; KochPs 189; CzechEp 178; BielSen 6; ArtKanc K15v; Iák ptaſzek żałobliwy Po towárzyſzu cżęſto/ Gdźie gáłązki tkwią gęſto/ Styſkuie: ták troſkliwy/ Ia krzycżę/ byś mnie wſpomogł/ dobrotliwy. GrabowSet Sv, G2v, S4v; KlonWor 27.

Z neutralizacją funkcji deminutywnej (3): Iednemu ſie wędzidłá v ſzkápy zyuſzyły/ Roſpuſzcżono Rarogi/ więc w łeb ſzkápę biły. [...] Ten rzekł/ połápay ptaſzki pirwey kto ie wpráwiał [...]. Muśi ten ſzkápy wodzić co ie odpráwuie/ Kiedy ná nie napirwey ptaſzki zápráwuie. RejFig Cc6v; Iż ſie sſtáło z niego [Babilonu] mieſzkánie y ſtraż káżdego duchá niecżyſtego/ y káżdego pthaſzká brzydliwego. RejAp 148.

W charakterystycznych połączeniach: ptaszek (ptaszkowie) budują gniazda, lata(ją) ((przy-, wy)leci) (4), skaczą (2), śpiewa(ją) (6); cichy ptaszek, czujny, lichy, prętki (7), rozkoszny, szczebietliwy.

Przysłowie: Albo thákież ptaſzek pod ſiecią álbo ná lepie áni ſam wzwie kiedy vwiąźnie. RejZwierc 72v; GrabowSet S4v; Gdyż oto y chłop głupi/ dla nędznego brzuchá/ Wpada w ćięſzką niewolą/ iáko w ſmołę muchá: Iáko ptaſzek ná rozgę lepem powlecżoną KlonWor 27.
Wyrażenia: »ptaszkowie latające« (1): Ieſli Pan Bog ptaſſki latáiące po powietrzu żywi/ [...] dáleko więcey ćiebie pożywi KrowObr 149.

»mały ptaszek (mali ptaszkowie)« = parva avis HistAl (7): BielŻyw 105; Cżemu mali ptaſzkowie więcey ſpiewaią y głoſniey niżli wieldzi [...]. (–) Bowiem duchy w małych ptaſzkach lżeyſze ſą y ſubtilniejſze niżli w wielkich GlabGad C8v; HistAl A5v; Bowiem tho ieſt tháka moc/ iż namnieyſzy ptaſzek/ Zwirzątko/ drzewko/ zyołko/ nadrobnieyſzy krzacżek/ Wſzytko tho w iego dziwney opátrznośći chodzi RejWiz 110v; Trochilus, Máły ptaſzek. Mącz 466b, 75a.

»młody ptaszek« = pullus Murm, Mymer1; pullicinus BartBydg (3): Pullus. eyn iung vogel ader eyn iung thier Młody ptaſſek Murm 81; Mymer1 25v; BartBydg 126b.

bibl. »ptaszkowie niebiescy« [szyk 8:1] (9): LubPs C; Liſki maią iámy/ á ptaſſkowie niebieſcy gniazdá/ á Syn tzłowietzy niema/ gdzieby głowę ſwoię ſkłonił KrowObr 49; RejAp 22; oto nam [Pan] vkázuie ptaſzki niebieſkie iż nie ſieią áni żną á wżdy ie żywi RejPos 82, 71, 139, 162v, 217, 217v.

bibl. »ptaszkowie powietrzni« = volucres caeli PolAnt (3): Znam wſſytki ptaſſki powietrzne co ſye zyarnki páſą LubPs N3; Podobneć ieſt [królestwo niebieskie] źiárnu gorczycznemu/ ktore wziąwſzy człek wrzućił do ogrodá ſwego/ á vrozſzy bywa z niego drzewo wielkie y ptaſzkowie powietrzni czynią gniazdká ná gáłązkách iego. BibRadz Luc 13/19; LatHar 556.

Szeregi: »ptaszkowie i ryby« (2): LubPs C; Táć [nadzieja] y śidłá ná ptaſzki/ y ná ryby wędy Rzuca/ okrywſzy zdrádny hak łákoćią wſzędy RybGęśli B. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.]

»(i) zwirzątko, (a, i) ptaszek (ptaszkowie)« [szyk 4:2] (6): Vmieć to y źwirzątko y ptaſzek ná gniaźdzye/ Iż tym dzyatki okrywa gdzye cokolwiek znaydzye. RejWiz 88v, 58, 138; RejPos 109v, 270v; A ten Pan cżłowiek nie máſz tego źwirzątká/ niemáſz tego ptaſzká/ ktoregoby nie złupił RejZwierc 156. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i ini ptaszkowie« (1): Bo iáko y Dawid o nim piſze/ iż y bydlętom y krucżętom y inym ptaſzkom dawa opátrzenie z łáſki ſwoiey. RejPos 81v.

Przen (8):
a) W nawiązaniu do ofiar starotestamentowych (1): Miękki łácny vmyſł/ day ku proſzącemu/ Iáſny y gorący w chęći ku bliźniemu. Pará ptaſzkow zá tym będźie twa ofiárá/ W ćiele y duſzy mey/ żywa wſzędy wiárá GrabowSet N3v.
b) W nawiązaniu do nazwiska lub herbu (3): (nagł) Kuropátnicki á Kuropátwá. (–) S Kuropátnik zyemiánin/ Kuropátwá k temu. To przyiemni ptaſzkowie/ ſtanowi káżdemu. RejZwierz 87; Ten Herb Iáſtrzębcem s ſtárádawná zwano/ A właſny tytuł iſcie mu przydano/ Bo Iáſtrząb dármo nikogo nie śćiśnie/ [...] tákżeć ći wſzyſcy Iáſtrzębcy dziáłáią/ Właſnego ſwego ptaſzkom vdzyeláią. RejZwierc 210v; PaprPan P2v.
c) O człowieku (4): Zda mi ſie by mu [Pawłowi Secygniowskiemu] ſzcżęſcie/ doſtátniey ſłużyło/ Pewnieby ſie tym ptaſzkiem/ to gniazdo [Secygniowskich] nie lżyło. RejZwierz 64; Zoná przydzye by łątká/ w perły vſtrzępiona/ Pánná zá nią y druga/ máło nie mniey vpſtrzona. Nie moẃże iáko bogacż/ iuż duſzo vżyway/ Iać rádzę obycżáynie/ ty ptaſzki poryway. RejZwierz 142v; RejPos 240v; ModrzBaz 65; [Tákże przepis liſtu X. Karnkowſkiego Biſkupá Kuiáwſkiego/ ktory tego ptaſzká [tj. Cyrusa, posła cesarskiego] z tákowemi piory rádźił Káſztellanowi Gdańſkiemu dobrze chowáć do Elekcyey. BielKron 1597 670].
a. Mięso ptaka przyrządzone do jedzenia (3): Miod wárzony ten pić może: może ieść nogi wieprzowé dla odwilżenia/ kury młodé/ ptaſzki/ á ryby tylko drobne. SienLek 141; ánoć ſynowie ſłużą/ ieſlić ie Pan Bog dał/ y z żonkámi ſwemi/ wymyſláiącći potrawki wedle cżáſow ſwoich/ ánoć ieden przynieſie ptaſzkow/ drugi záiącżkow/ [...] vżyway moiá miła duſzo bo maſz wſzytkiego doſyć. RejZwierc 172v.

W połączeniu szeregowym (1): Zakon zá grzeſznego pocżytał/ ktoby ſie [...] cżegokolwiek/ y kogokolwiek ſplugáwionego [...] dotknął [...]. Tákże ktoby iadł źwierzątko/ ptaſzká/ rybkę/ wedle zakonu niecżyſtymi názwáne: y wiele tym podobnych rzecży. CzechRozm 96.

b. Figurka ptaka (2): á tym ie [dzieci] zwiodł [udający Jezusa] gdy mu lepili ptaſzki z gliny/ ſtáwiáli ie podle drogi kędy ſzedł/ á on ná ony ptaſzki ſkoro chuchnął/ wzlatáli wzgorę iáko żywi. BielKron 464.
c. Fantastyczne stworzenie w postaci ptaka; z neutralizacją funkcji deminutywnej (2): powiedaią cżarnokhxiężniczy o ſzałwijey: gdy pry ſzałwiją włożyſz do gnoiu/ tedy ſie ſniey vlęże ptaſzek ktory ma ogonek podobny wężowemu biały/ á gdy ſtego ogona vcżyniſz popioł [...]/ Tedy vzrzyſz iakoby było w domu pełno wężow FalZioł I 137a; Phoenix ptaſzek ſamopłodny/ ſpaliwſzy ſię pierwey/ Sam ná ſię znowu zácżerwi. KlonŻal C2v.
2. n-pers Może przezwisko (2): PaprPan Bb4v cf Zestawienie.
Zestawienie (1): (nagł) Ptaſzek Wolſki. (–) SZkodá że tego Ptaſzká nam ták bárzo zmięto/ Iuż ſie nam nie rozmnoży ogon mu odięto. PaprPan Bb4v.

SBu